Qazaqtyń dástúrli ánderimen Plasıdony tánti etken Erlan ánshi
Talaı jyl talaı eldiң abyroıly teatryn baýraғan Domıngonyң Ortalyқ Azııaғa tabany tıip kөrmepti. 100-den astam arııalar komılıatsııa, dýetter men basқa da janrlarda nөmirli dıskiler jazdyrғan, on bir ret «Gremmımen» jәne eki ret «Latyn gremmıimen» marapattalғan әnshiniң bұl aımaқtaғy tұңғysh kontserti Astanada өtpekshi. Mine, osyndaı maıtalman «Құdaı aıdap», қazaқ eline өz aıaғymen kelgende oғan taңyrқap қana қoımaı, onyң өzin de taңdandyrýdyң reti oılastyryldy. Ol үshin әnshige әnshini tyңdatқan jөn. «El» shyғarmashylyқ prodıýserlik ortalyғynyң dırektory Ғalym Doskenniң taңdaýy Almatydan arnaıy shaқyrtқan қazaқ radıosynyң қyzmetkeri, dәstүrli әn oryndaýshy Erlan Rysқalıғa tүsti.
- Dalada kөppen birge «Қyz Jibekke» eltip, jyr tyңdap, rahattanyp otyrғanmyn, - dep bastady әңgimesin Erlan Rysқalı. - Ұıymdastyrýshy aғalarymnyң biri janyma kelip: «Erlan, sen Plasıdo Domıngony bilesiң ғoı?» dedi. «Oıbaı, nege bilmeıin?». «Bilseң, sol kisiniң aldynda әn aıtasyң, jүr, Ғalekeң izdep jatyr. Myna tүriң ne, sahnaғa kıetin kıimiң қaıda?». «Қonaқүıde. Bүgin әn aıtamyn dep, pәlendeı daıyndala қoımap edim. Osy қalpymmen bara bereıin be?». «Jүre ber. Biraқ, baryңdy sal, basқasyn baғyңnan kөrersiң»..
Erlan aқboz үıde arқa-jarқa bolyp sarala қazy jep, sary қymyz jұtyp otyrғan top kisige қazaқylap: «asss!!! ...salaý-maғaleıkө-ө-өm» dep sәlem bergende bәri jalt-jalt қarasty. Tөrdegi Plasıdo basyn ızep, kүlimsirep, қolyn kөterdi. Өz aýylymyzdyң aғalary «Mine, әnshi jigitimiz keldi» dedi. Erlan aty-jөnin aıtty. Ony Domıngonyң aýdarmashysy қaıtalap shyқty.
Keregeniң basynda үsh dombyra ilýli tұr eken. Bireýin қolyna aldy. Қaғyp-қaғyp, taңdaýғa kiristi. Bұғan әnshi de, nөkerleri eleңdesip қaldy. Birinshi domyrany jaı қaғyp kөrdi, ұnatpady, ekinshi dombyraғa bir-eki ret saýsaғyn jorғalatyp, oınap kөrip edi, oғan da kөңili tolmaғanyn қolynyң қımyly men қas-қabaғynan tanyғan үlkenderdiң biri үshinshi dombyrany ұsyndy. Tyңқyldatyp kөrip edi, үni kөkeıin қozғady. Әrıne, pernelerinde azdap shyryl bar. Kәsipқoı әnshiniң dombyrasy emes, dese de, «osy dombyrany alaıyn» dedi.
Kөz қıyғymmen baқsa, Plasıdo қadala қarap, basyn shaıқap otyr eken. Қasyndaғylar da aýzyndaғysyn jerge қoıyp, қımylyn baғyp қalypty. El adamdarynyң biri «Қandaı әn aıtatyn ediң, tarıhyn da қosa aıt» dedi. Aldymen daýsyn ashatyn әndi oryndaýdy jөn kөrdi. Tyңdaғan jandy salғan jerden baýraıtyn «Sarybıdaıdy» taңdady. «Bұl - eki қazaқtyң biri aıtatyn әn» dedim. Tilmәsh sөzin қaғyp alyp, aýdaryp berdi.
Dr-rrүң-ң-ң etkizip ishekti қaғyp қalғanda Domıngo bastaғan top boıyn tiktep, eleңdesip қaldy. Sodan, dombyrany kөsip-kөsip, қaғyp-қaғyp, әnge basty. Өzi de dombyranyң үnimen birge tүlep sala berdi, үni әýeledi de ketti. Tosylmaıtyn jөni bar edi. Aıtýyna қaraғanda, kıiz үıge kirip kelgende boıyna bir kүsh құıylғandaı boldy.
- Meni әldebir kүsh mynadaı sahnaғa shyққan kezde arқamdy қamshymen ұryp қalady. Ondaıda arқama «қamshy tımese», sol kүngi әnimnen mәn ketedi. Bұl soңғy tөrt jylda paıda boldy. Dәstүrli әnshilerdiң «Іnjý-marjan» әn keshi өtip jatқan. Eң jasy men, өңgesi өңkeı saқa әnshiler. Jaıaý Mұsanyң «Aқsısasyn» aıtýғa tıispin. «Қalaı bolar eken» dep, қobaljyp tұrғanda kezegim jetti. Sahnaғa betteı bergende týra қyr arқamnan bireý қamshymen қaқ tilip, tartyp қalғany. Arқam ýdaı ashydy. Abdyrap қaldym. Aınalamda қol jeter jerde eshkim joқ «Bұ ne?» dep, oılap үlgergenimshe, ekinshi ret taғy salyp kep қaldy. Yrshyp ketkenimde sahnanyң dәl ortasyna bir-aқ jettim. Jypyrlaғan myң-san kөzdiң aldyna shyғa kelgenimde janym kөzime kөrindi. Sasқanymnan aıғaıғa bastym. Үreı, saқa әnshilerdiң mysynan yғyp tұrғanym jaıyna қaldy. Arқamnyң ýdaı ashyp aýyrғanyn jan daýsym shyғa, shamyrқanyp, bireýge aryz aıtyp jatқandaı әndi sorғalattym. Әnniң de «қoltyғy sөgilip» jүre berdi. Daýsym da ashylyp, өzimniң үnime өzim eltip, «Aқsısany» aңyratyp, shegelep tұryp aıttym. Jұrt meniң kүıimdi қaıdan bilsin, әnime қatty razy boldy. Almatyda men týraly «Aқsısany» aıtқan bala» degen sөz jүr. Manarbek Erjanovtan keıin «Aқsısany» dүnıege қaıta alyp keldi degen marapat estidim, -dedi әnshi aқ jarylyp.
Bұl құbylys үlken kontsertte nemese kөңiline қobaljý enip, өzi de, үni de dirildeı bastaғanda arқasynda osy қamshy «oınaıtyn» kөrinedi. Keıde, tipti oılamaғan jerde osyp өtedi. Astana toıy өtip jatқanda Plasıdonyң aldyna barғanda solaı boldy.
- Kıiz үıdiң han da, қara da eңkeıip kiretin kıesi bar ғoı. Men de ıilip, tabaldyryққa aıaғymdy sala, «asss...» deı bergenimde kүtpegen jerden «meni esiңe almaı қaıda entelep barasyң?» degendeı, jaýyrynymnyң қaқ ortasyn ala қamshy osyp өtkende қaıқaң etip, tabaldyryқtan yrshyp, attap tүstim. Іlki sәtke esimdi jıyp, amandastym. Arқam dýyldap әketip barady. Domıngo ma, basқa ma, oıyma eshteңe kirip-shyғar emes. Dereý dombyraғa ұmsyndym. Kөңilime jaққan үshinshisin қolғa alғanda, pendemin ғoı, analardyң maғan nazar aýdarғanyn baıyrқalap, «Meni osyp өtti. Men de seni osyp өtemin!» degen oı jylt etti. Biraқ, tez tәýbeme tүstim. Dombyrany baýyryma alyp, ishekti қaқ-қaқ aıyryp, shanaқtyң tүbinde kөpten kөmilip jatқan үndi kөsip-kөsip jiberdim. Oshaқtaғy қozdan shoқ shashyratқandaı, қý bұtaғa қaý tүskendeı laýlata jөneldim. Қyr arқamdy tilip өtken қamshy meni bebeý қaқtyrdy. Aıғaıғa bastym. «...bizdiң aý-y-y-ll getpenniң ete-e-gindeı-o-o-o-oý» dep, daýsymdy sozғanda aқ basty Domıngo ata қazdaı moınyn sozyp, men jaққa қarady. Қamshy bar, nazaryn shanshyp қaraғany bar, maғan endi toқtaý joқ edi, kөkiregimnen be, kөmeıimnen be, «Sarybıdaı» sarқyraғan өzendeı tasydy da ketti. Bir kezde ornynan atyp tұryp shapalaқtady. «Bravo!!» dedi.
Bir kezde Plasıdo өz tilinde әldene dedi. Қas pen қabaқtyң, erniniң ısharasynan, aıryқsha lebizinen «taғy bir әn aıtshyny» ұқty. Kөkeıin jazbaı tanydy. Tilmash týra sol sөzdi aýdardy. «Estaıdyң «Қorlanyn» aıtaıyn» dedim de, Estaıdyң kim ekeni, әn tarıhyn baıan ettim. Moңғol қyzy aýdardy.
«Sarybıdaı» - joғary ekpinmen aıtylatyn әn, al «Қorlan» қoıý үnmen bastalady. «Bir қyz bar Maraldyda Қorlyғaıyn, Құdaıym bergen eken kүn men aıyn» dep қoңyrlatyp, қoıýlatyp, shyrқaı jөneldi. Domıngo «esti құlaқ» қoı, mýzyka tilinde «regıstr» dep atalatyn joғary daýysty қajet etetin «Sarybıdaıdan» keıin ile-shala dәl osy aspappen ekinshi tonaldyқ jүıege aýysa қalғandy baıқap қaldy. «Myna eki ishekpen modýlıatsııa jasap otyrsyң, bұl - ғajap!» dedi. «Iә. Biraқ, ony men emes, Estaı jasap ketken. Biz sony қaıtalap otyrmyz» dedi Erlan.
«Қorlannan» keıin «Kөzimniң қarasyn» aıtyp berdi. Biraқ, onyң bүgingi kүngi estrada әnshileri oryndap jүrgen үlgisin emes, klassıkalyқ ıaғnı tүpnұsқasyn oryndady. Ony bizge Jүsekeң, Әlmaғambet әnshiler jetkizgen. Әlmaғambet - Abaıdyң sүıikti әnshisi bolғan, Abaı kөңil hoshyna қaraı Әlmaғambetti shaқyryp, әn saldyrady eken. Өıtkeni, tүpnұsқada erkindik bar. Sosyn ıirim kөp. Al bүgingi әnshiler yrғaққa baғyndyryp, taktige taңyp қoıғan. Құıryқ-jaly shop-sholaқ kүıge tүsken. «Kө-zim-niң қa-ra-sy, kөң-lim-niң sa-na-sy, bi-itpeı-di-i ish-tegi-i ғa-shyқ-tyқ ja-ra-sy-y», kөrdiңiz be, boıaý joқ, taқ-tұқ, sart-sұrt, құp-құrғaқ.
Al tүpnұsқada «Kөzim-ne-e-e-eeeeң // ңғarasa-a-a-a-a-a-aaaaı // gөңlimn-i-i-i-i-e-e-iii-iiiң // saaa-a-ana-saaaaı, // bitpeıd-a-a-aaaaý ishtegi-i-i-i-iiiiiii ғashyқty-y-y-yyyғ jaaa-a-a-ra-sa-aaıı...
Ol kisi tyңdap bolyp «өte baı әn eken» dedi. Al eger yrғaқtyқ үlgisin tyңdasa, әrıne, oғan қyzyқpas edi. Tyңdaýshylardy tәnti etý үshin osy әdeıi nұsқany aıtқan. «Arқada Shama Nұrұly degen әnshi өtken. Shamadan «Shama» degen әn қaldy. El aýzynda «Shamany» shamasy kelgender ғana aıtady» degen sөz bar dep edi, aýdarmashynyң lebizinen keıin eleң etken қalpyn ilip қaldym. «tyңdaıyқ» dedi. Әnniң neden kүrdeliligin, dıapazonnyң aýқymdylyғyn tүsindirip berdi. Daýys tehnıkasynyң, oғan dombyra sүıemeliniң sheberligi қajet ekenin aıtty. Sodan, Kү-үүn bata-aaa-aaaar // һeı, geshke jaқy-ynn // taýdan asyp, shapaқtap қyzyl altyn nұryn shashyp- // әı-ı // aқsham-neeeeeң қaraңғys-eeı, bolғan shaқta-aa, aһ ұry-yyp tabysady-өөөı, өңsheң ғashyқ...» dep aıtyp әndi bastady. Domıgo basyn shaıқap, bar ynty-shyntysymen berile, eltı tyңdady.
- Әndi aıaқtadym. Plasıdodan bastap өzgeler de baғanaғydaı emes, sart-sұrt shapalaқ ұryp, japyrlaı oryndarynan tұrdy. Al, Domıngo maғan қarap: «Tynysty үnemdeý - әnshiniң әnshisine ғana bitetin қasıet. Sende olardyң kөpshiliginiң boıynda joқ artyқshylyқ bar eken. Ol - daýysty barynsha joғary kөtere tұryp, ony үnemdeı alatynyң. Al, үlken artyқshylyғyң - daýsyңdy soza kelip, kүtpegen jerden kүrt үze salasyң. Bұl - oryndaýshylyқ өnerde sırek kezdesetin құbylys. Jәne kөpshiligimizge osy sheberlik bitpegen. Tynysty үnemdeýdiң arқasynda sol demmen әri қaraı jalғastyryp alyp ketesiң», dedi.
Bұl «Shamanyң» «...kүn bata-aaaar» degen tұsynan daýysty asyryp, kөterip aýada«ilip» biraz ұstap tұryp, «һәı, keshke jaқyn taýdan asyp» dep ortasyna қaқ bөletin tұsyn megzegeni. Sosyn men aıttym: «Ondaıdy jalғyz men emes, kez kelgen dәstүrli әnshi aıtady» dedim. Odan saıyn basty shaıқap tұryp қaldy.
Plasıdo Birjannyң «Jonypaldysyn», Aқannyң «Balқadıshasyn», Nұrғısanyң «Saғyndym ғoı» degen әnin aıtқan Erlanғa қatty tәnti bolady. «Men talaı jerde, talaı әnshini tyңdadym. Olar - myқty әnshiler. Sen shyrқaғan әnniң sөzin tүsinbesem de, jүrekpen sezip otyrmyn. Osyғan mүmkindigiң jetken seniң de jүregiң үlken eken. Daýsyң operaғa laıyқ. Italııaғa kelýge қalaısyң? Sen myna қalpyңda opera sahnasyna daıynsyң. Tek ıtalııan tilin meңgerseң boldy, baғaң artyқ әnshi bolar ediң» dedi. Basқa marapat kүtsem de, mұndaı yқylas kүtken joқ edim, «Italııaғa barý - armanym. Biraқ, onyң sәti keler me eken?» dedi. Әıgili әnshi әrıne, ashyp eshteңe aıtқan joқ, biraқ, «habar - өzimnen»-di emeýrinmen tanytty...
Қalaқtaı қazaқ balasynyң sonshama zor daýsyna tәnti bolғan Domıngo endi «Italııa әnshilerinen kimdi bilesiң?» dep sұrady. Erlan irkilgen joқ, Lýchıano Pavorottı, Hose Karreras, Andre Pachchılıden astap tanymal әnshilerin tizip berdi. «Olardan әn bilesiң be» dedi. Biletinin aıtyp edi, bir әn aıtýyn sұrady. Tosylyp қaldy. Kөpti kөrgen jan emes pe, onyң bөten tilde, әri daңқty әnshiniң өz ana tilinde aıtýғa jүreksinip tұrғanyn sezdi. «Sөzin jaқsy bilmeımin» dep, jaltarғanyna «saғan қosylyp, demep otyramyn, қysylma!» dedi. Andre Bochellı oryndaıtyn «Amopolıa» degen әndi қysylyңқyrap, bәseң daýyspen bastap edi, «Daýsyңdy kөterip aıtshy» dedi. Erlan aıanғan joқ, bar daýysқa basty. «Keregi saғan osy bolsa, mә, endeshe! Amopolıa, ınrısı amopolıa, Noseıa stalıngral matýtesseıa, Kıote kıero amana nınıa mııa...» dep shyrқata jөnelip edi, baғanaғy baғanaғy ma, «bravo, bravo» dep tipti razy boldy. «Tı - velıkәlepnıı, otchen krasıvıı gollos» degendi jattap alғan eken, ar jaғyn өz tilinde aıtty.
- Қoshtasarda men sizben sýretke tүseıin dedi. Men «joқ, kerisinshe, men sizben tүseıin» dep, ekeýmiz sýretke tүstik. Fotoғa tүsip bolғan soң, қolymdy қysyp: «Өziңdi өziң kүtinip jүr. Sen men үshin қymbat adamsyң» dedi. Shynymdy aıtsam, tөbem kөkke eki-aқ eli jetpeı қaldy. Ol kisiniң tұla boıynan өner adamynyң eki birinde kezdese bermeıtin өnerge degen adaldyқty, өner adamyna degen құrmetti tanydym. Mine, Astana maғan osyndaı baқ darytty. Eline құt darytқan elordaғa rahmet!-degen әnshi toıdan keıin Almatysyna attanyp ketti...