«Qazaqtyń Baýyrjany» fılmin túsirýim taǵdyrymda úlken betburys týdyrdy - rejısser Qalıla Omarov
Sonymen, qazaqtyń ótken-ketken tarıhyn tereńinen zerdelep, derekti fılm janrynyń jalaýyn ustap júrgen Qazaqstannyń Eńbek sińirgen qaıratkeri (2009). ІІ dárejeli «Qaısar» ordeniniń jáne «Baýyrjan Momyshuly» qurmet belgisiniń ıegeri, belgili kınorejısser-dokýmentalıst, operator Qalıla Omarovpen suhbattasýdy oılaǵanda, el tarıhyna, tanymal tulǵalarǵa qatysty elýge jýyq fılmniń avtoryn, jan-jaqty talant ıesin árqaısysy bir-bir suhbatqa júk bolarlyq qaı týyndysy týraly áńgimege tartsaq dep kóp tolǵandyq. Oılana kele, búgingi tańda qolǵa alyp jatqan jobalary, bolashaqqa josparlary týraly bilmekke bel býdyq.
- Qalıla Nematýllauly, derekti kıno salasyn tańdaýyńyzǵa ne sebep boldy? Ózińiz kórkem fılmder túsirýge bet burýǵa qalaı qaraısyz?
- Jalpy, derekti kınoǵa kelýime bala kezimnen kitaptardy kóp oqýymnyń paıdasy tıdi dep esepteımin. Qyzylorda oblysynyń Jańaqorǵan aýdanynda týyp-óstim, mektepte oqyp júrgen kezimde qazaq, orys, álem klassıkasynan óte kóp kitaptar oqydym. 9 synyp oqyp júrgenimde aýdandyq "Kommýnızm joly" gazetiniń shtattan tys tilshisi boldym. Shaǵyn-shaǵyn sýrettemeler men ocherkter jazatynmyn. Sondyqtan jýrnalıst ne jazýshy bolatyn shyǵarmyn dep oılaýshy edim. Biraq Lenıngradqa oqýǵa túsýge barǵanymda Lenıngrad oblystyq mádenı aǵartý ýchılışesiniń kıno-foto bólimine oqýǵa tústim, solaı derekti kıno salasyna keldim. Árıne, jas kezimde kórkem kıno túsirgim keldi. Ózimshe stsenarıı de jazyp júrgen bolatynmyn. Eń qyzyǵy, túsimde ylǵı kórkem kıno kóretinmin. Biraq derekti kınonyń taqyryby qazaqtyń ulttyq múddesine arnalǵan soń shamam kelgenshe ómirimdi soǵan arnap otyrmyn. Kórkem kıno túsirý, árıne, arman ǵoı.
- Ár derekti fılmdi túsirý úlken izdenisti, eren eńbekti talap etedi. Sizdiń keı fılmderińizdi jyldar boıǵy shyǵarmashylyq izdenis pen úlken ázirlikten soń ǵana túsirgenińizden habardarmyz. Túsirilý barysy eń aýyr, eń qıyn bolǵan, jan dúnıeńizde, ómirlik kózqarastaryńyzda erek ózgerister, tyń serpilister týdyrǵan týyndylaryńyz retinde qaısylaryn atar edińiz?
- Uly tulǵalar týraly kıno túsirgen kezde olardyń kózi tiri kezinde olarǵa jasalǵan qııanat bolatyn bolsa, ómirden ótken soń olardyń shyndyǵyn aıtý - rejısserdiń sýretkerlik talantyna, azamattyq pozıtsııasyna óte úlken syn. Mine, bul turǵydan qaraǵanda, kez kelgen týyndymnyń astarynda tarıhı shyndyq jatyr, degenmen Baýyrjan Momyshuly týraly fılmim maǵan óte úlken áser etti, taǵdyrymda úlken betburys týdyrdy. "Alashorda" fılmi de sondaı. Bul fılmderdiń aýyrtpalyǵy - olardyń taqyrybyna oraı qazaq qoǵamynda bolyp jatqan qubylystarǵa ózindik kózqaras retinde arshylmaǵan aqtańdaqtardy arshýyma týra keldi. Bizde mynadaı qalyptasqan jaman ádet bar - qazaqtyń ulttyq múddesine qatysty máseleni Reseı ımperııasyna, Reseı patshalyǵynyń otarlyq saıasatyna, Máskeýdiń saıasatyna jaýyp, kóptegen nárseni solaı qaraı silteı salamyz. Bul úırenshikti jaǵdaı sııaqty qabyldanady. Al endi qazaqtyń basynda bolyp jatqan kóptegen oqıǵalardyń shıelenisiniń túp-tamyrynda jatqan negizgi sebepteri tek qana Máskeý jaqtan kelip jatqan joq, ol qazaqtyń ózinen, bizdiń ulttyq mentalıtetimizden de týyndap jatqanyn eskermeımiz. Mine, osy jerge kelgen kezde kóptegen fılmniń oıdaǵydaı shyǵýyna kedergiler paıda bolady. ıAǵnı ol qazaqtyń ulttyq sanasynyń, qazaqtyń rýlyq sanasynyń arasyndaǵy qarama-qaıshylyqtan kelip týyndaıdy. Kez kelgen fılmniń keıipkeriniń taǵdyryn ashqan kezde onyń qazaq ulty úshin jasaǵan erlikteri bolmasa ómiriniń bir sabaqtary bar ǵoı, mine, sol tusta qınalasyń. Óıtkeni, qazir máselen, Qazaq handyǵyna 550 jyl dep jatsaq, bizdiń sanamyzda rýlyq sana myńdaǵan jyldar boıy qalyptasqan. Myńdaǵan jyldardyń arǵy jaǵynda jatyr ol. Qańly memleketine qazir úsh jarym, tórt myń jyl boldy dep jatyr qazir. Naıman memleketi deımiz, qypshaqtar memleketi deımiz. Bular ánsheıin rýlardyń jıyntyǵy emes qoı, olar óz aldyna kádimgideı memleket bolǵan. Sol memlekettiń negizin quraǵan ulttardan rý, rýdan qazirgi qazaq ultyna kelip otyrmyz. Mine, osy transformatsııa kezinde qanshama qundylyqtar birese joıylyp, birese qaıtadan jańa bir túrge enip otyrady. Osy turǵydan qaraǵanda, bizde áli zertteýler joq. Men osyǵan tań qalamyn. Tarazynyń bir basyna qazaqtyń ulttyq múddesin, bir jaǵyna rýlyq sanany qoıamyn, osy ekeýin qoıǵan kezde ókinishke oraı, rýlyq sana kóbine jeńip ketip jatady.
- Sizdiń oıyńyzsha, qazirgi qazaqtyń derekti fılminiń bet-baǵdary qandaı? Osy salany ilgeriletý úshin bizge ne jetispeıdi?
- Elimizdiń memlekettik ıdeologııasyn aıqyndaıtyn "Mádenı mura" jobasy boıynsha iske asyrylǵan úlken joba bar. Onyń negizinde kóptegen sharalar jasalyp, qazaqtyń ulttyq múddesine baılanysty ashylmaı jatqan qanshama aqtańdaqtar ashylyp, halyqqa usynyldy. Degenmen, bul búkil qazaq qoǵamynda bolyp jatqan qubylystardy tolyqqandy ashty dep eseptemeımin. Óıtkeni, salystyrmaly túrde aıtatyn bolsaq, Keńes Odaǵy kezinde men jumys istegen "Qazaqtelefılm" stýdııasy óziniń shyǵarmashylyǵy jaǵynan búkil odaq boıynsha on bes respýblıkanyń arasynda Máskeý, Kıevten keıin úshinshi oryn alatyn. Sháken Aımanov atyndaǵy "Qazaqfılm" stýdııasyn aıtpaǵannyń ózinde, "Qazaqtelefılm" stýdııasynyń ózi qoǵamymyzda bolyp jatqan san salaly qubylystar týraly aldyn ala josparly túrde taqyryptardy engizip, sony bizge aldyn ala bekitip qoıatyn. Mysaly, qazirgi qoǵamdaǵy kózge kórinip turǵan máselelerdi aıtaıyqshy. Jastar arasynda ózine-ózi qol salý jıi baıqalýda. Osyndaı sııaqty búkilhalyqtyq, búkilálemdik problemaǵa ushtasyp jatqan kúrdeli máseleler televıdenıede, gazetterde, jýrnaldarda aıtylýy múmkin, biraq derekti kınonyń mamandary, kásibı rejısserlerdiń osy taqyryptarmen aınalysyp jatqanyn kórip jatqan joqpyn. Óıtkeni, kez kelgen habar bir aptanyń ishinde túsirilip, efırge shyǵady. Al sýıtsıd sııaqty osyndaı kádimgi úlken psıhologııalyq, óte kóp astarly jáne arnaıy zertteýlerdi qajet etetin taqyrypty ashý úshin derekti kınoda mysaly, 3 aı, 6 aıǵa deıin ýaqyt qajet, men keıbir kınolarymdy túsirý úshin 1-2 jylǵa deıin ýaqyt bólip jumys isteımin ǵoı, mine, sol turǵydan aıtyp otyrmyn. ıAǵnı, medıtsınany, psıhologııany túsinetin rejısser jáne ózine kerekti mamandardy, keńesshilerdi ala otyryp, osy taqyrypty egjeı-tegjeıli zertteýi kerek, sodan keıin baryp ony kórermenderge usynady.
Telearnalardyń jumysyna kóp baǵa bere almaımyn. Biraq telearnalarda túsirilip jatqan derekti fılmder óte tyǵyz ýaqyt merziminde túsiriledi jáne olar kóptegen qarjy qysymynda bolǵandyqtan, kóp jerlerge bara almaıdy. Sondyqtan fılmderi formasy jaǵynan qazirgi zamanǵa laıyqty bolýy múmkin, biraq ishki taqyrypty ashyp kórsetý, onyń ár túrli ýaqyttardaǵy damý protsesi jaǵynan kórsetýde olar utylyp otyr.
Qazir árkim ózi úshin ómir súrip jatqan zaman. Sondyqtan qazaq qoǵamy osy álemdik úlken tolqynda jaǵaǵa shyǵyp qalmaýy úshin kóp nárse bilý kerek, kóp nárseni úırený kerek.
- "Áke kórgen oq jonar", demekshi, balalaryńyz Qýanysh pen Muhtar da jolyńyzdy qýyp, osy salaǵa azdy-kemdi úlesterin qosyp júr. Tipti, sizdiń ómir jolyńyz, kıno ónerine degen qushtarlyǵyńyz týraly fılm de túsirdi. Atalmysh baǵytqa bet burǵan jastardyń boıynda eń aldymen tulǵa retinde qandaı qasıetter bolýy tıis?
- Úlken ulym Qýanysh men týraly "Fortochkadan qonǵan baq" degen fılm túsirdi. Bolat Múrsálim aǵasy oǵan úlken kómek berdi. Alǵashqy týyndysy bolǵan soń men onsha aralasqan joqpyn. Qolynan ne keletinin kóreıin dedim. Odan keıin ol atasy - meniń ákem Nematýlla týraly kıno jasady. Bylaıǵy el ony aýyldaǵy qarapaıym adam retinde qabyldaıtyn. Munda Qalıla sııaqty rejısserdiń dúnıege kelýinde ákesiniń qandaı úlesi bary ekeni ashylǵandaı boldy, ıaǵnı qarapaıym adamnyń boıyndaǵy ulylyq qasıetterdi Qýanysh asha bildi. Qazir Qýanysh Kenesary týraly fılm túsirmekke materıaldar jınap jatyr. Men de júrgen jerimniń bárinde jınap túsirip berip júrmin. Ózi de birge baryp túsiredi, Máskeýde, Orynborda arhıvten jınap jatyrmyz. Qazaqtyń zııaly qaýym ókilderiniń Kenesaryǵa baılanysty ár túrli kereǵar kózqarastaǵy pikirlerin bilip júrmiz. Bul Qýanyshtyń emin-erkin, óz kózqarasymen jasap jatqan týyndysy. "Qazaqta qazir qaı taqyryp ashylmaı jatyr?" dep suraǵan kezinde men eki taqyrypty aıtyp edim, sonyń biri Kenesary týraly edi, sony qolǵa aldy. Baǵdarlamashy balam Muhtar ekeýiniń de bir kemshilikteri - forma jaǵyna kóbirek den qoıady da, maǵynasyna mán bermeıdi. Taǵy bir kemshilikteri - qazirgi jastar kórkem ádebıetti oqymaıdy, bul olardyń eń úlken kemshilikteri, sebebi kórkem ádebıet arqyly ǵana sen óz ultyńnyń ishki jan-dúnıesin túsinesiń jáne soǵan janyń ashıtyn bolady. Bylaı qarasam, Qýanysh tarıhı kezeńderdiń arasyndaǵy, astaryndaǵy oqıǵalardyń mán-maǵynasyn ajyratatyn halge jetken eken. Ultqa degen janashyrlyǵy bar, qyzyǵýshylyǵy bar jáne qazaqtyń joǵyn joqtaýǵa degen nıeti bar. Negizi, ári qaraı óziniń bilimin ushtastyratyn bolsa, praktıka jáne teorııa jaǵynan bilimin jetildiretin bolsa, odan jap-jaqsy rejısser shyǵady dep oılaımyn.
- Dál qazir Qyzylorda óńirinde «Týǵan jerge taǵzym» fılmin túsirip jatyrsyz. Bul týyndynyń ózegi nede? Kórermenge qashan jol tartpaq?
- Qazir 58 jastamyn, sonyń 35 jyldyq shyǵarmashylyq ǵumyrymda týǵan jerim Jańaqorǵanda qansha ákimder aýysty. Meniń shamam kelgenshe solardyń bárine aıtatynym - "Jańaqorǵannyń keremet tarıhy bar, sony elge tanystyrýymyz kerek". Qanshama myqty tulǵalarymyz ómirden ótip jatyr. 2015 jyly naýryzda Jańaqorǵanǵa jańadan ákim bolyp kelgen Rústem Rýslanuly arnaıy meni elge shaqyryp, tanysty, sóıtsem, ol men týraly keńinen maǵlumat alǵan bolyp shyqty, meniń týyndylarymdy kórip, men týraly kórkem ádebıetti de oqyǵan eken. Sodan birden til tabysyp kettik. Sóıtip ekeýmizdiń ıdeıamyz - Jańaqorǵannyń tarıhı jáne dinı-rýhnı eskertkishteri týraly derekti fılmdi túsirýdi bastadyq, forma retinde kınoekspedıtsııa formasyn qabyldadyq, osylaısha "Týǵan jerge taǵzym - Jańaqorǵan 2015" kınoekspedıtsııasy paıda boldy. Jańaqorǵan negizinen qazaq jerine, qazaq eline ıslam dinin alyp kelgen uly tulǵalar jatqan áýlıeli jer, din tarıhyna baılanysty jer bolǵandyqtan, fılosofııa jáne teologııa ǵylymdarynyń doktory Dosaı Kenjetaıdy Astanadan arnaıy shaqyrtyp, osy jobaǵa keńesshi etip aldym. Jobanyń negizgi materıalyn daıyndap, stsenarııin jazǵan - jergilikti ólketanýshy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi Adyrbek Sopybekov aǵamyz. Ol kisi osy Jańaqorǵannyń alǵashqy tolqyn ǵalymdary, jazýshylarynyń barlyǵy men búgingi jastar arasyndaǵy "altyn kópir" sııaqty azamat qoı. Sondyqtan Jańaqorǵan óńirine qatysty óz oılaryn qaǵaz betine túsirgen bolatyn. Mine, osylaı ekspedıtsııa negizgi materıaldy túsirip keldi. Endi montajǵa kirisemiz. Bul fılm kúzde kópshilik aldyna shyǵarylady.
- "Talantty adam bar jaǵynan talantty" demekshi, Siz tek rejısser ǵana emes, Saıat Nurǵazınnyń oryndaýyndaǵy «Jańaqorǵan» ániniń avtorysyz. Ol týraly «Jas úlkeıgen saıyn balalyq shaǵyńdy ańsap, týǵan jerge degen saǵynysh ulǵaıa túsedi. Ońashada ótkendi bir sholyp, saǵynyshtan týyndaǵan óleń - osy «Jańaqorǵan», - depsiz. Kópshilikke asa tanyta qoımaǵan taǵy qandaı ónerińiz, qandaı qyryńyz bar?
- "Jánnatym - Jańaqorǵanym" dep atalatyn ándi emhanada aýyryp jatqan kezimde týǵan jerimdi saǵynyp otyryp jazǵan edim. Odan basqa, "Hronıkı skıtaltsa ız Janakorgana" degen bıografııalyq romanymdy jazyp bitirgenmin, biraq áli tolyqtyrylyp jatyr, jaqynda jaryq kórýi múmkin. Onda men osy ózimniń búkil shyǵarmashylyq ǵumyryma taldaý jasaımyn. Adam bolyp dúnıege kelgen soń ol óziniń genetıkasyn, tegin oılaıdy. Qaıdan keldim, qalaı ómir súrdim, babalarym kimder edi, bolashaǵym ne bolady degen oılar mazalaıdy. Mine, osy jerde kınorejısser, dokýmentalıst Qalıla Omarovtyń shyǵarmashylyǵy ǵana emes, onyń arǵy tegi qandaı, qaıdan keldi, qalaı ómir súrdi degen sııaqty suraqtarǵa jaýap beriledi bul romanda. Onyń ádebı nusqasyn baspaǵa ázirlegen qazaqtyń ataqty synshysy Tólegen Toqbergenovtiń uly Roman Toqbergenov.
Ateıstik keńes júıesi qulaǵan soń qazaq dalasynda, qazaq memleketinde úlken vakýým paıda boldy, bul - dinı vakýým. Mine, osyny paıdalanyp, bizge jan-jaqtan aǵylǵan sektalardy kórip jatyrmyz. Al ol dinı aǵymdarǵa balalarymyzdy emin-erkin berip qoıatyn bolsaq, onyń arty ne bolatyny jan-jaqtaǵy kórshilerimizden-aq kórinip turǵan joq pa? Al din arqyly nebir memleketterdiń irgetasy shaıqalyp jatqan zamanda bul taqyrypqa da óz úlesimdi qosqym kelip, úsh júzge pir bolǵan ózimniń altynshy atam Aıǵyjaıshan týraly "Pirim - Aıǵyjaıshan" degen dramalyq pesa jazyp shyqtym. Bul pesany sahnaǵa shyǵarý úshin qarajat kózin izdep jatyrmyn. Aıǵyjaıshan babam týraly derekti fılm de túsirgim keledi, oǵan da qarajat jaǵy qolbaılaý. Aıǵyjaıshannyń tarıhyn, taǵdyryn, onyń ómir súrgen zamanyn ashý úshin tek qana Qazaqstanda ǵana emes, ol oqyǵan Ózbekstannyń Tashkent, Buqara shaharlaryna baryp, arhıv kózderin ashý kerek. Mine, osyndaı ıslam dininiń tarıhyna baılanysty kóptegen jańa qyrlar ashatyn bul kınonyń tek qana meniń týysqandarym úshin ǵana emes, qazaq qoǵamy úshin kerek kıno bolǵandyqtan, ony qalaı bolsa solaı jasaı salýǵa bolmaıdy. Buǵan da bala-shaǵamnyń aýzynan jyryp, shamam kelgenshe beınematerıaldar jınap júrmin.
Sonymen qatar kórkem ádebıettiń keıipkerine aınalǵan jaıym da bar. 2012 jyly belgili satırık jazýshy Doqtyrhan Turlybektiń "Qalıla qojanyń hıkaıalary" degen ázil áńgimeler jınaǵy jaryqqa shyqty. Onda 64 hıkaıa bar, sonyń bári meniń ómirimde bolǵan oqıǵalar, kóptegen materıaldaryn óz qolymmen jazyp daıyndap bergenmin. Al endi kórkemdik jaǵyn áserlep qaǵazǵa túsirgen Doqtyrhan aǵa. Nurlan Hamı degen dramatýrg jazýshy azamat meniń osy derekti kıno jolyndaǵy taǵdyrymdy kórip, ishki jan dúnımmen syrlasqan soń "Áýlıe men ápendi" degen pesa jazyp shyqty.
Basqa qyzyǵatyn nársem de joq, bar tapqanymdy kınoǵa jaratqym keledi. Qudaıǵa shúkir, eki ulymdy úılendirip, bir qyzymdy uzatty. Kenje qyzym T.Júrgenov atyndaǵy óner akademııasynda oqıdy. Solardan kórgen qyzyqtarym - baldaı tátti nemerelerimdi kórgen sátimde-aq sharshaǵanym sý sepkendeı basylady.
- Júzege asyrýdy oılastyryp júrgen ıdeıalaryńyz, jańa jobalaryńyz týraly aıta ketseńiz?
- Sháken Aımanov atyndaǵy "Qazaqfılm" kınostýdııasynda byltyr belgili teatr synshysy Áshirbek Syǵaı týraly kıno ótkizgen bolatynmyn. Ókinishke oraı, basty keıipkeriniń kóz tirisinde túsirilip, montajdalyp bitkenimen, ol kisiniń kózi tirisi kezinde bul kınonyń tusaýkeseri bolmady. Biraq ol ózi kınony kórip, bir-eki eskertýlerin bildirdi. Jalpy, fılmge ózi rıza boldy.
Maılyqoja aqyn týraly derekti fılm túsire bastaǵan bolatynmyn. Bul fılmniń taqyryby ashylmaǵan, ol ıslam dininiń fılosofııasynyń tarıhyna, estetıkalyq qundylyqtaryna kelip tireldi. ıAǵnı Maılyqoja aqyn osy ýaqytqa deıin ashylmaı kelýiniń sebepterin onymen aınalysa bastaǵan kezde ǵana baryp bildim. Bul qazirgi kezde óte aýyr taqyryp. Munda din taqyryby da, mádenıet taqyryby da jatyr. Eń úlkeni - qazaq ádebıetiniń tarıhynda Maılyqoja aqynnyń áli de ózine laıyq oryn almaǵan tulǵa ekeni kózge ap-anyq kórinip tur. Sondyqtan kóptegen tosyn, jańa, qatpar-qatpar ádebıet tarıhy ashylyp jatqan soń, bul fılmniń joly aýyr boldy. Onyń ústine, densaýlyǵym jaramaı, men bul fılmdi aıaǵyna deıin jetkize almadym. Qazir bul fılm "Qazaqfılm" kınostýdııasynyń basqa rejısserine berildi, ol aıaqtaǵan soń úlken ekranǵa jol tartady dep oılaımyn.
- Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan: Gúlnár Jomartova