Qazaqstannyń týrıstik draıverine aınalady: Qıyrdaǵy qazaqtar Túrkistan jaıly ne deıdi
Bul sheshim tek otandastardan ǵana emes, barsha túrkiáleminen úlken qoldaý tapty. Sebebi Túrkistan - ejelden túrki áleminiń rýhanıastanasy bolǵan qala. Osy sheshim oblystyń qaıta túlep, jańǵyrýyna yqpal etti. Osyturǵyda Otannan jyraq ketse de, júregi birge soǵatyn, elde oryn alyp jatqan kezkelgen ishki-syrtqy jaıttardan habardar bolyp, ár jańa bastamaǵa belsene qoldaýtanytyp otyratyn qıyrdaǵy qazaq qandastarymyz da barshylyq. Solardyń biri - Astrahandaturatyn Rahmet Bashbaev.
«ıAssaýıkesenesin kórgende tarıhpen betpe-bet kelgendeı boldym»
Astrahan oblystyq «Aq arna» gazetiniń basredaktory, «Joldastyq» atty astrahandyq qazaq mádenıeti qoǵamdyq uıymytóraǵasynyń orynbasary R.Bashbaev Túrkistan týraly óz estelikterin sonaý 2010 jylmen baılanystyrady.Dál sol jyly Almatyǵa astrahandyq dostarymen birge saparlap qaıtpaq bolady.Astrahannan júrdek poıyzǵa otyrady, jolaýshy retinde mingen atyraýlyq jigitterpoıyz Túrkistan stantsııasyna toqtaǵan sátte mindetti túrde túsip, Túrkistannyńjergilikti táttileri men jemis-jıdegi, káýabynan dám tatý kerektigin, dámi tilúıretinin aıtady. Osylaısha,
poıyz Túrkistan stantsııasyna toqtaǵan sátte Rahmetstanıtsıadan túsedi, túsken sátte kózine birden Qoja Ahmet ıAssaýıdiń kesenesitúsken. Alystan munartyp, asqaq kóringen kesenege kóz almaı qaraǵan Rahmet ózindál sol sátte tarıhpen betpe-bet kelgendeı sezingenin jasyrmaıdy.
«Túrkistan – uly meken. Munda talaı taǵdyr kesti,tarıhı sheshimder qabyldandy. Talaı ulttyń erteńi sheshildi, uly shaıqastar ótti», -deıdi R.Bashbaev. Qandasymyz Іlııas Esenberlınniń «Kóshpendiler» trılogııasyn oqyp,trılogııa jelisi arqyly bul aımaqtyń qazaq handyǵy tarıhynda qandaı yqpaldyrólge ıe bolǵanyn túısingenin aıtady. 2018 jyly Elbasy Nursultan Nazarbaev Túrkistanǵa oblysstatýsyn berý týraly tarıhı sheshim qabyldaǵanda Rahmet qandaı oıda bolǵanymen debólisti. «Men ádildik ornady», - dep oıladym degen ol «bul sheshimdi aımaqturǵyndary da asyǵa kútken bolýy kerek», degen oıyn da jasyrmady.
Rahmet Bashbaevtyń sózinshe, Túrkistan - tekQazaqstan úshin ǵana emes, jalpy Eýrazııada mańyzy orasan zor aımaq. Munda endiOrtalyq Azııa elderinen ǵana emes, tutas álemnen týrıster men qonaqtardyńaǵylatynyna da úmitti ekenin aıtady. «Sebebi buryn mundaı «tiri tarıhty» jasapturǵan qalanyń baryn alys-jaqyn kórshiles elder bilse, bar álemge Túrkistan endijańa, áleýetti, damyǵan qala bolyp ashylady», deıdi R.Bashbaev. Endi TúrkistannyńQazaqstandaǵy týrızm draıverine aınalar sáti keldi deıdi. Onyń aıtýynsha,Astrahannan Túrkistanǵa temirjol arqyly qatynaıtyn jolaýshylar kóp. Olardyńkóbine aımaqtaǵy tarıhı oryndar unaıdy eken, jyl saıyn baryp, tarıhı nysandardykózimen kórip, tań qalyp qaıtatyn jolaýshylar kóp deıdi R.Bashbaev. «Túrkistannyńtýrızm salasynda áleýeti basym, degenmen basqa salalarda da ósýge múmkindigizor dep bilemin», - degen ol aımaq úshin óte jaqsy áleýmettik, ekonomıkalyqbaǵdarlamalardyń qabyldanyp jatqanyn, aldaǵy ýaqytta halyqtyń ál-aýqaty odan saıyn asa túsetininesenim bildirdi. Sondaı-aq ólkedegi aýyl sharýashylyǵy, jemis-jıdek ósirý,saýdanyń da jaqsy damyǵanyn, bul álimsaqtan solaı bolǵanyn biletinin de aıtady.Sebebi Túrkistan talaı joldyń torabynda jatyr, Uly Jibek joly boıyndaornalasqannyń ózinen-aq sonaý erte zamannan saýda men sharýashylyqtyń qyzǵanortasy bolǵanyn da tarıhtan biletinin aıtady.
Astrahandyq qandasymyz Túrkistannyń ári qaraıǵydamýyna qashan da beıildi bolatynyn da jasyrmaı, aqjarma tilegin de aıamady.
«ıAssaýıkesenesinde duǵa etý - ırandyq qazaqtardyń armany»
Iranda turatyn Abaı Babyq esimdi qandasymyzTúrkistanǵa taban tirep, Qoja Ahmet ıAssaýı kesenesine kelip, duǵa etý Irandaǵyqazaqtardyń armany ekenin aıtady. Bala kezinen ájesinen «Medınada – Muhammed,Túrkistanda – Qoja Ahmet» degen sózin estip óskenin aıtqan A.Babyq sol qanattysózden de bolar Túrkistan ózi úshin uly dalany kóz aldyna elestetken.
Bala kezden mundaı ólke týraly túrli áńgimelerdiestip ósip, er jetkende bir taban tireıtin meken eken degen oıda bolǵan. Alǵashret ózi Túrkistanǵa kelgeninde kireberistegi «Túrkistan - kúlli túrki áleminińastanasy» degen sóz oıynda qalypty. «Rasynda, Túrkistan - tek qazaqtyń ǵanaemes, barsha túrki áleminiń ordasy, maqtanyshy. Munda kelip-aq tarıhtyń qoınaýynasúńgip shyǵýǵa ábden bolady. Tarıhı nysandardyń ózi esh buzylmastan saqtalǵan, árkirpishine qolyńdy qoıǵan saıyn, sonaý ótken ǵasyrlar kóz aldyńa keledi eken», -deıdi qandasymyz. Túrkistanǵa kelip, munda jerlengen babtar men kórnektitulǵalardyń, batyr babalardyń basyna baryp, jergilikti turǵyndardan árkeseneniń salyný tarıhy, Túrkistannyń tarıhyndaǵy ózi bilmeıtin jaıttardysurastyrypty. Túrli ańyzǵa bergisiz oqıǵalardyń bolǵanynan qulaǵdar bolyp,biraz aqparat alǵan eken. Qoja Ahmet ıAssaýıdiń kesenesine baryp, duǵa etip,ǵımarattyń sáýlettik ereksheligine tań qalypty. Qanshama ǵasyr ótse de asqaqqalpyn saqtaǵan nysan kóz aldyna tarıhtyń ómirsheńdigin ákeldi degen A.BabyqArystan bab, Úkasha ata, Qyryq áýlıe ózge de qasıetti babalardyń basyn aralap,munyń bári ózine ómirlik jyly estelikter bolǵanyn aıtady.
Abaı Babyq ótken jyly Elbasynyń sheshimimenTúrkistan oblys statýsyn alyp, oblys ortalyǵy bolyp Túrkistan qalasynyń resmıbekitilgeninde qatty qýanǵanyn aıtady. «Qoja Ahmet ıAssaýı babanyń rýhynajasalǵan taǵzym ári qalanyń bar dańqy barsha álemge asqaqtaıtyn boldy depqýandym. Óıtkeni, Túrkistan - barshaQazaqstanny, búkil túrki áleminiń abyroıy», - deıdi. Tuńǵysh Prezıdent N.Nazarbaevtyńbul sheshimi ári syndarly jemisin beretinin aıtqan A.Babyq qazir aımaqtyń qalaıósip-órkendep kele jatqanyn, qabyldanyp jatqan baǵdarlamalar men ár jańabastamalardy qalt jibermeı baqylap otyratynyn aıtady. «Endi Túrkistannyń jańatynysy ashylǵandaı boldy» deıdi.
A.Babyq qalanyń bolashaqta týrızmi damyǵan myqtyortalyqqa aınalýyn qalaıtynyn da jasyrmady. Sebebi ózi Túrkistanǵa eki retsaparlaǵan. Qalada tarıhtyń lebi esip turatyndaı jáne adamdy ózine tartatyn birereksheligi bar ekenin aıtady. «Týrızmniń ózi de úlken ǵylym ǵoı. Túrkistan daejelden ǵylym men bilimniń, órkenıettiń ortalyǵy boldy. Endi aımaqtyń týrızmsaıasaty durys jolǵa qoıylyp, bar álemnen týrıster aǵylyp, bul Qazaqstannyńabyroı-bedeliniń arta túsýine bir sep bolar edi», - degen qandasymyz el úshinalys ta júrsek te tilekshi jandar bar ekenin de alǵa tartty. Túrkistan jańaQazaqstannyń jańa tarıhynda ári qaraı da túleı túserine nyq senimin bildirdi.
«Otanǵadegen qımastyq áli de bar»
Ózbekstanda turatyn qandasymyz Aıjan Tájibaeva 1995 jyldan beri ulttyqaspabymyz dombyrany nasıhattap júr. Ol Tashkent oblysy Qybyrbaı aýdanyndaǵymýzyka jáne óner mektebinde aımaqta turatyn qazaq dıasporasy balalarynadombyradan sabaq berip keledi. Aıjan Tájibaeva qazaqtyń ulttyq aspaby dombyranyalys-jaqyn shet elderde nasıhattaýǵa da óz úlesin qosyp keledi. 2013 jyly Ózbekstandadombyrashylar arasynan «Bolashaq» atty ansambl quryp, osy jyldyń jeltoqsanyndaÓzbekstan Respýblıkasy ultaralyq «Dostyq» festıvaline qatysqan. Onda «Eń úzdikfolklor oryndaýshylary» atalymynda jeńiske jetti. 2017 jyly qazaq ulttyq mádenıetortalyǵynyń mereıtoıynda «25 jyldyq» arnaıy medalimen marapattalǵan. Dál soljyly elordada ótken «Art Baiterek EXPO-2017» halyqaralyq baıqaýynda da dombyraaspabymen baq synap, júldege ıe boldy. Aıjan elge jıi baryp turatynyn aıtady.«Biz Qazaqstanǵa qashan da basqasha bir sezimmen baramyz. Kórýdi armandap júrgen astanamyzdykókeıimizde turǵan úlken bir saǵynysh sezimimen araladyq. Qala jıyrma jyldyńishinde úlken megapolıske aınalyp ketipti. Bıik-bıik ǵımarattar boı túzep,kózdiń jaýyn alady. Ádemi tabıǵaty adamdy baýrap alady, turǵyndary da jaıdary»,- degen Aıjan Qazaqstanǵa ár kelgen saıyn keýdede qımastyqtyń da bolatynyn aıtady.Alaıda Ózbekstanda ózderi turatyn aýdanda qazaqtar kóp eken. «Qazaqmektepterimiz bar. Mine men de qazaqtar úshin ulttyq aspap dombyrany úıretipkelemin. Árbir qazaq balasynyń betin qaıtarmaı, jyly shyraımen qabyldap, boıymdabar ónerdiń qyr-syryn shákirtterime sińirýge tyrysamyn», - degen Aıjan qazir deshákirtteri úmitin aqtap jatqanyn aıtady. «Keıbir shákirtterim Qurmanǵazyatyndaǵy qazaq ulttyq konservatorııasynda, keı shákirtterim Tashkent memlekettikkonservatorııasyn aıaqtap, búgingi kúni bilikti maman atandy», - dep qýanyshymenbólisti.
Osy jyly Aıjan Tájibaeva Túrkistan qalasyna saparjasaǵan. «Túrkistan kórkeıip kele jatyr eken, qurylys júrip jatyr. Arystanbab, Qoja Ahmet ıAssaýıdiń kesenesinebaryp, Úkasha ata, Gaýhar analardyń basyna bardym», - degen Aıjan Ábdiqadyrqyzyóziniń jasaǵan saparynyń sátti de erekshe bolǵanyn aıtady. Túrkistannyń ózgeshetúlegenin óz kózimen kórgen ol dál elordadaı jańa shahardyń qazaq jerinde qaıtaqurylyp kele jatqanyna qýanǵanyn aıtty. Túrkistannyń tarıhqa baı shahar ekeninburynnan biletinmin. Ózi kirip kelgennen-aq alystan kóz munartyp kórinetinıAssaýı babanyń kesenesiniń ózi boıynda bir erekshe sezim qaldyrady. Ótken jylyNursultan Ábishulynyń jarlyǵymen Túrkistan qaıta oblys bolyp qurylǵaly beri qalabiraz jańaryp keledi eken. Endi taǵy da saparlap qaıtý oıymda bar. Túrkistan bolashaqtabudan da kórkem shahar bolaryna senemin», - deıdi qandasymyz.
«Túrkistanǵajasaǵan saparym kásibı mamandyǵymdy tańdaýyma sep boldy»
Ózbekstanda turatyn qandasymyz, «Kenımeh tańy»basylymynyń bas redaktory, fılolog Gúldana Narynbetova Túrkistanǵa alǵash retsonaý 2006 jyly onynshy synypta oqypjúrgende kelgen. «Mektepte «Túrkistan» poemasyn oqydyq qoı, sonda qandaı jereken dep oılaıtynmyn», - dep aǵynan jarylǵan Gúldana qazaq tili men ádebıetimamany bolýǵa sol Túrkistanǵa jasaǵan sapary sebep bolǵanyn aıtady. Sebebiqalaǵa qazaq tili men ádebıeti páninen olımpıadaǵa qatysýǵa barǵan eken. Solsaparynda tanysqan ózi sııaqty Mońǵolııa, Reseı, Túrkııa, Qytaı, Astrahanqazaqtarymen qazir de pikir almasyp, habarlasyp turady eken. Araǵa bir múshel,ıaǵnı, on eki jyl salyp Gúldana 2018 jyly Túrkistanǵa taǵy da saparlaıdy. Ol sátte TúrkistanElbasy N.Nazarbaevtyń tarıhı jarlyǵymen oblys ortalyǵy statýsyna ıe bolǵan edi.Kirgen sátten-aq qalanyń aıryqsha aýrasyn sezgen Gúldana qalanyń ózgergenin, tyńsıpatqa ıe bolǵanyn aıtady. «Arystan babqa, Otyrarǵa saıahat jasadyq. Qoja AhmetıAssaýı kesenesine bardyq. ıAssaýı atyndaǵy qazaq-túrik ýnıversıtetinde qonaqboldyq. Sondaı-aq meni qatty tań qaldyrǵany Ahmet ıAssaýı kesenesinde qazaqtyń birtýarhandary men bıleri jerlengen eken. Boıymdy sol sátte erekshe sezim bıledi», -degen Gúldana sheteldegi qazaq retinde eldegi ár tyń jańalyqqa qýanyp otyratynynjasyrmady. Tek qana Túrkistanǵa ǵana emes sondaı-aq Nur-Sultanǵa, Atyraý,Pavlodar, Qostanaı, Qaraǵandy, Kókshetaýǵa da saparlaǵan. «Qazaqtyń aqyndaryjyrlaǵan uly dalany óz kózimmen kórip, sulýlyǵy men darhandyǵyna kóz jetkizdim.Farıza Ońǵarsynova men Ábý Sársenbaevtyń týǵan jerlerine taban tiredim.S.Seıfýllın jyrlaǵan Kókshetaý men Máshhúr Júsip Kópeıuly ómir súrgen Kerekýde deboldym. Shynymen qazaqtyń dalasy kórkem, sheksizdigine til jetpeıdi», - deıdiGúldana. Ár qalaǵa jasaǵan saparynda jergilikti turǵyndardyń jyly shyraıtanytqany keýdesin jylytqan. Gúldana endi elge jıi-jıi kelip turatynyn aıtady.«Qazaqtyń ár aımaǵy ózinshe erekshe» degen ol osy jyly Býrabaıǵa baryp demalypqaıtqan. «Demalysym keremet ótti. Býrabaı da bir tarıhı meken ǵoı. Munda datalaı tarıhtyń kózi bar eken. Ásirese móldir sýy, saf aýasy men asqaq taýlaryboıyńa bir kúsh beredi. Býrabaı men Túrkistan Qazaqstannyń naǵyz týrızminińordasy dep bilemin. Shyǵysy men batysy da, Arqasy da mundaı kórkem tabıǵatqabaı», - deıdi qandasymyz. Gúldana - búginde jýrnalıst. Túrkistanǵa da jýrnalıstretinde sapar jasap, talaı qyzyqqa kýá bolǵan. Aldaǵy ýaqytta Túrkistanǵa jıisaparlap turýdy maqsat etken ol qalanyń qazir tyń sıpatqa ıe bolyp, kún saıynjańaryp otyrǵanyn, aımaqtaǵy jańa bastamalar týraly habardar bolyp otyratynynaıtady. Gúldana óz sózinde Qazaqstan úshin qashan da tilekshi ekenin aıtyp qaldy.
«Qazaqstan –túrki áleminiń júregi»
Túmendegi qazaqtardyń ulttyq-mádenıetavtonomııasynyń tóraǵasy, Dúnıejúzilik qazaqtar qaýymdastyǵy prezıdýmynyń múshesiEsenǵalı Ibraev Túrkistan oblys ortalaǵyna aınalǵaly beri munda júzege asypjatqan ár joba men bastamalardy nazardan qalt jibermeıtinin aıtady. Aımaqtaótken konferentsııalarǵa birneshe ret qatysyp, Túmen oblysynan Túrkistanǵa irikompanııa ókilderin alyp kelgen. E.Ibraev aımaqta ótetin iri aýqymdaǵy sharalardanqalmaýǵa tyrysady eken. Túrkistanǵa kelgen saıyn qalany aralaýdan dajalyqpaımyn deıdi. Sebebi tarıhqa ár kún saıyn saıahat jasaı bermeımin ǵoı degenEsenǵalı Ibraev ótken jyly Qazaqstanda Túrkistan oblysynyń qurylýyn elbasshylyǵynyń kóregen saıasaty dep esepteıtinin alǵa tartty. «Túrkistan tekQazaqstan úshin ǵana emes, barsha túrki áleminde mańyzǵa ıe. Ol tarıhtan solaıbolǵan», - deıdi. «Ótken ǵasyrda Túrkistan termınimen bar Orta Azııanybelgilegen, eger tarıhı turǵydan qarasaq, bul, menińshe, qate. Sebebi Orta Azııanyńbasym bóligi parsylardyń jeri bolǵan, al Túrkistan – bul túrkilerdiń jeri(eli). Sondyqtan Ońtústik Qazaqstan oblysyn Túrkistan ataýyna ózgertý arqylybul qatelik jóndeldi dep bilemin», - degen E.Ibraev Qazaqstanda Túrkistanoblysynyń qurylýynyń ózindik tabıǵı negizi bar, sebebi Qazaqstan túrki áleminińjúreginde ornalasqan deıdi.
Esenǵalı Túrkistandaǵy jańa bastamalardyńkóterilýi, ásirese «Turkistan» ekonomıkalyq aımaǵynyń áleýetti bolashaǵy barynasenim bildiretinin aıtady. «Qazaqstanda aımaqtardy damytý boıynsha óte áleýetitartymdy baǵdarlamalar bar, qabyldanyp jatyr. Sebebi Qazaqstannyń ár óńirinińózinshe damý sıpatyn bere alatyn ári ekonomıkanyń qozǵaýshy kúshi bola alatyn «kózerleri»bar. Túrkistan oblysy, menińshe, týrızm jáne saýda-sattyqta, aýyl sharýashylyǵyndamytýda ári kásipkerlikte kóshbasshy bola alady. Óńirdiń ózi de soǵan qabiletti.Bul oblysta qysh zaýyty, et ónimderin, qus eti ónimderin shyǵaratyn, tátti-dámdishyǵaratyn qanshama zaýyt-fabrıkalar bar. Odan ózge aımaqtaǵy turǵyndardyń basymkóbi jeke kásipkerlikpen, sharýashylyqpen aınalysady. Bul da óz aldyna damýǵaserpin bere alady», - degen pikirimen de bólisti qandasymyz.
E.Ibraev qazirgi Túrkistan oblys ortalyǵy bolǵalyberi aımaqtyń damý sıpatyna kóńili tolatynyn da aıtyp qaldy. «Uly dalanyńmarjanyna aınalǵan ortalyǵy Nur-Sultan qalasyndaı Túrkistan da iri, zamanaýı,jańa megapolısterdiń birine aınalatynyna senemin», - deıdi Esenǵalı Ibraev.
***
Qıyrda júrse de el úshin qýanyp júretinqandastarymyz Túrkistannyń qaıta túlegenine óz izgi nıetteri men aqjarmatilekterin jetkizdi. Qazaq - jerdiń qaı túkpirinde tursa da óz qandastarynyńózeginen teppegen baýyrmal halyq. Bul álimsaqtan solaı. Mine, búginde Túrkistanqazaqtyń rýhanı ordasy, kemel keleshegine bastar shaharyna aınalyp keledi. Biztarıhı dáýirde ómir súrýdemiz. Onyń tasasynda qalyp qoımaı, birge jasasqanǵa nejetsin!