Qazaqstannyń HV-HVІІ ǵasyrlardaǵy qalalary
Syr boıy kalalary úshin Qazaq handary óte qajyrly qaırat jumsady. Eń alǵash Qazaq handyǵynyń quramyna qosylǵan Syrdarııa jaǵasyndaǵy - Sozaq jáne Saýran qalalary boldy. XV ǵasyrdyń sońynda Syǵanaq pen Túrkistan aımaǵynyń soltústik bóligi Qazaq handyǵynyń ıeliginde qaldy.
Syǵanaq qalasy qazirgi Qyzylorda oblysy, Jańaqorǵan aýdany, Tómenaryq aýylynan soltústikke qaraı 20 shaqyrym jerde ornalasqan. Qazirgi kezde qalanyń orny - Sýnaq-Ata qalashyǵy. XV-XVI ǵasyrlarda Syǵanaq qalasy Syr óńiri nemese Darııanyń jaǵalaýyndaǵy qalalary ishindegi saıası-ákimshilik, saýda-aıyrbas, ortalyqtary retinde eń iri qalanyń biri bolyp sanalady.
Jazba derekterdiń málimetteri boıynsha, aımaqqa qypshaqtardyń kelýine baılanysty mundaǵy oǵyzdar ońtústik-batysqa qaraı jyljyp ketedi. Al Syrdyń orta jáne tómengi aǵysyna Qypshaq handyǵy ornalasady. Ibn Rýzbıhan Syǵanaq qalasy «aımaqtyń soltústik jaǵyndaǵy jer jánnatynyń sheti» dep sıpattasa, qala Deshti Qypshaqtyń shekaralyq saýda beketi, búkil álemge aýmaǵynyń keńdigimen, qaýipsiz ári tynysh bolýymen dańqy shyqqan qala deıdi.
Syǵanaq Túrkistannyń iri saýda ortalyǵy bolǵan, qala taý ózenderimen jáne Syrdarııadan tartylǵan aryqtarmen sýlandyrylyp, eginshiliktiń de ortalyǵy bolǵan.
XV-XVI ǵasyrlarda Sozaq qalasy aımaqtyq Deshti Qypshaqpen túıisken jerinde, Syr boıyndaǵy qalaladan anaǵurlym alshaq ornalasty. XV ǵasyr sońynda Sozaq qalasy men onyń óńirlerinde Jánibek hannyń uly Mahmýd sultan bılik júrgizdi. Qazaq tarıhynda eleýli oryn alǵan Sozaq qalasynyń orny Qarataýdyń teriskeı betkeıindegi qazirgi Sozaq aýlynyń jerinde jatyr. Onda eki ortaǵasyrlyq qala orny saqtalǵan. Solardyń birinshisi Tarsatóbe. Ol aýyldyń soltústik-shyǵys shetinde ornalasqan. Ekinshisi aýyldyń orta tusynda ornalasqan keıingi Sozaqtyń orny. Ony jergilikti turǵyndar «Órkeshigi» dep ataıdy. Sozaqta 1946 jyly arheologııalyq zertteý júrgizgen Ortalyq Qazaqstan arheologııalyq ekspedıtsııasy (Á.H. Marǵulan) qala eki bólikten turatyndyǵyn alǵash aıtqan. Foto: Andreı Mıhaılov
Saýran - HІІ ǵasyrda iri saýda ortalyǵy retinde irgetasy qalanǵan. Túrkistannyń soltústik-batys jaǵyndaǵy 30 shaqyrym jerde ornalasqan orta ǵasyrdaǵy qalalardyń biri. Bıiktigi 6 metr qabyrǵamen qorshalǵan qalashyqtyń ólshemi soltústik-shyǵystan ońtústik-batysqa qaraı 800 metr soltústik-batystan ońtústik shyǵysqa qaraı 500 metr mádenı qabatynyń bıiktigi 2 metr. Saýran týraly alǵashqy derekter 10 ǵasyrdaǵy eńbekterde kezdesedi. Ol kezde Saýran Syrdarııa alabyndaǵy mańyzdy strategııalyq jáne saýda ortalyǵy retinde belgili bolǵan. Arab tarıhshysy Maqdısıdiń shyǵarmasynda «Saýran jeti qabat dýalmen qorshalǵan úlken qala, onyń ishinde rabat, meshit bar» dep jazǵan. Shyńǵys han shapqynshylyǵyna baılanysty oqıǵalarda Saýran týraly derekter kezdespeıdi. 13 ǵasyrdyń orta sheninde Saýran Aq Ordanyń astanasy boldy. 14 ǵasyrdyń aıaǵynda qalany Ámir Temir áskerı qamalǵa aınaldyrǵan. Úlken meshiti bolyp, ıslam dininiń Qazaqstanǵa taraýyna yqpal etken. 16 ǵasyrda Saýran munaraly bıik dýaldarmen qorshalǵan úlken qala bolǵan. Saýran 17 ǵasyrdyń aıaǵy men 18 ǵasyrdyń basynda álsirep, 19 ǵasyrdyń basynda birjolata kúıregen. Qazirgi kezde Saýran qabyrǵalary men munaralarynyń qaldyqtary bar, aýdany 550 - 800 metr dóńgelek alań. Qalanyń ishine qaqpa arqyly kirýge bolady. Qalany qorshaǵan dýaldyń syrt jaǵynda kóptegen kanaldardyń izderi saqtalǵan. Júrgizilgen zertteý jumystary qalanyń 7-18 ǵasyrlarǵa jatatynyn dáleldeıdi. Foto: ıÝrıı Pırogov
Túrkistan - V-VІ ǵasyrlarda irgetasy qalanǵan. Ońtústik Qazaqstan oblysynda ornalasqan. HІV ǵasyrda Aqsaq Temir irgetasyn qalaǵan Qoja Ahmet ıAssaýı kesenesi bar. Arheologtar Túrkistan qalasynyń tarıhy tereńde jatqanyn dáleldep otyr. Túrkistan qalasynyń aınalasyndaǵy aımaqta tas dáýiri eskertkishteri - Shoqtas, Qoshqorǵan bul óńirde áýelgi adam kem degende 550 myń jyl buryn meken etkenin kórsetedi. Bizdiń zamanymyzdan burynǵy 1-myńjyldyqtan Túrkistan qalasy tóńireginde Qazaqstannyń basqa da óńirindegideı Andronov mádenıetin jasaýshylar turǵan. Túrkistannyń ejelgi aty - ıAsy. Arheologtar ertedegi ıAsynyń orny qazirgi Kúltóbege sáıkes keletinin dáleldedi. 1579 jyly ıAsy qalasy Aqnazar hannyń ıeligine aınaldy. Túrkistan Esim hannan bastap Qazaq handyǵynyń ortalyǵy boldy. Sol kezden ıAsy qalasy Túrkistan dep atala bastady. Túrkistan qalasy 1928 jyldan Túrkistan aýdanynyń ákimshilik ortalyǵy.
Materıaldar ǵalamtordan alynǵan.