Qazaqstannyń kez kelgen usynysyn qabyldaýǵa daıynbyz – Iordanııa Elshisi
- Qurmetti Hamza ál-Omarı myrza, Qazaqstan men Iordanııa arasynda dıplomatııalyq qarym-qatynas ornaǵaly 30 jyldan asty. Osy jyldar ishinde 30-dan asa ekijaqty kelisimge qol qoıyldy. Eki el arasyndaǵy qarym-qatynas qalaı damyp jatyr?
- Eki memleket arasynda dıplomatııalyq baılanys ornaǵan 1993 jyldan beri Iordanııa men Qazaqstan basshylary ekijaqty qatynasty nyǵaıtýǵa jáne ony joǵary deńgeıge kóterýge bar kúsh-jigerin salyp keledi. 2007 jyly Amman men Astanada elshilikterin ashyp, jumysqa kiristi. Sol ýaqyttan beri elaralyq ekonomıkalyq, mádenı jáne saıası baılanystar ózara qarym-qatynasymyzdyń negizgi qozǵaýshy faktoryna aınaldy. Osy jyldar ishinde Uly Mártebeli korol Abdalla II ál-Hýseın Qazaqstanǵa 7 ret resmı is-saparmen kelipti. Eki el kóptegen halyqaralyq máseleler boıynsha, sonyń ishinde Taıaý Shyǵystaǵy beıbitshilik protsesi, eki memlekettiń qatar ómir súrý prıntsıpi men BUU Qaýipsizdik Keńesiniń qararlary negizinde halyqaralyq sahnada bir-birine qoldaý kórsetý boıynsha ortaq ustanymdarǵa ıe. Sondaı-aq Uly Mártebeli korol Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Mártebeli Qasym-Jomart Toqaev myrzamen 2019 jylǵy 25 qyrkúıekte Nıý-Iorkte ótken BUU Bas Assambleıasynyń otyrystarynda kezdeskenin aıta ketkim keledi.
- Qazaqstan men Iordanııa arasyndaǵy taýar aınalymy bıylǵy jarty jyldyqta 4,8 mln AQSh dollary kóleminde boldy. Asa kóp emes, biraq qalaı bolǵanda da elaralyq saýda-sattyqtaǵy qalyptasqan úrdistiń jemisi bar. Osy oraıda saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń jańa perspektıvalary men múmkindikteri týraly ne aıtasyz?
- Sizdiń elge elshi bolyp ótken jyldyń qyrkúıeginde keldim. Sodan beri yntymaqtastyqtyń eki elge de tıimdi tyń múmkindikteri kóp ekendigin baıqadym. Qazirgi ýaqytta eki el de taý-ken ónerkásibi, saýda, energetıka jáne joǵary bilim berý salalaryna asa nazar aýdaryp otyr.
Iordanııada Qazaqstanǵa ımporttaýǵa bolatyn jáne Qazaqstan naryǵynda suranysqa ıe bolatyn ónimder bar. Mysaly, dári-dármekter, ozyq tehnologııalar, toqyma ónimderi, fosfat, kalıı, tyńaıtqyshtar, jemister, kókónister, záıtún maıy jáne Óli teńiz ónimderi. Men bul turǵyda Iordanııa Qazaqstannyń kez kelgen usynysyn qabyldaýǵa daıyn ekenin jetkizgim keledi.
Meniń oıymsha, Korol ІІ Abdalla jáne Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń basyshylǵymen júrgizilip jatqan jumystar eki el arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń barlyq salalarynda mol múmkindik ashatyny sózsiz. Eki el basshylary Iordanııa men Qazaqstan arasyndaǵy baýyrlastyq qarym-qatynastardy nyǵaıtý úshin telefon arqyly sóılesip turady. Olar Nıý-Iorkte eki ret kezdesip, ekijaqty qatynastardy damytýǵa basymdyq berýge kelisti. Bul Iordanııanyń Qazaqstanmen qarym-qatynasqa zor mán beretinin kórsetedi.
- Eki el arasynda Qazaqstan-Iordanııa úkimetaralyq komıssııasy jumys isteıdi. Sondaı-aq, Qazaqstan-Iordanııa parlamentaralyq dostyq toby bar. Osy atalǵan birlestikter eki eldiń túrli saladaǵy yntymaqtastyǵynyń nyǵaıýyna qanshalyqty yqpal etip otyr?
- Iordanııa men Qazaqstan Respýblıkasy úkimetteriniń joǵary laýazymdy tulǵalarynyń kezdesýleri barysynda ekijaqty saýda kólemin ulǵaıtý úshin mańyzdy talqylaýlar júrgizildi. Osy jyldyń jeltoqsan aıynda saýda jáne ınvestıtsııalyq qatynastardy nyǵaıtý úshin jáne burynǵy kelisimderdi jandandyrý maqsatynda Ammanda besinshi úkimetaralyq birlesken komıssııa jáne birlesken bıznes keńes jıyndary ótedi. Saýda kólemin ulǵaıtýǵa kedergi keltiretin qıyndyqtardy eńserý boıynsha talqylaýlar júrgiziledi. Sonyń ishinde tasymaldaý jáne logıstıka shyǵyndaryn azaıtý, sondaı-aq eki el arasyndaǵy tikeleı áýe reısteriniń bolmaýy sekildi máselelerdi talqylaıdy.
Iordanııa men Qazaqstannyń týrızm sektoryndaǵy múmkindikterdi keńinen paıdalaný úshin eki el tarapynan qabyldanyp jatqan is-sharalardyń tıimdi bolatynyna senimdimin. Astanada joǵary laýazymdy tulǵalarmen kezdesýlerimde eki eldegi týroperatorlarǵa múmkindikter esigin ashý, Iordanııa men Qazaqstan úshin tabysty týrıstik naryqtarǵa nazar aýdarý maqsatynda birqatar is-sharalar men ıdeıalar usynyldy. Máselen, biz Iordanııadaǵy tarıhı jerlerden, ásirese ıÝNESKO-nyń Búkilálemdik muralar tizimine engen jáne álemniń jańa jeti keremetiniń biri sanalatyn Petra (eski qala – red.) sııaqty mádenı oryndardan qazaqstandyq týrısterdi kóptep kórgimiz keledi. Qazir eki el ózara vızasyz rejım ornatý týraly kelisimge qol jetkizý jumystarymen aınalysyp jatyr. Iordanııalyq organdar birneshe memlekettiń azamattaryna, sonyń ishinde Qazaqstan azamattaryna shekaralyq beketterde vıza bere alady. Sonymen qatar, ótken jyly Iordanııanyń Іshki ister mınıstrligi elektrondy vıza berý júıesin iske qosty. Taǵy bir jaǵymdy jańalyq – eki baǵytta da jolaýshylar men júk tasymalyn jeńildetý úshin Iordanııa men Qazaqstan arasynda tikeleı áýe qatynasyn ornatý múmkindigi talqylanyp jatyr.
- Iordanııalyq kásipkerlerdi Qazaqstanda qaı salalar qyzyqtyrady?
- Iordanııada ónerkásip óte jaqsy damyǵan. Ásirese jańartylǵan energııa, hımııa, dári-dármek jáne jeńil ónerkásip sekildi salalarda Iordanııanyń jetistigi óte kóp. Sol sebepti, Iordanııa osy salalarda Qazaqstanmen ózara tájirıbe almasyp, ınvestıtsııa jasaýǵa peıildi. Al Qazaqstanda taý-ken óndirisi men atom energııa salalary jetik damyǵan, sol sebepti Qazaqstan tarapy Iordanııamen osy salalarda tájirıbe almasyp, ınvestıtsııa jasaý jaǵyn qarastyrsa deımin.
Eki eldiń ekonomıkalyq baılanystaryna kedergi bolyp otyrǵan másele – tikeleı tasymal joldarynyń bolmaýy. Qazir osy máseleni sheshýge tyrysyp jatyrmyz. Bul másele oraıymen júzege assa, eki eldiń de múddesi úshin kóptegen múmkindikterdiń esigi ashylary sózsiz.
- Qazaqstan men Iordanııanyń arasyndaǵy mádenı-gýmanıtarlyq baılanys týraly ne aıtar edińiz?
- Iordanııadaǵy keıbir oqý oryndary, sonyń ishinde Iordanııa ýnıversıtetteriniń keıbir bólimderi asa tanymal ǵulama ǵalym Ábý Nasyr ál-Farabıdiń esimimen atalady. Sondaı-aq Iordanııada qazaqtyń kórnekti aqyny Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyǵyna arnalǵan áldeneshe is-shara ótkizildi ári Amman qalasynyń bir kóshesine jáne ataqty ýnıversıtettiń kitaphanasyna Abaıdyń esimi berildi.
Iordanııa men Qazaqstan arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń qarqyndy damyp jatqan taǵy bir baǵyty – bilim salasy. Qazaqstannyń tórt ýnıversıtetinde 300-ge jýyq ıordanııalyq stýdent bilim alady. Óıtkeni Qazaqstanda bilim sapasy óte joǵary. Qazaqstannyń bilim salasyn damytý oraıyndaǵy jańa bastamalary men baǵdarlamalary kóńil kónshitedi. Álemdegi aldyńǵy qatarly ýnıversıtetteriniń fılıaldaryn ashý josparlanǵanynan habardarmyn. Bul – óte mańyzdy qadamdar. Sáttilik tileımin!
Suhbattasqan: Nurlan QABDAIULY