Qazaqstanǵa Ulttyq reıtıng agenttigi kerek pe
Eń aldymen aıta keter jaıt, elimizde ulttyq reıtıng agenttigi joq. Sonyń áserinen resýrstardy bólýdegi, ekonomıkany qarjylandyrýdaǵy qarjy naryqtarynyń tıimdiligi shekteldi. Al «Ulttyq reıtıngtik agenttik týraly» zań jobasy osy olqylyqtyń ornyn toltyrý maqsatynda ázirlengenge uqsaıdy.
Kompanııalardyń kóbinde reıtıng joq
Mundaı agenttikter boryshkerlerdiń qaryzdy óteý múmkindigin kórsetip, nesıe reıtıngterin usynyp otyratyn uıym retinde sanalady. Agenttik sondaı-aq alpaýyt kompanııalardyń boryshtyq mindetterin, baǵaly qaǵazdary men basqa da emıtentterdiń (qundy qaǵaz shyǵarýshy kásiporyndar) nesıelik qabiletin baǵalaıdy.
Qazir halyqaralyq reıtıng agenttikteriniń qyzmeti birshama qymbat, tólengen qarajat shetelge ketedi. Olardyń talabyna saı bolyp, laıyqty reıtıngti ustap turý isi de taǵy shyǵyn. Al bul tusta otandyq bırjada qundy qaǵazdaryn satatyndar eshqandaı reıtıng almaı-aq, tikeleı saýdaǵa shyǵa beretin kórinedi.
Álemdegi úsh alpaýyt – Moody’s, S&P, Fitch halyqaralyq reıtıng agenttikteriniń deregine sensek, 2022 jyldyń qorytyndysy boıynsha Qazaqstannyń qor bırjasynda saýdalanatyn korporatıvtik oblıgatsııalar emıtentteriniń kredıttik reıtıngtermen qamtylýy nebary 46 paıyzdy quraǵan. ıAǵnı, jartysyna da jetpeıdi. Qundy qaǵazdaryn, oblıgatsııalaryn shyǵaryp, satatyn emıtentterdiń ishinde elimizdiń 14 banki men 20 memlekettik kompanııasy ǵana halyqaralyq reıtıngtermen 100 paıyz qamtylypty. Bırjadaǵy 18 mıkroqarjy uıymynyń altaýynda ǵana (33 paıyz), qarjylyq emes 42 kompanııanyń da bar-joǵy altaýynda (14 paıyz) reıtıng bar.
Mine, ár kompanııanyń reıtıng alyp, ahýalyn baǵamdap otyrý úshin Ulttyq reıtıng agenttigin qurýǵa qajettilik týyndaǵany aıshyqtalyp tur. Ashyq normatıvtik quqyqtyq aktiler portalynda jobanyń tujyrymdamasy talqylanyp bolǵannan keıin naryqtyń basqa da qatysýshylarynyń pikirleri tyńdalmaq. Aıtylǵan usynystar eskerile otyryp, reıtıng agenttiginiń qyzmetin retteıtin zań qabyldanady. Zańnyń Baǵaly qaǵazdar jónindegi halyqaralyq komıssııalar uıymynyń (IOSCO) nesıelik reıtıng agenttikterine arnalǵan usynystaryna sáıkes keletini atap ótildi. Tujyrymdama avtorlary halyqaralyq standarttarǵa negizdelgen retteýdi damytý obektıvtilik, táýelsizdik jáne kásibılik pen joǵary sapaly qyzmetti qamtamasyz etedi dep sendirýde.
Bıýdjetke keletin bolsaq, Kazinform tilshisiniń saýalyna Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttiginiń ókilderi qazaqstandyq reıtıng agenttigin qurý úshin qarajat kerek emesin aıtty. Reıtıng agenttigine qarjy uıymdary, memlekettik damý ınstıtýttary, nesıelik bıýrolar men qor bırjalary sııaqty qarjy naryǵynyń ınfraqurylymdyq ujymdary qatysady. Olardyń bári reıtıng agenttiginiń kapıtalyn quraıdy. Bul rette reıtıng agenttiginiń táýelsizdigin qamtamasyz etý maqsatynda bir aktsıonerdiń úlesi 10 paıyzdan aspaıtyny aıtyldy.
Reıtıng agenttikteri bolmaǵan ýaqytta ne istedik?
2009-2010 jyldardyń shamasyna deıin elimizde ulttyq reıtıng agenttikteri bolmady. Al 2010-2015 jyldar aralyǵynda birneshe ret reıtıng agenttikteri ashyldy.
– Qundy qaǵaz shyǵarýshylarǵa qoıylatyn biliktilik talaptary boıynsha, Qazaqstan qor bırjasy reıtıng agenttiginiń fýnktsııalaryn atqaratyndaı qurylǵan. Biraq defolttan keıin bırja kóp nársege tótep bere almady. Sodan soń malaızııalyqtardyń, Expert RA Kazakhstan reıtıng agenttigi men KZ reıtınginiń qatysýymen «Almaty óńirlik qarjy ortalyǵy» reıtıng agenttigi quryldy, – deıdi Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttiginiń sarapshysy Ádil Mamajanov.
Alaıda reıtıng agenttikteri uzaq jumys isteı almady. 2015 jyly Qazaqstanda zeınetaqy reformasy júrgizilip, korporatıvtik oblıgatsııalardy satyp alýǵa moratorıı engizilgenge deıin-aq shydas bermedi. Ádil Mamajanovtyń aıtýynsha, atalǵan reformadan keıin baǵaly qaǵazdar naryǵy shyǵynǵa ushyraǵan.
– Baǵaly qaǵazdar naryǵy men korporatıvtik oblıgatsııalar naryǵy qulady desek bolady. Ulttyq reıtıng agenttiginiń qyzmetine suranys tómendep, aqyry agenttikter birinen soń biri jabyldy. Sodan beri elimizde baǵaly qaǵazdar naryǵynyń damýy kóńil kónshitpeıdi, – dep túıindedi maman.
Ulttyq reıtıng qajet bolmaýy da múmkin
Ulttyq reıtıng agenttigin qurý bastamasyn barlyq sarapshylar quptap otyrǵan joq. Ekonomıst, Ulttyq bank tóraǵasynyń burynǵy keńesshisi Aıdarhan Qusaıynov Qazaqstanda qor naryǵy nashar damyǵanyn, onyń áseri áleýetti reıtıng agenttigine de keri yqpal etetinin aıtady.
– Másele mynada, bizde úlken ınvestıtsııalyq naryqtaǵy kompanııalar joq. Reıtıng agenttigi kóptegen baǵaly kompanııalar bolǵan kezde ǵana jaqsy jumys isteıdi. Reıtıng iri klıentterdiń qaıda ınvestıtsııa quıý keregin túsiný úshin jasalady. ıAǵnı, árbir kompanııany tekserýdiń qajeti joq, – dep túsindirdi sarapshy.
Aıdarhan Qusaıynovtyń aıtýynsha, qazaqstandyq qor naryǵynda kompanııa az, sondyqtan ulttyq reıtıng ashýdyń keregi shamaly. Teorııalyq turǵydan zań qabyldap, barlyq kompanııalardy reıtıngtik sertıfıkattaýdan ótýge, al ınvestorlardy tek reıtıngtik kompanııalarǵa ınvestıtsııa quıýǵa mindetteýge bolady. Biraq mundaı bastama Qazaqstan naryǵynda bolmaıtyn tárizdi.
– Bul zań barlyq ulttyq emıtentterden ulttyq reıtıngke qosylýdy talap etedi. Ol úshin kompanııalar belgili bir mólsherde qarjy tóleıdi, ıaǵnı, salyqtyń bir túri ispetti. Ekonomıkalyq turǵydan alǵanda ulttyq emıtentterdiń sany tym az. 1-2 jyldan soń keıbir kompanııalar «bizde halyqaralyq reıtıng bolsa, qazaqstandyq reıtıng ne úshin kerek» dep saýaldy tótesinen qoıady, – deıdi ekonomıst.
Sarapshy halyqaralyq ınvestorlarǵa ulttyq reıtıngke kirý múlde qajet bolmaıtynyna senimdi. Olar úshin S&P, Moody's sııaqty halyqaralyq reıtıng agenttikterine ený tıimdirek. Ulttyq reıtıng kompanııalar úshin ilgerileýge esh jol ashpaýy múmkin. Ekonomıstiń aıtýynsha, naryqqa kelgen kez kelgen kásibı ınvestor bul agenttikke senedi, alaıda reıtıngke senim artqannan góri emıtentterge ózderi taldaý jasaǵan ońaıyraq.
Al kezindegi Expert RA Kazakhstan reıtıng agenttigi bas dırektorynyń orynbasary bolǵan Arman Jahın bolsa, qarjy naryǵy jergilikti reıtıng agenttiginiń qatysýynan ǵana paıda bolatynyn alǵa tartady.
– Birinshiden, jergilikti agenttik qyzmetteri álemde «úlken úshtik» sanalatyn reıtıng agenttikteriniń qyzmetterimen salystyrǵanda qoljetimdi. Sonyń arqasynda shaǵyn kompanııalar reıtıngke enýge múmkindik alady. Ekinshiden, reıtıngtik qyzmetke oblıgatsııalar emıtentteri ǵana emes, saqtandyrý, baǵaly qaǵazdar, lızıngpen aınalysatyn kompanııalar da belsene qatysady. Úshinshiden, naryqqa qatysýshylar reıtıng agenttiginen qosymsha táýelsiz analıtıka alady. Bul saladaǵy máselelerdi anyqtaýǵa jáne olardy sheshýge, retteýge, jaǵdaıdy jaqsartýǵa yqpal etedi, – dedi maman.
Onyń oıynsha, atalǵan faktorlar qarjy naryǵynyń ashyqtyǵyn qamtamasyz etip, saladaǵy táýekel deńgeıin azaıtýǵa septesedi. Usynylǵan tujyrymdamanyń eń mańyzdy bóligi – halyqaralyq IOSCO standarttaryna sáıkes kelýi.
– Degenmen zań bir ǵana uıymǵa – ulttyq reıtıng agenttigine baǵyttalǵan. Bir jaǵynan qazaqstandyq naryq tym tar, sondyqtan halyqaralyq, basqa elderdiń ulttyq reıtıng agenttikterine degen kózqaras bolǵan jón. Menińshe, ártúrli vedomstvolar men naryqty retteý tásilderin qujatqa engizgen abzal, – dep túsindirdi sarapshy.
Jalpy, Arman Jahın halyqaralyq, sheteldik jáne ulttyq reıtıng agenttikterine qatysty qoldanystaǵy zańnamalyq normalardy bir qujatqa biriktirý qajet ekenin alǵa tartyp otyr.
Shetel tájirıbesin mysalǵa alsaq...
Álemniń túrli elderinde ulttyq reıtıng agenttikterin qurý mysaly jıi kezdesedi. Túgeli derlik eń aldymen kapıtal naryǵyn damytýǵa baǵyttalǵan. Qazir dúnıe júzinde 200-ge jýyq jergilikti nemese aımaqtyq reıtıng agenttigi bar. Eń sátti qurylǵandary Azııa elderinde, onyń ishinde Ońtústik Koreıa, Japonııa men Malaızııa eli ilgeri basqan.
Japonııada birinshi ulttyq reıtıng agenttigi (Japan Credit Rating Agency) 1980 jyldardyń aıaǵynda, ekonomıkalyq daǵdarys sharyqtaý shegine jetip, úkimet qarjy naryǵynyń ınfraqurylymyn damytý jóninde bastama kótergen kezeńde quryldy.
Al Malaızııada birinshi ulttyq reıtıng agenttigin qurý týraly sheshim 1991 jyly qabyldandy. 5 jyldan keıin ekinshi reıtıng agenttigi – MARC quryldy. 90-jyldardyń basynan bastap Malaızııa óziniń qarjy júıesi men oblıgatsııalar naryǵyn damytýda kóptegen jetistikke qol jetkizdi. Dúnıejúzilik bank sarapshylarynyń pikirinshe, atalǵan eldiń osyndaı oń úderisinde ulttyq reıtıng agenttikteri basty rólderdiń birin atqarǵan. Malaızııa tájirıbesiniń jetistigi Halyqaralyq valıýta qorynyń Qarjylyq damý ındeksinde de anyq kórinedi. Atalǵan eldiń qarjy júıesi 2010 jylǵa qaraı jetilgen deńgeıge ótip, 2017 jyldan bastap memlekettik oblıgatsııalary jetekshi halyqaralyq oblıgatsııalar ındeksterine engizilgen.
Bul tusta TMD elderinde eń damyǵan reıtıng agenttikteri Reseıde qurylǵanyn aıta keteıik. 2015 jyly Reseıde «RF-daǵy nesıelik reıtıng agenttikteriniń qyzmeti týraly» zań qabyldandy. Qazir kórshi elde 4 reıtıng agenttigi jumys istep jatyr, olardyń ekeýi iri (ACRA jáne Expert RA) sanalady. Árqaısysynda 100-den astam adam eńbek etedi, klıentter sany 400-den asqan.
ScienceDirect málimeti boıynsha, ulttyq reıtıng agenttikteri qarjy naryǵy az damyǵan elderde mańyzdy ekonomıkalyq ról atqara alady.
– Qazaqstannyń ulttyq reıtıng agenttigin qurý men damytý jobasy tek Qazaqstan men EAEO sheńberinde ǵana emes, básekege qabiletti bolatyndaı etip júzege asyrylýy tıis. ıAǵnı, bolashaqta keń geografııalyq aýqymdy alýy qajet. Osy maqsatta Agenttik ulttyq reıtıng agenttikterin damytýdyń óńirlik jáne halyqaralyq tájirıbesin zerdeleý boıynsha eleýli jumystar atqardy. Onyń nátıjeleri ulttyq reıtıng agenttigi men normatıvtik-quqyqtyq ortany qurý tujyrymdamasyna negiz boldy, – dep málimdegen Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigi.
Halyqaralyq tájirıbege qarasaq, kóp jaǵdaıda jergilikti nesıelik reıtıng agenttigin qurý ekonomıkany qarjylandyrý arnasy retinde jergilikti korporatıvtik oblıgatsııalar naryǵyn damytýǵa oń áserin tıgizedi. Óz kezeginde korporatıvtik oblıgatsııalar naryǵynyń damýy ekonomıkanyń da ósýine yqpal etpek. Óıtkeni atalǵan ádis arqyly kásiporyndardy uzaqmerzimdi qarjymen qamtýǵa múmkindik týady.
Agenttik naqty qashan ashylady?
Qazir Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigi ulttyq reıtıng qurýdyń zańnamalyq negizderin qalyptastyrý máselesimen aınalysýda. Zań jobasy Parlament qaraýyna osy jyldyń aıaǵynda nemese 2025 jyldyń basynda usynylmaq. Aıtpaqshy, byltyr reıtıng agenttikterin tanýdyń jańa tetigi engizilip, olardy retteýge qatysty biliktilik talaptary ázirlengen bolatyn.
– Osy kúni reıtıng agenttikteriniń qyzmeti zańmen rettelmegen. Tıisti zańnamany ázirleý boıynsha júrgizilip jatqan jumys sheńberinde zańnamaǵa ilespe túzetýler engizý, sondaı-aq zańǵa táýeldi aktilerdi ázirleý jaıy qarastyrylady, – dep túsindirdi Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttiginiń ókilderi.
Sonymen qatar, vedomstvo qazir moıyndalǵan halyqaralyq reıtıng agenttikteriniń tizimin quryp jatyr. Buǵan qarap tujyrymdama naryq suranysyna saı qaıta qaralyp, ulttyq jáne sheteldik reıtıngterdi paıdalaný úshin teń múmkindik pen jaǵdaı jasalýy múmkin ekenin ańǵaramyz.
Jalpy, qajetti zańnamany qalyptastyrý, sondaı-aq reıtıng agenttigin qurý kapıtal naryǵyn odan ári damytýǵa baǵyttalǵan. Reıtıng arqyly ınvestorlar baǵaly qaǵaz shyǵarýshylardyń táýekelderi jóninde naqty ári túsinikti aqparatqa qanyq bolady. Sondyqtan otandyq reıtıng agenttigin qurý táýelsiz baǵalaý jáne korporatıvtik basqarý salasyndaǵy ulttyq quzyretterdi damytýǵa yqpal etedi.
Qoryta aıtqanda, ulttyq reıtıng agenttigin qurý oblıgatsııalar naryǵyna serpin beretinin baıqaýǵa bolady. Halyqaralyq tájirıbe kórsetkendeı, mundaı agenttikterdiń paıda bolýy kapıtaldardyń orta eseppen 55 paıyzǵa ulǵaıýyna kómegin tıgizbek.