Qazaqstanǵa saıahatshylardy kóbirek tartýda etnotýrızmniń múmkindigi óte zor – oqytýshy Gúljan Aıjolova
Olardyń úshten biri áıgili Uly Jibek joly boıyndaǵy elderge barady. Qazaqstan qazir Іshki jalpy ónimdegi týrızmniń úlesin 2020 jylǵa qaraı 10 paıyzǵa jetkizýge kúsh salýda. Alaıda búginde elimizde týrızmniń taý shańǵysy sporty, ekotýrzızm, shopıng sııaqty birneshe túrine ǵana basymdyq berilip otyr. Biz osyǵan oraı mádenı-tanymdyq týrızmniń bir baǵyty sanalatyn etnotýrızm salasynyń múmkindikteri týraly Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti geografııa fakýlteti týrızm kafedrasynyń oqytýshysy Gúljan Aıjolovamen suhbattasqan edik.
- Gúljan Rollanqyzy, týrızmniń ózge túrlerinen etnotýrızmniń qandaı basty erekshelikteri bar?
- Kópshilik qaýym ádette etnıkalyk týrızm jáne etnografııalyk týrızm uǵymyn jıi shatastyryp alady. Sondyqtan áńgimemizde bul uǵymdarǵa anyqtama berýden bastasaq. Jalpy etnografııalyk týrızm - belgili bir halyqtyn ómirimen, mádenıetimen, salt-dástúrimen jáne turmystyq ereksheligimen tanysý. Al etnıkalyk týrızm el-jurttyń túpki meken etken ornymen jáne belgili bir adamdardyń týylǵan jerimen baılanysty tarıhı oryndarmen tanysý bolyp tabylady.
Siz sóz etip otyrǵan etnotýrızm - mádenı-tanymdyq týrızmniń bir baǵyty sanalady. Álem tájirıbesi kórsetkendeı, týrızmniń bul túri adamnyń rýhanı qajettilikterin qanaǵattandyrýǵa baǵyttalady. Etnotýrızmdi uıymdastyrý kezinde mańyzdy másele týrǵa qatysýshylardy ártúrli etnostardyń salt-dástúrlerimen jáne mádenıetimen tanystyrý bolyp tabylady. Salt-dástúrler - adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas ustanymdary, tártip normalary, qundylyqtary, eldegi adamdardyń ómir salty jáne rıtmi bolyp tabylady. Dástúrlerdiń mindeti áleýmettik ómirdiń ártúrli salalarynda birkelki emes. Salt-dástúrler kóbinese dinde kórinis tapqan.
- Turmysta da onyń kórinisteri kóp qoı?
- Árıne. Salt-dástúrler - áleýmettik stereotıpterde kórinis tapqan toptyq tájirıbe. Ol ujymdyq qubylys bolyp tabylady jáne belgili bir halyqtar men taıpalarǵa tán. Olar halyq shyǵarmashylyǵymen, ıaǵnı folklormen tyǵyz baılanysty. Folklorǵa negizdelgen etnıkalyq dástúrler aýyldyq, qalalyq, býrjýazııalyq, arıstokratııalyq bolýy múmkin. Taıpalar úshin bul - adamnan bólek qarastyrylmaıtyn kórkem ónerdiń, mádenıettiń ajyramas bóligi. Salt-dástúrlerde jınalǵandar - tájirıbe retinde atadan balaǵa mura bolyp berilip turatyn turaqtalǵan ar-uıat, minez-qylyq normalary, biliktik pen túsinikterdi berý bolyp tabylady. Mysaly, ulttyń halyqtyq dástúrli merekeleri: sharýashylyq, dinı, otbasylyq bolyp bólinedi.
- Áńgimemizdiń aýanyn qaıtadan etnotýrızmge bursaq?
- Álem halyqtarynyń mádenı, turmys erekshelikterin zertteıtin etnografııa ǵylymy bolyp tabylady. Etnografııalyq týrlar barysynda týrıster atalǵan ereksheliktermen, qundylyqtarmen tanysyp, zertteı alady. Etnografııalyq týrızmniń birneshe baǵyttary bar. Sonyń biri - belgili bir halyqtardyń turmysyn, mádenıetin saqtaǵan qazirgi tańda bar qonystarmen tanysý. Olar kórkemdik túrde kórsetilýge laıyqty bolǵany jón. Sebebi qonystar, kóshpendiler turaqtary ýaqytsha da bolýy múmkin. Osyndaı qonystar arqyly ótetin týrıstik marshrýttar qazirgi tańda álemniń kóptegen memleketterinde bar. Mysaly, Mysyrda bádáýı turaqtaryntamashalaý týry bar. Onda týrıster bádáýılerdiń kóshpendi ómir saltymen tanysa alady. Sol sııaqty Perý memleketindegi týrıstik saparlardyń basty maqsaty - memlekettiń turǵyndary úndisterdiń ómirin kórý. Bul úshin, týrıster Amazonka ózenindegi Sılvada turatyn adamdardyń turaqtaryna barady. Bul jaǵdaıda etnografııalyq týrızm ekologııalyq týrızmmen sabaqtas bolyp keledi. Osyǵan uqsas marshrýttar Soltústik Úndistanda, Soltústik Taılandta, Avstralııada jáne Tynyq muhıtynyń araldarynda keń taralǵan. Eýropanyń keıbir memleketteri týrısterdi tartý maqsatymen halyqtyń ulttyq kıimderin jıi qoldanady. Álemniń árqıly aımaqtarynda týrıster ulttyq merekeler men festıvaldarǵa da qatysa alady. Ulttyq qonystarǵa barý kezinde, týrıster jergilikti halyq jasaǵan qolóner týyndylaryn kádesyı retinde alyp, ulttyq taǵamdarynan dám tata alady.
- Etnografııalyq týrızmniń ekinshi baǵyty týraly da aıta ketseńiz?
- Oǵan halyq turmystyq murajaılaryna barý kiredi. Onda, ásirese, ashyq aspan astyndaǵy etnografııalyq murajaılar týrıster nazaryn kóp aýdarady. Munda sharýashylyq qurylystary, turmys zattary kórsetilip, ulttyq merekeler uıymdastyrylady. Adamdar onda óz kózimen belgili bir dáýirge jatatyn buıymdardy kórip, onyń ulttyq mańyzy, belgisi men paıda bolý tarıhy týraly aqparat ala alady. Mundaı sapardan kelgen týrıster óz áserlerimen aınalasyndaǵy ózge adamdarmen bólisedi. Bul ár etnos ókilderi arasyndaǵy tolerantty qarym-qatynastyń nyǵaıýyna ákeledi.
Qazirgi tańda, Qazaqstan Respýblıkasynda jergilikti halyqtyń ekonomıkalyq is-áreketiniń bir túri bolyp tabylatyn etno-ekologııalyq týrızm arqyly qazaq halqynyń ekonomıkalyq damýyn yntalandyratyn jobalar qurastyrylýda. Olar jergilikti turǵyndardyń kúshi arqyly etnografııalyq týrızmniń ornyqty damýyna baǵyttalǵan. Onyń múmkindikteri týrızmniń ózge salalarynan esh kem emes. Etnotýrızmniń baǵyttary kóp. Kóshpendilerdiń dástúri kóptegen elderdi qyzyqtyrady. Biraq biz qazir ony damyta almaı otyrmyz.
- Qazaqstanda Іshki jalpy ónimdegi týrızmniń úlesin 10 paıyzǵa jetkizý múmkindigin qalaı baǵalar edińiz?
- 2020 jylǵa deıin jetkilikti ýaqyt bar. Eger biz etnografııalyq aýyldardy durys uıymdastyra alsaq, Qazaqstannyń barlyq óńirine týrısterdi kóp tarta alamyz. Bul úshin onda jergilikti turǵyndardyń kómegimen etnografııalyq aýyldardy qurastyrý qajet. Bizde oǵan qajetti barlyq negiz bar. Jalpy etnografııalyq týrızm arqyly halqymyzdy álemge tanystyrýdyń múmkindigi óte zor. Mysaly 2000 jyldardyń basynda shyqqan Borattyń kınosynan keıin sheteldikterdiń keıbiri Qazaqstandy shynymen de artta qalǵan el dep oılap qalǵan bolatyn. Olar shetelde bolǵan kezde - «Biz Qazaqstannanbyz» degen kezde qatty tańyrqaıdy. Eger etnografııalyq týrızm arqyly biz mádenıetimiz ben ǵylymymyzdy ejelgi zamandardan-aq joǵary damyǵanyn kórsete alsaq, Qazaqstandy álemge tanytý úrdisi jyldamdary kúmánsiz.
- Áńgimeńizge rahmet!