Qazaqstanǵa AES ne úshin qajet
Dese de, el arasynda AES qurylysyna qatysty alyp-qashpa áńgime kóp. Biri atom elektr stantsııasy kerek dese, endi biri onyń qaýipti ekenin alǵa tartady. Al shyn mánisinde, elimizge AES qanshalyqty qajet? Onyń múmkindikteri qandaı bolmaq? Álemdik tájirıbe ne deıdi? Keıbir elder AES-ten nelikten bas tartyp otyr? Mine, osy sekildi saýaldarǵa jaýap tabý úshin izdenip, sarapshylardyń pikirin bilgen edik. Tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynda.
«Energetıkalyq qaýipsizdik problemasyn shuǵyl sheshý kerek»
Bıylǵy aqpanda ótken Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda Memleket basshysy eldegi energetıka salasyndaǵy problemalardy sheship, qaýipsizdikti qamtamasyz etý qajettigin basa aıtqan edi. Onyń sózinshe, energııamen jabdyqtaý júıesiniń jumysyn jolǵa qoıý qajet. «Sebebi biz elektrmen jabdyqtaý júıesiniń jumysynda turaqty irkilisterge tap boldyq. Oǵan mysal retinde jaqynda eldiń ońtústigindegi elektr qýatynyń óshirilýin aıtýǵa bolady. Biz shekaralas memleketterdiń energııa júıesindegi jumystyń sapasyna ishinara táýeldimiz. Sondyqtan da eldiń energetıkalyq qaýipsizdigi problemasyn shuǵyl sheshý kerek»,-dedi Prezıdent.
Sonymen qosa ol salaǵa jaýapty tulǵalardyń atom stantsııasynyń qurylysy týraly suraqtarǵa jaýap berýden dıplomatııalyq túrde bas tartatynyn túsinbeıtinin atap ótti. Kerisinshe, olar barlyq saýalǵa jaýap berip, halyq arasynda durys túsinik qalyptasýyna yqpal etýi kerek dep basa aıtty. «Bizde ınvestıtsııany bylaı qoıǵanda, taza atom energııasy joq bolsa, ekonomıkamyzdy quldyratyp alamyz, aımaqtaǵy kóshbasshylyǵymyzdan aıyrylamyz. Sondyqtan da bizge elektr energııasy, atomdyq taza energııa qajet. Onyń mańyzyn kásibı turǵydan túsindirý kerek»,-dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Osy tusta, Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha birqatar is-shara qolǵa alynǵanyn atap ótý kerek. Máselen, eldegi elektr energııasy tapshylyǵyn joıý úshin 2021 jyly qarashada Jambyl GRES-tiń úshinshi blogy, al 2022 jyly qańtarda tórtinshi energııa blogy iske qosylǵan edi. Bul GRES júktemesin 330 MVt-qa ulǵaıtýǵa múmkindik berdi.
Alaıda QR Energetıka mınıstri Bolat Aqsholaqovtyń aıtýynsha, elektr energııasynyń tapshylyǵy tek arta bermek. Sebebi ekonomıkanyń damýy energııa shyǵyndaryn kóbirek talap etedi. Eger jaǵdaıdy sol qalpynda qaldyrsaq, onda apattar jıilep, adamdar elektr jaryǵynsyz qalyp, ekonomıkanyń damýy toqtap qalýy múmkin. Sondyqtan da mınıstr elektr energııasyn alýdyń balama kózin taýyp, kún sanap artyp kele jatqan qajettilikterdi óteý jóninde oılaný kerek ekenin atap ótken bolatyn.
AES salýǵa qarsylyq – bilimniń azdyǵynan ba?
Qoǵam pikiri AES-tiń qaýipsizdigi haqynda ekige bólinip otyr. Sarapshy mamandardyń sózine sensek, bul jóninde tolyqtaı túsindirip beretin materıaldar az. Mysaly, energetıka salasynyń sarapshysy Jaqyp Haırýshev ta adamdardyń AES salýǵa qarsylyǵy aqparattyq jumystardyń, sonymen qosa bilimniń azdyǵynan ekenin atap ótti.
«Halyqtyń beıbit atomdy paıdalanýdan, atom elektr stantsııalaryn salýdan jáne ıadrolyq jarylystardan qorqýy bilimniń jetispeýimen baılanysty. Sebebi basqa elder atom energııasyn sátti paıdalanyp otyr, ıaǵnı tájirıbe bar. Atom energetıkasy sońǵy birneshe onjyldyqta álemde energııa óndirýdiń eń perspektıvaly túrleriniń biri bolyp qala berdi», - dedi spıker.
Onyń sózinshe, zaýyt jumysynyń eń qaýipti kezeńi dep janarmaı quıý sátin aıtýǵa bolady. Osy kezde reaktor ashylady jáne radıoaktıvti qaldyqtardyń aýaǵa taralý qaýpi úlken bolmasa da, bar. Degenmen mamannyń aıtýynsha, bul jıi emes, orta eseppen jylyna bir ret qana jasalady. Bul jaǵdaıda shyǵaryndylar óte az bolady.
AES-tiń qoldanylýy: Álemdik tájirıbe
2022 jyldyń basyndaǵy jaǵdaı boıynsha, álemde qýaty 391 GVt bolatyn 439 reaktor jumys isteıdi. Atom elektr stantsııalaryn 32 memleket paıdalanady. Onyń basym kópshiligi Eýropada, Soltústik Amerıkada, Qıyr Shyǵys Azııada jáne burynǵy KSRO terrıtorııasynda ornalasqan. Qazirgi ýaqytta 19 elde elektr qýaty 55 GVt bolatyn 52 reaktor salynyp jatyr. Bul rette Belarýs, Birikken Arab Ámirlikteri, Bangladesh jáne Túrkııa alǵashqy atom elektr stantsııalaryn salýda.
Energetıka salasynyń sarapshysy Jaqyp Haırýshevtiń sózinshe, atom elektr stantsııalary jumys isteıtin elderde eshqashan halyq tarapynan shaǵym bolǵan emes. «Sebebi adamdar da atom elektr stantsııasynyń jumysy toqtatylsa, olardyń ómiri qazirgideı jaıly bolmaıtynyn jaqsy túsinedi. Ádette atom elektr stantsııalary jumys isteıtin jerde baǵa da turaqty, energııamen qamtamasyz etý de jolǵa qoıylǵan. Al biz bolsaq, osyndaı ortaǵasyrlyq máselelerdi áli talqylap jatyrmyz», - dedi maman.
Degenmen keıbir elder atom elektr stantsııalarynan birte-birte bas tartyp jatyr. Sarapshynyń aıtýynsha, olar muny óz tehnologııalarynyń eskirýine baılanysty qaýipsizdik maqsatynda jasap otyr.
«ıAdrolyq jobalaryn japqan elder ıadrolyq apattan qoryqpaıdy, biraq olar ózderiniń reaktorlarynyń qorǵanys deńgeıi tómen bolǵandyqtan ǵana bas tartýda. ıAǵnı, olar ótken ǵasyrdyń 70-jyldarynda ornatylǵan jáne qazirdiń ózinde eskirgen reaktorlardyń qaýipsizdigi men qorǵanys sharalarynyń azaıýy sebepti jaýyp jatyr»,-dedi Jaqyp Haırýshev.
Qazaqstanda AES qurylysy qaı satyda?
Al Qazaqstanǵa kelsek, elimizde AES salýǵa qatysty daıyndyq jumystary bastalyp ketti. Qazirgi tańda atom elektr stantsııasyn salý úshin tehnologııalar zerttelip, zerdelenip jatyr. QR Energetıka vıtse-mınıstri Jandos Nurmaǵanbetov TMD elektr energetıkalyq keńesiniń otyrysynda «Qazaqstan atom elektr stantsııalary» kompanııasy kelissózder júrgizip, sheteldik tájirıbe qaralyp jatqanyn aıtqan bolatyn.
Máselen, Qazaqstan ókilderi Ońtústik Koreıada bolǵan. Vıtse-mınıstrdiń aıtýynsha, koreı tarapy joba qurylysyna qatysýǵa, sonymen qosa reaktordy jetkizetin kez kelgen kompanııamen birlese jumys isteýge daıyn.
Budan bólek osyǵan deıin Qazaqstan AQSh-pen yntymaqtastyq aıasynda shaǵyn modýldik reaktorlar boıynsha FIRST baǵdarlamasyna qatysatyny jóninde habarlanǵan bolatyn. QR Energetıka mınıstri Bolat Aqsholaqov AQSh-tyń Qazaqstandaǵy ýaqytsha senimdi ókilimen jáne AQSh Memlekettik departamentiniń «Qaýip-qaterdi birlesip azaıtý» baǵdarlamasynyń ıadrolyq qarýdy taratpaý jónindegi halyqaralyq qaýipsizdik bıýrosynyń ókilderimen kezdesti. Onyń barysynda Amerıka tarapy FIRST – «Shaǵyn modýldik reaktorlar tehnologııalaryn jaýapty paıdalanýǵa arnalǵan bazalyq ınfraqurylym» baǵdarlamasyna qatysýdy usyndy. Atalǵan baǵdarlama álemde engizilip jatqan AES-ke arnalǵan ozyq ıadrolyq tehnologııalarmen jáne jańa ınnovatsııalarmen tanysýǵa múmkindik bermek.
Oǵan qosa jaqynda ótken Reformalar jónindegi joǵary keńestiń otyrysynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Túrkııanyń «Akkýıý» AES-in salýdaǵy tájirıbesin jan-jaqty zerdeleýdi tapsyrǵanyn atap ótken jón. Budan biz elimizde AES-ti qandaı tehnologııamen jáne qaı kompanııa salatyny áli belgisiz ekenin baıqaımyz.
QR Energetıka mınıstrliginiń málimetine sáıkes, elimizde AES salýǵa 6 sheteldik kompanııa nıet bildirgen. Naqty qandaı kompanııalar jáne qaı memleketten ekenin tómendegi ınfografıkadan kórýge bolady.
AES salý úshin qansha qarajat jumsalady?
«Samuryq-Qazyna» AQ-niń enshiles kásiporny «Qazaqstan atom elektr stantsııalary» JShS baspasóz qyzmetiniń málimetinshe, Qazaqstanda AES-tiń eki reaktorynyń qurylysyna 10-12 mlrd dollar jumsalýy múmkin. «Aldyn ala esepteýlerge sáıkes, elimizde árqaısysynyń qýaty 1,4 myń MVt bolatyn eki reaktorly AES salynýy kerek. Boljam boıynsha, onyń qurylysyna 10-12 mlrd dollar qajet»,-delingen málimette.
Sonymen qatar atalǵan mekemeniń habarlaýynsha, AES-ti paıdalaný merzimin 60 jyldan 100 jylǵa deıin uzartý múmkindigi qarastyrylatyn bolady. Sondaı-aq AES qurylysyn nesıe berý arqyly nemese kommertsııalyq joba aıasynda salý usynylmaq. «Biz 3 nemese 3+ býynyna sáıkes keletin reaktorlardy salýdy qarastyryp otyrmyz, óıtkeni olar -qaýipsiz. Bul baǵytta bizdiń talaptarǵa saı keletin Reseı, Koreıa, Frantsııa jáne Qytaı kompanııalarynyń reaktorlary bar. Al shaǵyn jáne orta qýatty rektorlardy AQSh-tyń General Electric-Hitachi jáne NuScale kompanııalarynan alý boıynsha kommertsııalyq jumystar pysyqtalyp jatyr»,-delingen aqparatta.
Mamandardyń aıtýynsha, AES-ti salýǵa shamamen 6 jyl ýaqyt jumsalady. Alaıda usynysty qoǵamdyq talqylaýdan ótkizýge, qajetti qujattar daıyndaýǵa da ýaqyt kerek. Jalpy bul protsess 10 jyl merzimdi qamtıtyn bolady.
Qazaqstan úshin AES nelikten mańyzdy?
QR Energetıka mınıstri Bolat Aqsholaqovtyń aıtýynsha, berilgen parametrler boıynsha atom elektr stantsııasyn salý Qazaqstan úshin elektr energııasyn tutynýǵa ósip kele jatqan qajettilikterdi, ekonomıkany damytý úshin energııa shyǵyndaryn jabý jáne kómir otynynan bas tartýǵa baılanysty energetıkalyq turaqtylyqty saqtaý úshin qajet.
Sonymen qatar vedomstvo basshysy óz suhbattarynyń birinde gazdy energııa óndirýge otyn retinde paıdalanýdyń nelikten múmkin bolmaıtynyn túsindirgen edi.
«Gazdyń otyndy almastyratynyn bárimiz bilemiz, Eýropalyq Odaq elderi de tómen kómirtekti ekonomıkalyq damý úshin gazdy ýaqytsha otyn retinde paıdalanyp otyr. Alaıda elimizdegi barlyq stantsııa gazǵa aýystyrylsa da, elimizdi energııamen qamtamasyz etýge gaz jetpeıdi», - dep túsindirdi Energetıka mınıstrliginiń basshysy.
Budan bólek mınıstr qazirgi ýaqytta belsendi túrde damyp kele jatqan jańartylatyn energııa kózderi (JEK) bar ekenin atap ótti. Onyń sózinshe, Qazaqstan 2030 jylǵa qaraı elektr qýatyn óndirýdiń jalpy kólemindegi jańartylatyn energııa úlesin 15 %-ǵa jetkizýdi josparlap otyr. Degenmen Qazaqstanǵa JEK-tiń jappaı damýymen qatar elimizdiń búkil energetıkalyq júıesiniń turaqty jumys isteýi úshin rezervtik stantsııalar qajet. Ol mundaı stantsııalar, árıne, kóp kóńil bólýdi qajet etetinin atap ótip, salynatyn orny men tehnologııalardy tańdaýda muqııat bolý kerek ekenin eske salyp ótti.
Qoryta kele, mamandar aıtqandaı, halyq arasynda energııanyń balama kózderi, ásirese AES-tiń mańyzy men múmkindikteri jóninde túsindirme jumystaryn júrgizý qajet ekenin baıqap otyrmyz. Sol sebepti energetıka salasynyń sarapshylary bolashaqta energııa tapshylyǵyn boldyrmas úshin qazirden bastap qamdaný qajet ekenin basa aıtady.
Foto: img.day.az