Qazaqstandyqtardyń quqyqtyq saýat deńgeıi óte tómen - sarapshylar
Bul – tek bizdiń ǵana emes, álem úshin de mańyzdy máseleniń biri. Degenmen mamandardyń sózine súıensek, Qazaqstandaǵy quqyqtyq saýattylyq problemasy óte ózekti bolyp otyr. Osy tusta quqyqtyq saýattyń az bolýy qandaı máseleler týǵyzýy múmkin, quqyqtyq saýattylyq nelikten mańyzdy, memleket qandaı is-sharalardy qolǵa alýy qajet, azamattardyń quqyqtyq saýattylyǵyn arttyrý úshin ne isteý kerek, neni ózgertý kerek degen saýaldar tóńireginde zańger mamandarmen sóılesken edik. Tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynda.
Qazaqstan zań ústemdigi ındeksi boıynsha 66-orynda
«World Justice Project» halyqaralyq úkimettik emes uıymynyń «Zań ústemdigi» ındeksi boıynsha, Qazaqstan 2021 jyly 66-orynǵa ıe boldy. Aıta keteıik, zań ústemdigi ındeksi – álem elderindegi quqyqtyq memlekettiń qaǵıdattaryna negizdelgen jáne quqyqtyq ortamen qamtamasyz etilýi jaǵynan jetken jetistikterin baǵalaıtyn zertteýdiń nátıjesi.
Jalpy ındeks 8 faktor, 44 kórsetkishten turady:
1. Bılik ınstıtýttarynyń ókilettikterin shekteý.
2. Sybaılas jemqorlyqtyń bolmaýy.
3. Ashyq úkimet.
4. Negizgi quqyqtardy qorǵaý.
5. Tártip jáne qaýipsizdik.
6. Retteýshi quqyq qoldaný.
7. Azamattyq sot tóreligi.
8. Qylmystyq sot tóreligi.
Kórsetkishterdiń máni 0-den (eń tómen) 1-ge (eń joǵary) deıingi ball boıynsha baǵalanady. Ótken jyly zertteýde baǵalanǵan memleketter sany artqan. Máselen, 2020 jyly 128 el bolsa, 2021 jyly olardyń sany 139-ǵa jetken.
Danııa memleketi alty jyl qatarynan alǵashqy orynda keledi. Al úzdik bes memlekettiń arasynda Norvegııa, Fınlıandııa, Shvetsııa jáne Germanııa bar.
Ótken jylǵy nátıje boıynsha Qazaqstan 0,52 ballmen 66-orynǵa ıe bolyp, 3 pozıtsııaǵa joǵary kóterildi.
Budan biz damyǵan elderde zańnyń ústem bolatynyn, azamattardyń quqyǵyn qorǵaý kórsetkishi de joǵary ekenin, tártip pen qaýipsizdikpen qamtylǵanyn baıqap otyrmyz. Degenmen Qazaqstan Moldova (73 oryn), Ýkraına (74 oryn), Belarýs (97 oryn), Reseı (101 oryn) sııaqty elderden alda ekenin atap ótken jón.
«Qazaqstandyqtardyń quqyqtyq saýattylyq deńgeıi óte tómen»
Zań ústemdigi reıtınginde Qazaqstan burynǵy keńes úkimeti quramynda bolǵan elderden joǵary turǵanymen, mundaǵy adam quqyǵyn qorǵaý, zań ústemdigi, jemqorlyq, ashyq úkimet sekildi máseleler áli de tolyqtaı sheshilgen joq. Osy tusta mamandar ol úshin qazaqtandyqtardyń quqyqtyq saýattylyq deńgeıin arttyrý kerek ekenin aıtady. Óıtkeni joǵaryda atap ótkenimizdeı, zańdar men quqyǵyn bilmeý tek azamttardyń ǵana emes, memleket taǵdyryna da qaýip tóndirýi ábden múmkin.
Belgili zańger Saǵıdolla Baımurattyń sózinshe, qazirgi kezde sottyń resmı isterine qarap otyryp, azamattardyń quqyqtyq saýattylyq deńgeıine tujyrym jasaý óte qıyn. Tipti, múmkin emes. Degenmen ol ózi qatysqan áleýmettik jobalardyń, keńesterdiń nátıjesi boıynsha, qazaqstandyqtardyń quqyqtyq saýattylyǵy óte tómen ekenin atap ótti.
«Quqyqtyq saýattylyqtyń tómendigi qarapaıym azamattyq quqyqtyq sharttar jasaspaýymen sıpattalady. Óıtkeni adamdar kúndelikti tirligin ońaı sheshem dep oılap, qarapaıym saýatty adamnyń jasaıtyn dúnıelerin istemeıdi. Onyń qatarynda eńbek sharty, azamattyq, quqyqtyq sharttar. Máselen, bireýden qyzmet ne zat satyp alatyn kezde shart jasaspaıdy. Al shart jasalmaǵannan keıin quqyqtyq qatynastardy dáleldeý múmkin emes. Mysaly, astana men Almatyda múlikti jalǵa alý kórsetkishi óte joǵary. Osy boıynsha da kópshilik kelisimshartqa otyrmaıdy da, keıin sonyń zardabyn shegedi. Sondyqtan qarapaıym deńgeıdegi jazbasha kelisimshart máselesin kóterý kerek»,-dedi maman.
Al zańger Abzal Quspan bul máselede qazaqstandyqtardy ekige bólip qarastyrý qajettigin aıtyp ótti. «Qazaq tildi jáne orys tildi orta. Salystyryp qarasaq, orys tildi ortanyń quqyqtyq saýattylyǵy áldeqaıda joǵary, al qazaq tildi ortanyki tómen. Bul másele óte ózekti. Men qazaq tildi ortanyń quqyqtyq saýattylyq deńgeıin arttyrý máselesin kóterip júrmin. Bul máseleni memlekettik deńgeıde qolǵa alyp, aınalyspaıtyn bolsaq, qańtar oqıǵasy sekildi jaǵdaılar qaıtalanýy múmkin. Sondyqtan da qazaq tildi ortanyń quqyqtyq saýattylyq máselesin dereý qolǵa alý kerek»,-deıdi ol.
«Zańdar orys tilinde jazylyp, qazaq tiline aýdarylady»
Saǵıdolla Baımurattyń aıtýynsha, azamattardyń ǵana emes, qazaq tilinde qyzmet kórsetetin zań salasy mamandarynyń da bilimi azdaý, tipti qazaq tilinde sóıleıtin saýatty zańgerlerdi tabý ońaı emes. «Halyqtyń quqyqtyq saýattylyǵyn arttyrý maqsatynda jasalyp jatqan áleýmettik jobalar joq emes, bar. Biraq olardyń bireýiniń de paıdasy joq. Men sondaı jobanyń birine qatysyp, saýattylyq deńgeıin arttyrýǵa atsalysqan adam retinde aıtqym keledi. Óıtkeni memleket tarapynan bólinip jatqan qarajat az, múmkin bul memleketke qajet te emes shyǵar. Ekinshiden, sapasy joǵary deńgeıdegi mamandar sany da az. Ásirese, qazaq tildi zańgerlerdiń bilimi men biliktiligi kóńil kónshitpeıdi. Sonymen qosa qazir aýdandardan óz kásibin jaqsy biletin zańger tabý óte qıyn. Almaty men astanadan tabýǵa bolady, alaıda óńirlerde bul úlken máseleniń biri»,-dep tolyqtyrdy sózin.
Bul pikirmen zańger Abzal Quspan da kelisedi. Onyń aıtýynsha da, halyqtyń quqyqtyq saýattylyǵyn arttyrý maqsatynda kózge kórinerlikteı eshteńe jasalyp jatqan joq. «Bizdegi zańdar men memlekettik baǵdarlamalardyń barlyǵy orys tilinde jazylyp, qazaq tiline kalka aýdarma jasalyp, usynylady. Al maqsatty aýdıtorııa qazaq tildi top bolsa, oǵan kalka aýdarma arqyly aıtqysy kelgendi durys jetkize almaıdy. Sondaı «qany joq, sóli joq» baǵdarlamalarǵa halyq senimsizdikpen qaraıdy. Buǵan qazaqy ortadan shyqqan, qazaq tildi zańgerlerdi tartý kerek. Osy turǵydan alǵanda, jasalyp jatqan jumystardy nátıjesiz dep esepteımin. Arnaıy baǵdarlama qabyldanyp, qolǵa alynǵan da joq. Al qolǵa alynǵan jobalardyń bári kóshirme. Reseıden ne Eýropa elderinen alynǵan. Ony bizge beıimdemeı, sapasyz aýdarma jasap, bere salǵan»,-dep, ol jaǵdaıǵa kóńili tolmaıtynyn jetkizdi.
«Úlken memlekettik baǵdarlama daıyndalýy qajet»
Qazirgi tańda áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıǵa baılanysty alaıaqtardyń sany da kóbeıip ketkeni jasyryn emes. Barlyq salanyń onlaınǵa kóshýi de alaıaqtyq jasaý ádisterin odan saıyn arttyra tústi. Al quqyqtyq turǵydan saýatsyz adam árıne, alaıaqtardyń jemtigi bolatyn anyq. Saǵıdolla Baımurattyń sózinshe, bul jerde quqyq qorǵaý organdary ǵana kúres jumystaryn júrgize alady. «Úkimet osy jaǵymen jumys isteýi qajet. Áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaı tómen bolǵan saıyn, qylmys sany da kóbeıe beredi. Bul – ǵylymı dáleldengen fakt. Al áleýmettik jaǵdaıdy jaqsartpaı, qylmys sanyn azaıtpaı, máseleni quqyqtyq saýattandyrýmen sheshem deý – adasý. Sondyqtan azamattardyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn jaqsartý kerek»,-dep atap ótti ol.
Al Abzal Quspan halyqty quqyqtyq jaǵynan saýattandyrý úshin memlekettik deńgeıdegi úlken baǵdarlama qurý qajet ekenin alǵa tartty. «Alaıaqtar máselesi búkil elde bar. Ony túp-tamyrymen joıý múmkin emes. Quqyqtyq saýatsyz adam alaıaqtardyń jemtigi bolady. Máselen, qarjy pıramıdasyn aıtyp ótýge bolady. Mektep, kolledj jáne joǵary oqý orny stýdentterine quqyqtyq jáne qarjylyq saýattylyq baǵytynda pánderdi engizý kerek. Ekeýi qatar júredi, óıtkeni qaı jerde qarajat bolady, sol jerde alaıaqtyq bar. Sondyqtan formalızmge salynbaı, qoǵam ókilderin shaqyryp, úlken memlekettik baǵdarlama daıyndaý qajet. Árkim ózi bilgenin isteı bermeı, baǵdarlama sheńberinde oqytylýy kerek»,-dep basa aıtty.
«Zańdar men quqyǵyn bilýge ár azamat ózi múddeli bolýy tıis»
Joǵaryda atap ótkenimizdeı, damýshy elderge qaraǵanda damyǵan elderdegi adamdardyń quqyǵyn qorǵaý sekildi máseleler jaqsy jolǵa qoıylǵan. Mamandar munyń sebebin halyqtyń da quqyqtyq turǵydan saýattyraq bolýymen túsindiredi, ıaǵnı ár azamat ózi de múddeli bolýy tıis. «Álem elderindegi quqyqtyq saýattylyq deńgeıi ártúrli. Máselen, Eýropa men Amerıkada joǵary. Ol jaqta kez kelgen máselege adam quqyǵy turǵysynan keledi. Al bizdiń postkeńestik elderde máselege memlekettik múdde turǵysynan qaraıdy. Batys elderinde jeke adam quqyǵy turǵysynan keletin bolǵasyn, ár adam oqýǵa, úırenýge múddeli. Máselen, AQSh-ta zańgerler sany bizden áldeqaıda kóp. Alaıda olar bizdegideı prokýror, sot, tergeýshi bolaıyn dep emes, «ózim úshin» degen maqsatta úırenedi. Ol jaqta adamdardyń ózderi quqyqtaryn bilýge múddeli. Oǵan ómirin ózgertetin faktor retinde qaraıdy»,-dedi zańger.
Al Saǵıdolla Baımurat adamdardyń quqyqtyq saýattylyǵyn arttyrý úshin bılik basynda otyrǵandar men aýqatty adamdar zańǵa baǵynýy, zań aıasynda jumys isteýi kerek. «Olardyń zańǵa baǵynýy - qarapaıym adamdar úshin kórsetkish, olar da zańǵa baǵynýǵa tyrysady. Eger de bizde qylmys jasaǵan adam bosatylyp ketse, urlyq jasaǵan adam jazasyn tartpaıtyn bolsa, árıne, adamdar quqyqtyq saýatty bolýdyń paıdasyn kóre almaıdy. Sondyqtan bılik basyndaǵy azamattar men qaltalylar osyny túsinýi kerek. Olardyń is-áreketteri, zań aıasynda jaýap bermeýi, jaýapkershilikten qashýy quqyqtyq saýattylyqty tómendetedi»,-dep túsindirdi ol.
Sonymen qosa ol elimizdegi eń ózekti máseleniń biri – sot júıesindegi problemalarǵa toqtalyp ótti. Onyń sózinshe, sýdıalardyń biliktiligi tómen ári kóp jaǵdaıda olar sottyń ashyq ótkenin qalamaıdy.
«Keıbir sot protsesteri jabyq túrde ótedi. Sýdıalar sot protsesinde bolyp jatqan máselelerdi talqylaýǵa ruqsat bergisi kelmeıdi. Al bul sóz bostandyǵynyń basty maqsaty. Sýdıalar ádil sheshim qabyldaıtyn bolsa, eshqandaı jýrnalısten qoryqpaǵan bolar edi. Bizdiń sýdıalar qorqady, demek olardyń jasyratyn dúnıesi bar, shyǵarǵan sheshimderiniń ádil ekenin dáleldeı almaıdy degen sóz. Sondyqtan da sot júıesimen jumys jasalýy kerek. Jýrnalıst sotqa qatysyp, aqparat bere alýy kerek. Jalǵan nárse jazyp, jalǵan aqparat taratsa, jaýapkershilikke tartylady. Al sýdıa ádiletti sheshim shyǵaratyn bolsa, másele joq. Osy kezde ǵana qoǵam quqyqtyq saýattylyqtyń artyqshylyǵyn túsinedi. Al qazir bizdiń qoǵam quqyq jaǵynan saýatty bolýdyń artyqshylyǵyn sezip turǵan joq»,-dep basa aıtyp ótti.
«Zań – bizdiń qolymyzdaǵy basty qarý»
Zańger Abzal Quspannyń sózinshe, zańdy karera jasaý úshin ne basqa maqsatta emes, óz quqyǵyńdy bilý úshin úırenýimiz kerek. «Zań – bizdiń qolymyzdaǵy qarý. Buryn bes qarýy saı dep aıtýshy edi ǵoı, óıtkeni batyrlar oqystan keletin jaǵdaılardyń bárine daıyn bolýy tıis, sol sebepti de qarýyn saılaıdy. Memleket tynysh ómirdi qamtamasyz etip otyr. Qazirgi bizdiń bes qarýymyz – zańdy bilý. Bizge qaýip-qater kóshedegi tentekterden kelmeıdi, qaýip túrli alaıaqtardan, zańdy meńgergen qý adamdardan keledi. Zańdy quqyǵyn bilgen adam – bes qarýy saı adam. Sondyqtan bes qarýym saı bolsyn dese, ár adam zańdy ózi úshin oqyp, ony paıdalana bilýi tıis»,-dedi ol.
Sóz sońynda mamandar kez kelgen qarym-qatynasqa túsetin kezde ony jazbasha túrde bekitip alýǵa keńes berdi. Sebebi ońaı joldy izdemeı, jazbasha kelisimshart jasap alsa, qandaı da bir daý týyndaǵan jaǵdaıda sheshimin tabý ońaıǵa túspek.