QAZAQSTANDYQ JOL: Elimizde postkeńestik keńistikte sol kezde engizilgen prezıdenttik ınstıtýty biregeı qadam boldy - QR Tuńǵysh Prezıdenti kúni
- Qabdolsamıh Kóshekuly, bizdiń elimizde prezıdenttik ınstıtýt tarıhy neden bastalyp edi?
- Qazaqstandaǵy prezıdenttik ınstıtýt 24 sáýirde Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi qabyldaǵan zańmen belgilengen bolatyn. Sol kúni elimiz tarıhynda Qazaqstan Prezıdenti bolyp Nursultan Ábishuly Nazarbaev saılandy. Ýaqyt óte kúrdeli bolatyn. Odan keıingi oqıǵalardyń damýy 91-jyldyń jeltoqsanyna alyp keldi, kezindegi úlken el - Keńes Odaǵy ydyraýdyń aldynda turdy.
Osy jaǵdaıda 1991 jylǵy 1 jeltoqsanda Qazaqstanda alǵashqy búkillhalyqtyq Prezıdent saılaýy ótti. Osy saılaýda saılaýshylar 98,7% daýysyn Nursultan Nazarbaevqa berdi. Respýblıka Prezıdentin búkilhalyqtyq qoldaý Qazaqstan senimdi jolda turǵanyn kórsetti.
- ıAǵnı, Qazaqstan keıin postkeńestik keńistikte óz prezıdenti paıda bolǵan alǵashqy memleket boldy ǵoı?
- Dál solaı, elimizde engizilgen prezıdenttik ınstıtýt biregeı qadam boldy. Bizdiń buryn eshqandaı tájirıbemiz bolǵan joq, al Máskeý qarsy boldy, Gorbachev tipti 24 sáýirge deıin-aq Qazaqstanda prezıdenttik ınstıtýtty engizý múmkindigine qatty qarsylyq tanytty. Degenmen bul oraıda Nazarbaevtyń erik-jigeri osy ınstıtýtty qurýda zor basty ról atqardy ǵoı dep oılaımyn.
Elimizdegi oqıǵalardyń odan ári órbýi biz keńestik jolmen damı almaıtynymyzdy kórsetti. Joǵarǵy Keńes kóptegen aspektiler boıynsha - mártebesi jaǵynan da jáne zańnamalyq úderisti damytý jaǵynan da - bul qurylym ótpeli kezeń talaptaryna endi jaýap bere almaıtynyn kórsetti. Zańnamalyq aktiler ekonomıka men saıasattaǵy oqıǵalarǵa ilese almady.
Esińizde bolar, 12-shaqyrylǵan Joǵarǵy Keńes ózin-ózi taratty. Budan keıin 1995 jylǵy naýryzda elimizde saıası daǵdarys oryn aldy, sol kezde Konstıtýtsııalyq sottyń sheshimimen 13-shi shaqyrylǵan Joǵarǵy Keńes saılaýy zańsyz dep tanyldy. al biz eldiń jarty jyldan astam ýaqyt parlamentsiz ómir súrgen jaǵdaıyna tap boldyq.
- Bul kezeń túbegeıli reformalardyń bastaý alǵan kezeńi edi ǵoı, solaı emes pe?
- Árıne, bul jaǵdaıda batyl sheshimder qabyldaý qajet bolddy. Jáne Nursultan Ábishuly prezıdenttiń ókilettigin 2000 jylǵa deıin uzartýǵa uıǵardy. 1995 jylǵy 29 sáýirde halyq referendýmda ókilettikti uzartýdy qoldady.
Osy aılarda biregeı ınstıtýt Qazaqstan halqy Assambleıasy quryldy. Mine sodan bergi 20 jyl ishinde bul organnyń qajettiligi óte zor bolǵanyn bilemiz. Naq osy Qazaqstan halqy Assambleıasy eki referendýmdi ótkizýde, onyń ishinde 1995 jyly 30 tamyzda QR Konstıtýtsııasyn qabyldaýda eleýli ról atqardy.
Bul Qazaqstan halqynyń Konstıtýtsııany qabyldaýy bolyp qana qoıǵan joq. Bul óz ómirin qandaı prıntsıpterde qurý qajet, ári qaraı qalaı damımyz, degen taǵdyrly sheshim qabyldaýdaǵy halyqtyń tarıhı tańdaýy boldy. Biz bul tańdaýdy jasadyq: biz adam jáne onyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary eń joǵarǵy qundylyq bolyp tabylatyn demokratııalyq, quqyqtyq, áleýmettik jáne zaıyrly memleketti qalyptastyrý jolyn tústik. Prezıdentik basqarý formasy tańdaldy.
- ıAǵnı, elge berik prezıdenttik bılik qajet boldy ǵoı?
- Iá, daýsyz solaı, óıtkeni kóptegen elderdiń tájirıbesinen baıqaǵanymyzdaı, óktemshil júıeden demokratııalyq basqarýǵa shuǵyl kóshý múmkin emes. Bul eki basqarý formasynyń arasynda qashan da belgili bir ýaqyt ólshemi jatady. Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń 90-jyldardaǵy suhbattarynyń birinde aıtýynsha, 2000-jyldarda demokratııanyń parlamenttik basqarý júıesi nusqasyna basymdyq beremiz degen edi, biz bul formaǵa qaraı kele jatyrmyz.
- Evolıýtsııalyq damýdyń paıdaly ekendigine kóz jetkizetin mysaldardy kórip júrmiz. Máselen, Qyrǵyzstan kezekti ret Konstıtýtsııany ózgertip, kúshti prezıdent ınstıtýtyn ornyqtyrýdy usynýda. Moldovada da - osyǵan uqsas jaıttar. Budan birneshe jyl buryn Qazaqstanǵa Frantsııa Konstıtýtsııalyq keńesiniń tóraǵasy keldi. Qazaqstan Parlamenti Senatynyń depýtattary aldynda sóılegen sózinde ol: "Sizder kúshti prezıdent ınstıtýtyn saqtaǵandaryńyzdy qalar edim. Óıtkeni, mysalǵa Frantsııadaǵydaı jartylaı prezıdenttik respýblıkany engizý premer-mınıstr men prezıdent arasynda belgili bir kelispeýshilikter týyndatýy múmkin, sonyń saldarynan saıası daǵdarys paıda bolady".
Reseıdiń yqpaldy sarapshylary da Reseıde kúshti prezıdenttik basqarý formasyn saqtaý jóninde áldeneshe ret aıtyp keledi.
- Sonymen, Siz Qazaqstandaǵy prezıdenttik ınstıtýt ózin aqtady dep sanaısyz ǵoı?
-Álbette! Osy jyldar ishinde biz memlekettik bılik ınstıtýttarynyń turaqtylyǵyn baıqap otyrmyz. Bizdiń ekonomıkamyz turaqty damý ústinde. Meniń pikirimshe, elimiz álemdik ekonomıkalyq daǵdarys saldaryn da birkelki qalypty ótkizdi. Altyn-valıýta qorymyz molaıyp keledi, kóptegen eleýli baǵdarlamalar qabyldanýda, sonyń ishinde údemeli ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq damý baǵdarlamasyn erekshe atap ótken jón. Bul memlekettik baǵdarlama oıdaǵydaı jumys jasaýda, endi biz onyń ekinshi besjyldyǵyn josparlap otyrmyz. Adam kapıtalyn damytý jóninde óte kóp jumystar júrgizilýde.
Men El prezıdenti, Ult kóshbasshysynyń saıasatyn baqylap otyramyn, sonda baıqaǵanym: Nursultan Ábishuly tereńnen tolǵaıdy, bizden góri qııadaǵyny kózi shalady jáne el damýynyń basty kezeńderin áriden sholady.
Qazaqstan saıasat salasynda kezeń-kezeńmen demokratııalyq reformalar jolymen kele jatqanyn taǵy da atap kórsetkim keledi. Al bul kezeńdik, - turaqty túrde jańa bıikterge qaraı ilgeri jyljý degen sóz, bul biz úshin óte mańyzdy. Sondyqtan da prezıdenttik ınstıtýtty qasań saıası-quqyqtyq ınstıtýt dep qaraýdyń jóni joq. Ol ekonomıkada, sondaı-aq saıasatta kórinis tapqan úrdisterge sáıkes budan ári damı bermek.