Qazaqstandyq ǵalymdar álemde birinshi bolyp gamma-sáýleniń jarylýyn tirkedi
Assy-Túrgen astrofızıkalyq observatorııasyna qarasty Nazarbaev Ýnıversıtetiniń teleskopy 2023 jyldyń 28 naýryzyna qaraǵan túni gamma-sáýleleriniń jarylysy dep atalatyn ǵaryshtyq oqıǵaǵa biregeı jáne ınnovatsııalyq baqylaý jasady. Gamma-sáýlelik jarylys – bul ǵalamda bolatyn eń jarqyn elektromagnıttik jańalyq. Halyqaralyq ǵylymı qoǵamdastyqtyń ondaǵan jyldar boıǵy kúsh-jigerine qaramastan, olardyń naqty tabıǵaty men parametrleri áli belgisiz.
Qazaqstandyq astrofızıkter álemde birinshi bolyp gamma-sáýleniń jarylýyn tirkep, 41 sekýndtan 30 mınýtqa deıingi jaryqtan keıingi jarqyraý týraly eń alǵashqy málimetterdi aldy. Ǵaryshtyq orbıtadaǵy NASA teleskopy 110 sekýndtan keıin ǵana jaryq «avtoshogyn» baqylaı bastaǵan. Óz baıandamasynda NASA qyzmetkerleri bul energııanyń ósýin birinshi bolyp tirkegen qazaqstandyq observatorııa ekenin rastady. Tek otandyq astrofızıkterde 41 sekýndtan 110 sekýndqa deıingi biregeı derekter bar. Baqylaýlar júrgizgen 14 observatorııanyń biri bolyp tabylatyn basqa jerdegi teleskop bizdiń observatorııadan keıin 30 mınýtta ǵana gamma-sáýlelik jarylysty baqylaı bastaǵany belgili.
«Bul buryn-sońdy jazylǵan gamma-sáýleleriniń jarylýyn optıkalyq kóp arnaly baqylaýdyń eń jyldam túri. Biz oqıǵany bir ýaqytta jasyl, qyzyl jáne ınfraqyzyl dıapazondarda baqylaımyz, bul bizge sıgnal spektri týraly túsinik beredi. Baqylaý halyqaralyq ǵylymı qaýymdastyqqa jarııalandy», - dedi Energetıkalyq ǵarysh zerthanasy (ECL) jobalyq tobynyń ǵylymı-zertteý ınjeneri Janat Maqsut.
Nobel syılyǵynyń laýreaty, kórnekti astrofızıkter men kosmologtardyń biri Djordj Fıtsdjerald Smýt III Assy-Túrgen observatorııasynyń mamandaryn jeke quttyqtady.
«Bul baqylaý ǵylymyndaǵy úlken qadam. Bul avtomattandyrylǵan teleskop pen aspaptyq júıeni jasaý men ornatýdyń kózqarasyna, qarjylandyrylýyna jáne jumysyna ǵana emes, sonymen qatar komandanyń joǵary kásibıligine de baılanysty ekenin moıyndaý mańyzdy. Alda, eń qyzyqtysy – qundy derekterdi óńdeý jáne taldaý», - dedi Djordj Fıtsdjerald Smýt III.
Baqylanǵan derekterdi qazir zertteýshiler toby muqııat taldap jatyr. Taldaý tolyq zerttelmegen gamma-sáýlelik jarylystardyń ózge de qyrlaryn ashady ashady dep kútilýde.