Qazaqstandyq Dadash Babajanov qalaı Keńes Odaǵynyń Batyry atandy?
Qazaq aýylyna onyń ata-babasynyń qaı jyly, qaı zamanda kelgeni beımálim... Áıteýir, meniń esimdegisi - oqta-tekte úlken kósheni jaǵalap, balpańdaı basyp bara jatatyn, orta boıly, qaıratty qalyń qara shashy ádemi taralyp qaıtarylǵan kelbetti aǵamyz týraly Uzynaǵashtyń jurty: «Batyr, batyr ketip barady...» der edi erekshe qurmetpen. «Qazaq bolyp ketken» ózbek dep ishke tarta, jelpindire qosyp qoıatyny jáne bar. Rasynda da Ózbekstannan talaı ret arnaıy ókilder kelip: «Qaharman aka, atajurtyńyzǵa júrińiz, barlyq jaǵdaıdy jasaımyz!..» dep san ret qolqa salǵan eken. Dadash aǵanyń qandastarynyń dál solaı qurmet kórsetetinine kúmáni bolmaǵan. Oıly jymıyp otyryp: «E, balam-aı, báribir týǵan jerdeı bolmaıdy ǵoı!.. Uzynaǵashymdy, bala kezden birge ósken qurdas-dostarymdy, el-jurtymdy qıyp kete almadym...» degen sabyrmen aıtqan sózi de qulaǵymda. Dadash aǵa Sevastopol úshin shaıqasta sol kezde de, odan keıin de, qazirgi zamanda da burmalaýǵa esh kónbeıtin, julmalaýǵa esh kelmeıtin eren erlik jasaǵan! Sonymen, dramalyq sarynmen órbip, komedııalyq derektermen tolysyp, tragedııalyq túıinmen aıaqtala jazdaǵan bul oqıǵanyń álqıssasy bylaı bastalady...
* * *
«Sizderdi Sevastopol halqy taǵatsyzdana kútip otyr!..».
Úsh apta atysqanmen jaýdyń shebin buzyp óte almaǵan jaýyngerlerdiń damyl tapqanyna eki-aq kún bolǵan. Tym-tyrys jatqan maıdan shebiniń ústinen keńestik aeroplan úsh aınalyp ushty. Saýyryna japsyrylǵan úlken mıkrofonnan uly kósemniń óz daýysymen aıtylǵan osy sózi áldeneshe ret qaıtalandy. Jaýyngerler maıdan shebine beıne Stalınniń ózi kelgendeı sezinip, qandary basyna tepti... «Sizderdi Sevastopol halqy taǵatsyzdana kútip otyr!..».
Bul 1944 jyldyń 3 mamyry edi. Qyrymǵa shabýyl 12 sáýirde bastalǵan. General ıA.G.Kreızer basshylyq etetin 51-armııa quramy Sıvash ózeniniń ońtústik aımaǵyna ótken. Sapýn taýynyń etegine jetken ásker odan ári bir qadam da alǵa basa almady. Alǵy sheptegi 417-dvızııanyń shyǵyny shash etekten, bas kótergen soldat murttaı ushady. Jaıaý áskerdi qoldap, art jaqtan aýyr artıllerııa gúrsildete snarıad jaýdyrǵanmen, taý bókterin kórtyshqandaı qazyp, bekinis ornatqan fashısterdiń ólispeı berisetin túri joq. «Stalın-ushaq» kózden tasa bolysymen: «Shtab rezervindegi polk shabýylǵa daıyndalsyn!» degen buıryq ta jetti. Syn saǵaty soqty. Qatarynda Uzynaǵashtyń qyrany - serjant Dadash Babajanov bar 120 adam transheıa ishinde sap túzep turyp, Lenın partııasynyń qataryna ótti. Ótti de partbıletti, batalon partııa hatshysyna saqtap qoıýǵa qaıtaryp berdi. Bul shabýyldyń jaýapkershiligi zor bolǵaly tur. Komandıri qaza tapqan vzvodqa jas kommýnıst Babajanov basshylyq jasaıdy. Sonymen... tań syzat bere Sapýn taýy úshin kezekti, saıası jetekshiler qadap aıtqandaı, aqtyq ári eń sońǵy shabýyl bastaldy. Jer-álem áp-sátte otqa orandy. Sapýn taýynyń qazaqshasy Sabyntaý ekenin Dadash bilip te alǵan. Adamnyń jany tózgisiz ıis shyǵaryp, kádimgi topyraq shoq bolyp jandy. Dál osy kezde 40 jaýyngerin bastap, joǵarydan buıryqty kútpeı-aq Babajanov batyrlarynyń aldyna túsip alyp: «Al-ǵa!» dedi...
* * *
Jalmaýyzǵa da jan kerek eken, aýyr artıllerııanyń soqqysynan buqpantaılap otyrǵandar Dadash bastaǵan vzvodtyń jańbyr-jańbyrdyń arasymen degendeı snarıad-snarıadtyń arasynan kelip qalatynyn kútpegen. Atys-shabys, qoıan-qoltyq aıqas... Bıe saýym mezgilde birinshi sheptegi 2 dot pen 2 dzot joıyldy. Kózderi tynbaı ot shashqan pýlemettiń uńǵysyndaı qyp-qyzyl, moıyndarynda Reıhtiń eń joǵarǵy nagradasy - Krest ordeni salbyraǵan, aıaqtary tizeden joq erekshe toptaǵy múgedek jaý soldattarymen Dadash birinshi ret betpe-bet sonda kezdesti. Áne-mine degenshe etekten jańa kúsh kelip qosyldy. Aýyr tehnıkanyń gúrili de estildi. Dadash aman qalǵan 8 soldatymen qaıta sapqa turdy...
...Ajar apamnyń dámdi palaýy til úıirip barady. Biraq Dadash aǵam áńgimesin úzbedi. Qart jaýynger basynan keshkenin beınebir kınodaǵydaı etip, óte ádemi, sondaı bir áserli baıandaıdy eken. Dámnen ala otyryp, sózin bólmeı, qulaq túrdim. - Rezervtegi polktiń Karas Nıkolaı degen boıy tapal, qyzba, boqtampaz komandıri bar edi. Meni kózimen atyp, bylaı dedi: - Serjant Babajanov, meniń buıryǵymdy kútpeı shabýyldy bastaǵanyń úshin qatań jazalanýǵa tıissiń. Biraq birinshi sheptegi bekinisti alǵandaryńa baılanysty alǵys jarııalaımyn. 30 soldatyńnan aıyryldyń... - dep nyqtap qoıdy. Sóıtsem, maǵan taýdyń basyna polk týyn tigýdi tapsyrǵaly tur eken ǵoı. Basshylyq solaı sheshipti.
- Balam, áskerde qyzmet etseń, polk týynyń qudireti qandaı ekenin bilýge tıissiń, - degen batyr aǵa maǵan suraýly keıippen kóz tastap, men bas ızegenshe, áńgimesin jalǵady. - Tý joǵalsa, kúnániń aýyry sol - polkti taratady. Joǵaltqan adamnyń úrim-butaǵyna deıin jazalanady... Polk komandıriniń «aıybyńdy qanyńmen jý» degenin túsingendeımin. * * * Taýdyń basyna deıin 200-250 metrdeı jer. 8 soldatyn bastap, serjant Dadash Babajanov alǵa bet alady. Qara tútin seıilgen. Áıtse de, jaýdyń qaıda jasyrynyp jatqanyn ańǵarý qıyn. Dadash tórt soldatpen taý tóbesindegi qojyr jartasty betke alyp tóteleı tartyp, ózge tórt jigitke jartastyń oń qaptalyn oraı júrip, baqylaýǵa tapsyrma berdi. Aınala tym-tyrys. Aşy kúıiktiń ıisi qolqany qaýyp, tynys aldyrar emes. Olar osylaısha mysyq tabandap taý tóbesine de jetti. Oń qaptalǵa ketken álgi tórteýi jaý kúshine tap kelgen bolýy kerek, sol jaqta qyzý atys bastaldy. Ańdysýǵa Dadashtyń shydamy jetpedi. Úsh jigitti qojyr tastyń sol qaptalyn baqylaýǵa jumsap, bireýin saıǵa qaldyrdy da, ózi jartasqa órmeledi. Áýpirimdep tóbesine jetti. Sondaǵy tas arasynan ósip shyqqan kisi boıyndaı aǵashtyń tyrbyq butaǵyna polktiń qyzyl týyn asyǵys baılady... Typ-tyqyr jota men jaqpar tasty taý basyna jelbiregen alqyzyl týǵa úndesip, «ýr-ra» dep aıqaılap úlgergen jap-jas avtomatshy Sasha Jolobovqa osy arada oq tıdi. Onyń ile-shala: «Joldas serjant tómen jaqtan týra bizge qarap qaptaǵan soldat oq jaýdyryp keledi», - dep qınalǵan daýsy shyqty. Dadash jaraly jaýyngerdi súıreleı júrip, buqpantaılap baryp, qoıtastyń qalqasynan tómenge kóz saldy. Rasynda da 50 shaqty nemis avtomatshylary týra osylaı qaraı bet alypty. Sýyt keledi. - Sasha, sen osynda qal, - degen Dadash shyń basynda jelbiregen polk týyna qaraı qaıtadan qustaı ushty. «Bizdiń sheıit bolarymyz anyq... Týdy saqtaý kerek, Týdy...» Sanasyn jep sansyratqan osyndaı oımen janushyra baryp, qojyr-qojyr tastyń ústine qaıta shyǵyp, týdy qaıta sheshti. Qulaǵynyń ushynan ysqyryp ótken qorǵasyn oq jartasqa soǵylyp, zyń-zyń etedi. Oń ıyǵy jylymshy tartty. Týdy alǵan boıda tez tómen tústi. «Qaıda jasyrmaq!?» Bir-eki jerinen shurq tesilgen alqyzyl jalaýdy qolyna ustaǵan oń ıyǵynan jaraly serjanttyń oılanyp turýǵa ýaqyty qalmaǵan...
***
As jelinip bitken.
- Ajar... aý, apasy!.. Temekim taýsylyp qaldy. «Medeýińdi» ákelshi, - degen Batyr aǵa maǵan burylyp, mańdaıyn ustap, barmaqtaı tyrtyqty kórsetti.
- Mynaǵan oq tıgen dep otyrǵan shyǵarsyń... Joooq, onyń da áńgimesi qyzyq. Shynyn aıtaıyn, batyr aǵamdy syrttaı bilgenmen, dál mynandaı áńgimeshil, jaıdary jan dep oılamappyn. Suhbatymyzdyń jarasyp turǵanyna qýanyshty edim. Maıdanger aıtqan árbir sózge uıyp, entelep otyrdym.
- Atasy syryn asha bermeýshi edi, sizdi unatyp qalǵan ǵoı. Áńgimeshil bolyp ketipti... - degen Ajar apamyz dastarqandy jıystyra júrip, kúlip aldy.
- Jartastyń jyqpylyna jasyrynyp turyp, shalbarymdy sheshtim. Sheshtim de týdy jambasymnan tómen orap, tez qaıta kıindim. E-e, balam, baǵym ba, sorym ba, áıteýir, asyǵystan osylaı áreket jasadym. Buǵan deıin eki ret ólip-tirilgen, topyraq astynan arshylyp alynǵan men, taý tóbesine qardaı jaýyp turǵan aýyr snarıadtyń arasynan qalaı aman qalyp, qalaı jetkenimdi osy kúnge deıin bilmeımin. Ketti ǵoı, talaı bozdaq! Týdy «jaqsylap jasyrǵan» serjant, jaraly serigi ekeýi sol qaptaldan entelep jetken jaýdyń jolyn tosty. Nemisterdiń daýysy anyq estiletin jerge keldi-aý degende, Dadashtyń belgisimen bular avtomatqa «til» bitirdi... Manadan beri dál osy sátti kútip jatqandaı-aq etektegi bizdiń zeńbirekter men mınometter «gúrsilge» basty. Dúnıe astań-kesteń. Qos jaýynger - ashynǵany bar, qýanǵany bar avtomattyń shúrippesin saýsaqtary qarysqansha basty... - Esim kiresili-shyǵasyly... «Babajanovty taptyq, Babajanovty taptyq», degen daýys qulaǵyma talyp estildi. Eki jigit eki qoltyǵymnan demep, áreń turǵyzyp, ustap turǵan sekildi. Sóıleıin desem, tilim ıkemge kelmeıdi. Kózi atyzdaı bolyp, sol baıaǵy polk komandıri Karas janyma jetip keldi, aýzynan jyn-shaıtany tógilip. «Babajanov, tý qaıda, tý...». Tirideı jep qoıatyn túri bar. Meniń sóıleýge ál-dármenim joq. Qolyn aldym da, kindigimnen tómen qaraı apara bergenim sol: «Ah-h... malǵun...» dep baqyrǵan kúıi naganynyń dúmimen mańdaıymnan bir-aq saldy. Boqtampaz komandır meniń qımylymdy orystarsha balaǵattaý dep túsingen ǵoı!..
* * *
«Medeýin» qushyrlana sorǵan batyr aǵa aýyr kúrsinip alyp, jymıyp qoıdy. - Sonda ǵoı, komandır qyzbalyqpen meni atyp tastasa she?! Soǵysta adamnyń suraýy joq. Kózim kórdi. Kórer qyzyǵym bar eken, balam. Rota saıası jetekshisiniń qushaǵynda kózimdi ashtym. Jyly júzdi tamasha jan edi: «Babajanov, men bilem... sen týdy bir jerge jasyrdyń, aıt... esińe túsir...» dep basymdy ustap otyr eken. ...Sanıtarlar bóliminde esimdi tolyq jıǵan sátte, qarý asynǵan eki soldat meni dedektetip orman ishindegi shtabqa ala jóneldi. Soǵystyń tártibin bilem. Іshteı «bozdap» kelem. «Buıryqty kútpeı shabýylǵa shyqtym, bir vzvodtan 30 adam óldi... Qasıetti qyzyl týdy belimnen tómen baıladym... Árıne, atady! Atańa-nálet Karas...». Aǵaıyn-týǵanmen, Uzynaǵashta qalǵan jalǵyz sheshemmen ishteı qoshtasyp kelemin. General Kreızerdiń adıýtanty aldymyzdan shyǵyp: «Babajanov pa? Tez arada monshaǵa aparyp, shashyn aldyryp, basyn aq dákemen tańyńdar. Kıimin bastan-aıaq aýystyryńdar», dep buıryqty burqyratqanda baryp, qasiret shyrmaǵan oıdan aryldym. «Meni atatyn bolsa, shashymdy bastyryp, monshaǵa túsirmeıdi ǵoı...». Úlken bólmege kirgende neshe kún tamaq ishpegen, ábden soqqy alǵan ári jaraly beıshara men... ıisten-aq basym aınalyp, shalqamnan túse jazdadym. Dastarqan jaıylǵan ústeldiń beli qaıysyp tur. Shymyldyqtyń arjaǵynda kóńildi dabyrlasqan, qarqyldaı kúlgen adamdardyń daýysy estildi. Sabyntaýdy alǵanbyz, Sevastopol qolda! Adıýtant solaı qaraı kirip ketti. Іle shymyldyq túrilip, ar jaqtan keýdelerinde orden-medali syńǵyrlaǵan komandırler shyqty. Aldynda general Kreızer! Qolymdy shekeme aparyp: «Joldas general, sizdiń shaqyrý...» degen sózimdi aıtqyzbaı: «Toqtat, Babajanov, toqtat...» degen general meni qapsyra qushaqtaı aldy. Kózimnen ystyq jas yrshyp shyqty. Qulaǵymnyń túbinen: «Babajanov, sen Sovet Odaǵynyń Batyrysyń!» dep bar daýsymen aıqaılady general...
* * *
Qushaǵyn bosatqan Kreızer bir qadam artqa shegindi. «Babajanov, mańdaıyńa ne bolǵan?» «Joldas general, birinshi shepti alǵanda jaýmen qoıan-qoltyq aıqastyq...» «Toqtat, Babajanov!.. Shynyńdy aıt, mańdaıyńa ne boldy?». Jyly ushyrap kúlip turǵan generaldyń nókerleri arasynan kózim polk komandıri Karasqa tústi. Qan-sól joq, qalshıyp qalypty. «Joldas general, birinshi shepte...» General qaıtadan qapsyra qushaqtady. «Óziń kommýnıssiń, óziń ótirik aıtasyń... Maıor Karas, maǵan kel!» Meniń komandırime sol jerde tapsyrma bylaı berildi: «Joldass.. maıor, Jeńiske az qaldy. Soǵystyń sońǵy kúnine deıin, eger Babajanovtyń bir tal shashy tússe, trıbýnal aldynda jaýap beresiń!..». Keıin bildim emes pe, etektegi búkil armııany qol astynda ustap turǵan general Kreızer qarsy bettegi baqylaý pýnktinen meniń taý tóbesindegi jartasqa polk týyn qalaı tikkenim, jaý jaqyndaǵanda ony qalaı qaıta alyp, jartas arasyna jasyrynǵanym... Ózim kontýzııa jaǵdaıynda turǵanda polk komandıriniń naganmen basymnan salyp qalǵanyn túp-túgel dúrbiden kórip turypty. Ǵajap emes pe, a... balam! Generaldyń sońǵy saýaly: «Babajanov, polk týyn nege kindigińnen tómen oradyń?». «...Jaýdyń túrin kórip, tiri qalmasymdy bildim. Meniń máıitimniń de, kıimimniń de nemisterge keregi joq. Ary ketse, keýde túımemdi aǵytyp, qaltamdy qarap, attap kete beredi. Al ózimizdiń adamdar úshin suraýymyz bar. Eń bolmaǵanda kıimimizdi sheshkende, bireýi bolmasa bireýiniń kózine polktiń týy túser dep ádeıi... oradym. «Óte aqyldy is istegensiń, Babajanov!» dep qatty tolqyp qaıta qushaqtady. Qyrymdy jaýdan bosatyp, Sabyntaýǵa tý tikkende ot pen oqtyń ortasynda júrip, sondaı jaǵdaıdy bastan keshirgenbiz», dep áńgimesin aıaqtady batyr aǵa.
* * *
1944 jyly aýdandyq partııa komıtetiniń ókili ózderiniń jerlesi Dadash Babajanovtyń Keńes Odaǵynyń Batyry atanǵanyna «súıinshi» surap kelse, jaýyngerdiń anasy Minápis apa kózine jas alyp, kenje ulynan úsh aı buryn «qara qaǵaz» alǵanyn aıtady. Alǵashqy kelgen eki hatta eki ulynyń qaza tapqany týraly jaman habar alyp, kóńilin kúıik japqan keıýana úshinshi hat kelgende, kenjesi Dadashty «óldige» joryp, konvertti ashpaı, ábdirege tastaı salǵan eken. Sóıtse, Dadashtyń Batyr atanǵany týraly súıinshi-hat Uzynaǵashqa úsh aı buryn kelgen ǵoı... * * * San ǵasyr basynan bult ketpegen Sabyntaýdy fashıster 8 aıda áreń basyp alǵan. Keńes áskerleri 35 kúnniń ishinde keri qaıtardy. Sol bir aı qansha adamnyń ómirin jalmady deseńizshi... Stalınniń bir aýyz sózimen baýdaı túskenine qaramastan Sapýn taýyna órmelep, Sevastopolǵa jol ashqan azamattardyń erligi nege turady?! «Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da ajaldy óledi...». Maıdan dalasynda 4 ret «ólip-tirilgen» batyr aǵamyz Dadash Babajanovtyń sondaǵy aıtqan áńgimesi soǵystyń sońǵy áńgimesi, óziniń sońǵy ret otty jyldar oqıǵasynan kósilip sher tarqatýy eken. Kezdesýden soń arada úsh aı ótkende baqılyqqa attandy. Jeńistiń 40 jyldyq merekesin kóre almady. 1977 jyldan 1985 jyldyń 6 aqpanyna deıin Uzynaǵash aýyldyq keńesiniń orynbasary qyzmetin atqardy. Ajar apa ekeýi úsh ul, úsh qyz ósirdi. Nemere-shóbereleri batyr atasynyń Sabyntaýǵa qalaı tý tikkeni týraly tarıhı qysqa derekti búginde tek ǵalamtordan úsh tilde - qazaq, orys, aǵylshyn tilderinde oqyp otyr. Al men uzynaǵashtyq batyrdyń basynan keshkenin túp-túgel óz aýzynan estigen em...