QAZAQSTANDYQ BATYRLAR: Hıýaz Dospanova
1922 jyldyń mamyr aıynyń 15-inde Atyraý oblysynda dúnıege kelgen Hıýaz - Uly Otan soǵysynda áskerı ushaqpen aspan tórinde maıdan salǵan erligimen tanylǵan, al soǵystan keıingi beıbit ómirde qaıratkerligimen daralanǵan qazaqtyń qaharman qyzy.
Onyń jastyq shaǵy men ómiriniń basym bóligi myqty nasıhattyq ıdeologııany ustanǵan Keńes zamanymen tuspa-tus keldi. Basqa-basqa, Keńes ókimetiniń kezinde Odaq úshin otqa da, sýǵa da túsýge bar jankeshti urpaq tárbıeleı bilgendigin kimde bolsa moıyndaıtyny haq. Hıýaz da Otanyn shyn súıgen sol kezdegi albyrt jastardyń biri bolatyn. Keńes zamanyndaǵy avıatsııanyń jetistikteri men ushqyshtardyń san túrli erlik isteri jónindegi úgit-nasıhat qazaq qyzynyń da osy salaǵa degen yntyzarlyǵyn oıatqan. Osyndaı oı-qııaldyń tuńǵıyǵynda júrgen qaǵilez de pysyq qyz aqyry degenine jetip, 1940 jyly mektepti úzdik degen baǵamen bitirgen. Ol tek mektepti ǵana támámdap qoımaı, zapastaǵy ushqysh degen kýáligin qosa ala shyǵady. Endi óziniń ushqysh bolatyndyǵyna senimi nyǵaıa túsken, oqýdan soń týra Máskeýge jol tartyp, Jýkovskıı atyndaǵy áskerı-áýe akademııasyna túspek bolǵan onyń alǵashqy qadamy sátsiz bolady. Buǵan nalyǵan Hıýaz ba? Ol birden Máskeýdiń birinshi medıtsınalyq ınstıtýtyna túsedi. Munda júrgende de ór minezdi, qaısar qyz qatarynyń aldy bolady. Sabaqty jaqsy oqyǵanymen qoımaı, ol gımnastıkamen de aınalysyp, qoǵam ómirine de belsene atsalysady. Stýdenttik ómirdiń qyzyǵyna batyp júrgen baqytty kúnderdi soǵys degen tajal buzady. Bul kezde Hıýazdyń sessııasyn aıaqtap, jazǵy demalysqa daıyndalyp júrgen kezi bolatyn. El basyna kún týǵan shaqta ol eline baryp, demalyp jatqandy ábes kórip, qurby-qurdastarymen birge Máskeý qorǵanysyn qamtamasyz etý jumystaryna atsalysady. Olar aldymen «Metrostroı» júıesinde bolyp, keıinnen Memlekettik Qorǵanys komıtetiniń qaramaǵyna ótedi.
1941 jyldyń qyrkúıek aıy. Máskeýdiń oqý oryndarynda jańa oqý jylynyń bastalyp jatqan kezi. Al jastardyń kópshiligi Otandy jaýdan qorǵaý úshin maıdanǵa attanyp jatqan shaq.
Bul kezde Hıýaz da maıdanǵa medbıke, tegi bolmasa, sanıtar bolyp ketsem be dep, talpynyp júrgen. Sóıtip júrgeninde ol áıgili Marına Raskovanyń qyz-kelinshekterden avıapolk quryp jatqandyǵyn estıdi. Bul Hıýaz sııaqty naǵyz órshil jas úshin óziniń kim ekendigin kórsetip qalatyn jaqsy múmkindik edi. Buny Hıýazdyń ózi de jaqsy túsinedi. Kókten suraǵany jerden tabylǵan qaısar qyz oılanbastan, birden atalǵan polk basshysyna keledi. Qazaq qyzyna polk basshylyǵy alǵashynda senimsizdikpen qarasa da jaýyngerler quramyna qabyldaıdy. Sóıtip, jaýynger qyz Saratov qalasynyń áskerı áýe ýchılışesine jiberiledi. Munda shtýrmandar daıarlaıtyn arnaıy kýrsty aıaqtaǵan jas qyz 1942 jyldyń kókteminde sol kezdegi avıatsııa tarıhynda tuńǵysh ret qurylǵan, túngi mezgilde jaý shepterin bombalaıtyn áıelder avıapolkiniń quramynda maıdanǵa attanady.
Batyr apamyzdyń erlik eńbekteri týraly qaldyrylǵan jazba derekter boıynsha Hıýaz qyzmet etken polk Ońtústik maıdanda, ıaǵnı Soltústik Kavkaz, Kýban, Qyrym, Ýkraına, Belarýs, Polsha, Germanııa aspanyndaǵy shaıqastarǵa qatysqan. Ol kezdegi avıatsııadaǵy shtýrmannyń atqaratyn róli erekshe mańyzdy edi. Óıtkeni ol ushaqty aldyn ala anyqtalǵan jaý quramalarynyń dál tóbesine ákelip bombalaıtyn. Sondaı-aq olar ushaqqa jaý tarapynan shabýyl jasalǵanda áýe shaıqasyn da júrgizedi. Al ekıpaj komandıri alda-jalda mert bolsa nemese jaralana qalsa, shtýrman ózi otyrǵan jerinen ushaqty da basqaryp, áýedegi shaıqasty da jalǵastyra beredi. Áýede qarsha boraǵan oqtyń arasynda júrip osyndaı birneshe mindetti bir adamnyń atqarýy ekiniń biriniń qolynan kele bermesi anyq. Al Hıýaz osy mindetti abyroımen, tipti asqan sheberlikpen atqara bildi. Ol 300-den astam mańyzdy tapsyrmalarǵa jiberilip, barlyǵynda da erlik kórsetken. Keıinnen Keńes Odaǵynyń batyry ataǵyn alǵan Marına Chechnevanyń Hıýazdyń sheberligi týraly: «Hıýaz Dospanova ushaǵyn nysanaǵa ylǵı da dál aparatyn jáne óz aerodromyna da sondaı dáldikpen qaıta oralatyn»,- dep jazǵandyǵy beker bolmasa kerek.
Qyz-kelinshekterden jasaqtalǵan jáne Hıýaz qyzmet etken avıapolk úkimettiń kóptegen joǵary nagradalaryn alǵan. Aldymen oǵan «Gvardııalyq» degen ataq berilip, artynan «Taman», Qyzyl Tý, Sývorov ordenderi beriledi.
Avıapolk qyzmetkerleriniń jazyp qaldyrǵan derekteri boıynsha, soǵys kezinde alǵan qatty jaraqattyń saldarynan Hıýazdy alǵashynda qarýlastary óldi dep sanaıdy. Alaıda onyń shalajansar kúıde jatqandyǵyn bireýler baıqap qalady. Sóıtip ol aman qalyp, tek 6 aıdan keıin ǵana aıyǵyp shyǵady.
Soǵystaǵy erlikteri úshin batyr qyz «Qyzyl Juldyz», «II dárejeli Otan soǵysy» ordenderi men «Kavkazdy azat etkeni úshin», «Varshavany azat etkeni úshin» medaldaryn ıelenip, áskerı ataǵy aǵa leıtenant shenine deıin ósedi.
Keńes áskeri 1945 jyly Berlındi azat etken soń Memlekettik Qorǵanys komıteti qyz-kelinshekter avıapolkin birinshi bolyp taratady. Al bul kezde ekinshi toptaǵy múgedek Hıýaz medıtsına ınstıtýtyna kelip oqýyn jalǵastyrmaq bolady. Alaıda ol sol kezderi óziniń erlik isterimen, iskerligimen Oral oblystyq komıtetiniń birinshi hatshysy Minaıdar Salınnniń kózine túsedi. Sodan Hıýaz ózi týǵan oblystaǵy obkomnyń nusqaýshysy bolady. Keıinnen Almatydaǵy Joǵary partııa mektebine jiberiledi. Sol ýaqyttan bastap, onyń el basqarý isindegi qyryna jol ashylady. Sóıtip, LKSM Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy sııaqty kóptegen laýazymdy qyzmetterdi atqarady.
El basyna kún týǵan shaqta surapyl soǵysqa aralasyp, beıbit zamanda eline talmaı eńbek etken «Halyq Qaharmany» Hıýaz Dospanova 2008 jyldyń mamyr aıynyń 20-sy kúni ómirden ótti.