Qazaqstandyq áıelder qalaǵa kóshýge qushtar

ASTANA. QazAqparat – Qazaqstan áıelderi qalaǵa qonystanýǵa umtylady. QazAqparat Halyqaralyq áıelderi kúni merekesine oraı Qoldanbaly etnosaıası zertteýler ınstıtýtynyń qyzmetkeri, ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty Dinmuhammed Ǵalıdiń «názik jandylardyń» el demogorafııasyndaǵy úlesi týraly saraptamasyn usynyp otyr.

2009-2021 jyldardaǵy sanaqaralyq kezeńde halyqtyń jynystyq jáne etnıkalyq aspektilerinde aıtarlyqtaı ózgerister boldy. Atalmysh kezeńde halyq sany 3 mln 401 myńǵa nemese 33,7% ósti. 2021 jyly áıel sanynyń ósimi 2009 jylmen salystyrǵanda (1,563 myń adamǵa nemese 18,8%) tómendeý boldy.

2021 jylǵy sanaq derekteri boıynsha, Qazaqstanda áıelderdiń (51,4%) úles salmaǵy erlerge (48,6%) qaraǵanda basym. Desek te, 2009 jylǵy sanaqpen salystyrǵanda áıelderdiń úlesi sál (51,8%) tómendedi. Al erler (48,2%) sáıkesinshe 0,4% tarmaqqa ósken.

Óńirlerdiń jaǵdaıyna kelsek, áıelder sany búkil óńirde basym. Tek Túrkistan (50,7%) men Qyzylorda oblystarynda (50,2%) erlerdiń sany sál kópteý. Áıelder sany eń kóp qonystanǵan óńirler: Almaty (54%), Astana (53%) jáne Shymkent (52,9%) qalalary, Shyǵys jáne Soltústik Qazaqstan (51,7%) oblystary.

Áıelderdiń kópshiligi negizinen qalalarda qonystanýǵa tyrysady. Olardyń aýyldaǵy úlesi 49,4% bolsa, qaladaǵy úlesi – 52,7%. Aýyldarda áıelder tapshylyǵy Qyzylorda (48,8%), Aqtóbe (48,9%), Qaraǵandy jáne Túrkistan (49,1%) oblystarynda baıqalady.

19 jasqa deıingi áıelderdiń qaladaǵy úles salmaǵy 50%-ǵa jetpeıdi. Al 20-24 jastaǵy er men áıeldiń sany teńesip tur. 25 jastan asqan qala turǵandarynyń arasynda áıelderdiń úlesi basym. Jas egdelengen saıyn áıelderdiń úlesi arta beredi. Mysaly, 40-44 jas aralyǵyndaǵy 1000 áıelge 905 er adam, 45-49 jasta 1000 áıelge 847 er keledi.

Aýyldardaǵy ahýal budan ózgeshe. Munda áıelderdiń úlesi tek 55 jastan keıin artady. 20-34 jas aralyǵyndaǵy turǵyndardyń arasynda er adamdardyń sany áıelderden artyq. 1000 áıelge – 1155 er adamnan keledi.

Jalpy áıelderdiń kóshi-qon belsendiligi er adamdarmen salystyrǵanda artyq.

Etnıkalyq toptardyń genderlik araqatynasy árkelki. Mysaly, eldegi qyrǵyzdar arasynda er adamdardyń tapshylyǵy aıtarlyqtaı baıqalady. Naqtyraq aıtsaq, ár 1000 áıelge 703 er keledi. Ýkraındarda ár 1000 áıelge 827 er, tatarlarda 1000 áıelge 834 er, belarýstarda 1000 áıelge 838 er adam, orystarda 1000 áıelge 845 er adam keledi.

Al áıelder «tapshylyǵy» tájikter men sheshender arasynda (1000 áıel adamǵa 1144 er), túrikterde (1000-ǵa sáıkesinshe 1115), ázirbaıjandarda (1000-ǵa 1074), kúrdterde (1000-ǵa 1024) jáne dúngenderde (1000-ǵa 1006) baıqalady.

Kishi jas toptarynda (15 jasqa deıin) erlerdiń (51%) sany áıelderden (49%) kóp bolatyny baıqalady. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń resmı deregi boıynsha, 2021 jyly respýblıkada jańa týǵan árbir 1000 qyz balaǵa 1083 ul bala tirkelgen.

15 jastan keıin erlerdiń ólim-jitim kórsetkishi joǵary bolǵandyqtan tarazy basy keri teńseledi. 15-65 jas arasyndaǵy áıelderdiń úlesi – 51%, erlerdiń úlesi – 49%.

65 jastan asqan qazaqstandyqtardyń 73%-y áıelder. 2021 jylǵy derek boıynsha eldegi er adamdardyń ómir súrý uzaqtyǵy 66,33 jas bolsa, áıelderde 74,03 jas bolǵan . ıAǵnı, 7-8 jas aıyrmashylyq bar.

Dinmuhammed Ǵalı, Qoldanbaly etnosaıası zertteýler ınstıtýtynyń qyzmetkeri, ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty