Qazaqstandaǵy sheteldik ınvestorlar qandaı salyq tóleıdi
Elimizge qansha ınvestıtsııa tartyldy?
Sońǵy 5 jyl ishinde Qazaqstanǵa jyl saıyn 20 mlrd dollardan astam ınvestıtsııa tartylǵan. Jahandy jaılaǵan pandemııaǵa baılanysty 2020 jyly tikeleı sheteldik ınvestıtsııa (TShI) kólemi azaıǵanymen, 2021 jyly qaıta qalpyna kelip, 23,7 mlrd dollardy quraǵan. Al ótken jyly TShI kólemi 28 mlrd dollarǵa jetip, 17,7%-ǵa ósim kórsetti. Jalpy aıtqanda, bizdegi shıkizat qorynyń moldyǵy, ınvestıtsııalyq klımattyń qolaılylyǵy, saıası júıeniń turaqtylyǵy jáne geografııalyq turǵydan tıimdi ornalasýy sheteldik ınvestıtsııaǵa keńinen jol ashqany ras.
Búginde elimizde jumys isteýge nıetti sheteldik ınvestorlar qatary artyp keledi. Sońǵy 30 jylda Qazaqstanǵa álemniń 120-dan astam elinen 370 mlrd dollardan astam sheteldik ınvestıtsııa tartylǵan. Olardyń basym bóligi Eýropa elderine, AQSh-qa tıesili. Úkimet basshysynyń baspasóz qyzmeti habarlaǵandaı, sonymen qatar sońǵy 10 jyldaǵy rekordtyq kórsetkish – 2012 jyly tikeleı sheteldik ınvestıtsııalar kólemi $28,9 mlrd bolǵan. Osylaısha, Úkimet pen óńirler ákimdikteri jumysynyń arqasynda ótken jyly QR Investıtsııalyq saıasaty tujyrymdamasynyń 2026 jylǵa deıingi aralyq nysanaly ındıkatorlary 14,3%-ǵa asyra oryndalǵan.
Qazaqstannyń TOP ınvestorlary kimder?
Respýblıkaǵa tartylǵan ınvestıtsııalar kólemi boıynsha kósh bastap turǵan elder qatarynda Nıderland – $8,33 mlrd, AQSh – $5,1 mlrd, Shveıtsarııa – $2,8 mlrd, Belgııa – $1,56 mlrd, Reseı – $1,52 mlrd, Ońtústik Koreıa – $1,48 mlrd, Qytaı – $1,43 mlrd, Frantsııa – $770,2 mln, Ulybrıtanııa – $661 mln jáne Germanııa – $469,5 mln.
Investıtsııa kólemi naqty qaı salalarda artqan?
Investıtsııalar eń kóp tartylǵan salalar: taý-ken ónerkásibi – $12,1 mlrd (+25%), óńdeý ónerkásibi – $5,6 mlrd (+3%), kóterme jáne bólshek saýda – $5,08 mlrd (+36%), kásibı, ǵylymı jáne tehnıkalyq qyzmet – $1,1 mlrd (ósim – 2,1 ese), kólik jáne qoımalaý – $1,1 mlrd (+14%), qurylys – $698 mln (-3%), qarjylyq jáne saqtandyrý qyzmeti – $650 mln (-60%), elektrmen jabdyqtaý jáne gaz berý – $635,6 mln (ósim – 2,8 ese) bolǵan.
Óńirlerdegi ınvestıtsııa máselesi
Sonymen qatar sheteldik kapıtaldy tartýda asa belsendilik tanytyp otyrǵan óńirler de bar. Olar Atyraý oblysy – $8,2 mlrd, Almaty – $7,57 mlrd, Astana – $2,25 mlrd, ShQO – $2,2 mlrd, BQO – $1,12 mlrd, Almaty oblysy – $698,2 mln. Mamyr aıynda ótken ınvestıtsııalyq shtab otyrysynda QR Premer-Mınıstri Álıhan Smaıylov negizgi kapıtalǵa ınvestıtsııalar (NKI) jáne tikeleı sheteldik ınvestıtsııalar (TShI) tartý barysyn qaraǵan bolatyn. Ulttyq ekonomıka mınıstri Álibek Qýantyrovtyń aıtýynsha, bıyl qańtar-sáýir aılarynda NKI-dyń jalpy kólemi 3,8 trln teńgeni qurady, bul 2022 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 18%-ǵa artyq. Bul oraıda taý-ken jáne óńdeý ónerkásibi, jyljymaıtyn múlikpen jasalatyn operatsııalar, kólik jáne qoımalaý, aýyl sharýashylyǵy salalarynyń kórsetkishteri joǵary ekenin málimdedi.
Bıyl qańtar-sáýir aılarynda jalpy respýblıkalyq nysanaly ındıkatorǵa qol jetkizilgen. Sonyń ishinde 20 óńirdiń 12-si josparlaryn oryndaǵan. Olardyń qatarynda Túrkistan (148%), Qyzylorda (137%), Qaraǵandy (122%), Mańǵystaý (122%) jáne Aqmola (116%) oblystary bar. Ortalyq memlekettik organdar arasynda Densaýlyq saqtaý (167%), Oqý-aǵartý (153%), Ǵylym jáne joǵary bilim (152%), Saýda jáne ıntegratsııa (143%), Aýyl sharýashylyǵy (116%), Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar (108%) mınıstrlikteri belgilengen kórsetkishterdi asyra oryndaǵan.
Premer-Mınıstr 4 aıdyń qorytyndysy boıynsha oblystar men ortalyq memlekettik organdardyń deni NKI (negizgi kapıtalǵa ınvestıtsııa) boıynsha kórsetkishterdi qamtamasyz etkenin, alaıda 8 óńir nysanaly ındıkatorlarǵa qol jetkize almaǵanyn atap ótti. Úkimet basshysy Ulytaý jáne Jambyl oblystary ótken jyly da jospardy oryndamaǵanyn tilge tıek etip, atalǵan oblystardyń ákimderi buǵan deıin Investıtsııalyq shtab otyrysynda jaǵdaıdy bıyl túzeımiz dep ýáde bergenin de atap ótti. Alaıda, bul óńirler barlyq oblystyń ishinde eń sońǵy kórsetkish kórsetip otyrǵanyn basa aıtty. Osy tusta ol birinshi jartyjyldyqtyń qorytyndysy boıynsha ınvestıtsııalarǵa jaýapty laýazymdy tulǵalarǵa qatysty tıisti sharalar qabyldanatynyn jetkizdi. Sonymen qatar Álıhan Smaıylov Mádenıet jáne sport, Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi (61%) mınıstrlikteriniń NKI boıynsha jumys qarqyny óte baıaý ekenin atap ótip, IT salasyndaǵy jobalar sanyn ulǵaıtý, sondaı-aq týrızm salasyna ınvestıtsııalar tartý jónindegi jumysty kúsheıtý qajettigin atap ótken bolatyn.
Premer-Mınıstr osy jyly Úkimet aldynda NKI deńgeıin arttyrý mindeti turǵanyn aıtty. Osyǵan baılanysty óńirler men vedomstvolar kemshilikterdi eskere otyryp, negizgi kapıtalǵa ınvestıtsııalar tartý jumystaryn kúsheıtýi qajet. Sonymen qatar otyrysta tikeleı sheteldik ınvestıtsııalardy tartý jónindegi ótken jylǵy jumys qorytyndylary qaraldy. Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary Almas Aıdarovtyń aıtýynsha, ótken jyly NKI kórsetkishi $28 mlrd quraǵan, bul – sońǵy 10 jyldaǵy rekordtyq kórsetkish. Onyń dereginshe, ekonomıkanyń negizgi salalarynda jalpy quny 2,3 trln teńge bolatyn 199 ınvestıtsııalyq joba paıdalanýǵa berildi. Al 2023 jyly 1,9 trln teńgege taǵy 281 jobany iske qosý josparlanyp otyr.
Álıhan Smaıylov Memleket basshysy Úkimet aldyna 2029 jylǵa deıin $150 mlrd TShI tartý mindetin qoıǵanyn atap ótti.
«Bıyl ekonomıkaǵa kem degende $24 mlrd sheteldik kapıtaldy tartýǵa tıispiz. Mınıstrler men ákimder ekonomıkanyń basym sektorlarynda sheteldik kapıtaldyń qatysýymen jańa ári sapaly ınvestıtsııalyq jobalardy júzege asyrý úshin qajetti sharalardy qabyldaýy kerek», — dedi Premer-Mınıstr.
Sheteldik ınvestıtsııaqaı salaǵa baǵyttalyp jatyr ?
Qazaqstannyń ınvestıtsııalyq ahýaly tartymdylyǵy taqyrybynda ótken Úkimet saǵatynda Senat tóraǵasynyń orynbasary Olga Perepechına Qazaqstanǵa tartylǵan sheteldik ınvestıtsııanyń basym bóligi shıkizat sektoryna baǵyttalyp jatqanyn málimdedi. Ol syrtqy saýda aınalymy qarqyndy ulǵaıyp kele jatqanyn aıta kele, byltyr onyń deńgeıi 134,4 mıllıard AQSh dollaryna jetkenin jáne bir jyl burynǵy kórsetkishpen salystyrǵanda 35%-ǵa óskenin aıtty.
«28 mıllıard AQSh dollary (2022 jyly) somasynda ınvestıtsııa tartyldy. Biraq, sheteldik ınvestıtsııanyń basym bóligi shıkizat sektoryna jáne ony tasymaldaý men ótkizýge qatysty ınfraqurylymǵa baǵyttaldy. Atap aıtqanda, bul úrdis áli de jalǵasyp otyr. Bul turǵyda salalyq baǵytta ınvestıtsııanyń eń kóp aǵyny taý-ken ónerkásibinde baıqaldy – 12,1 mlrd AQSh dollary. Al, óńdeý ónerkásibine nebári 5,6 mlrd AQSh dollary tústi», - dedi senator.
Sondaı-aq Olga Perepechına ekonomıkanyń ımportqa táýeldiligine qatysty óz pikirin bildirdi. Onyń málimetinshe, Qazaqstan eń mańyzdy qurylys materıaldarynyń ımportyna 90%-ǵa táýeldi. Sonymen qatar, bıýdjetten qomaqty qarajat bólinip, agroónerkásip keshenine salyq jáne kedendik preferentsııalar berilgenine qaramastan, áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik taýarlardyń 56%-ǵa deıingi kólemin ımporttalatynyn tilge tıek etti.
«Statıstıka málimetine toqtalsaq, elimizde bekitilgen ınvestıtsııalyq kelisimsharttar kóp. 2017-2022 jyldar aralyǵynda 3,4 trln teńge somaǵa 351 ınvestıtsııalyq kelisimshart jasalǵan. Onyń ishinde 2,5 trln teńge shamasynda júzege asyrylyp jatqan 238 shart bar. Kelisimsharttar kóp, al ekonomıkamyzdyń qurylymy ımportqa táýeldi bolyp qalyp otyr. Arnaıy ekonomıkalyq aımaqtarǵa toqtalsaq, AEA-lar aýmaǵynda ónerkásiptik kásiporyndardy qurýǵa salynǵan ınvestıtsııanyń jalpy somasy 1,2 trln teńge boldy, onyń 65%-dan astamy kvazımemlekettik sektor sýbektileriniń qatysýymen. Bul turǵyda jeke ınvestıtsııany memlekettik ınvestıtsııamen naqty almastyrý bolǵany baıqalyp otyr. Osy saladaǵy jaǵdaı ónerkásipke jeke ınvestıtsııalardy tartý deńgeıiniń tómendigin, sondaı-aq arnaıy ekonomıkalyq aımaqtardyń eksport boıynsha baǵdarynyń nashar ekenin kórsetip otyr», - dedi Senat tóraǵasynyń orynbasary.
Onyń sózinshe, AEA-ǵa ınvestıtsııalardy tartýǵa kedergi keltiretin negizgi problema ınfraqurylymnyń tolyq salynbaýyna, myqty kadrlardyń tapshylyǵy jáne basqa da máselege qatysty. Ol osy rette Qazaqstandaǵy sheteldik kapıtal kóbine shıkizat óndirýge tartylatynyn aıtty.
Negizgi kapıtalǵa bólinetin ınvestıtsııa kólemi qandaı?
Úkimet saǵatynda Ulttyq ekonomıka mınıstri Álibek Qýantyrov bıyl negizgi kapıtalǵa 18,3 trln teńge ınvestıtsııa salynatynyn málimdedi.
«Bıyl jospar boıynsha negizgi kapıtalǵa 18,3 trln teńge ınvestıtsııa salynady. Bul kórsetkish byltyrdyń qorytyndysynan 22%-ǵa artyq bolmaq. Shaǵyn jáne orta bıznesti júıeli qoldaý sharalary keńeıtildi. Óńdeý ónerkásibin damytý maqsatynda qoldaý kórsetý úshin qyzmet túrleriniń tizbesi 116-ǵa ulǵaıtyldy», - dedi Álibek Qýantyrov.
Onyń aıtýynsha, qyzmettiń birqatar basym túri boıynsha paıyzdyq stavkany sýbsıdııalaý merzimi 5 jyldan 7 jylǵa deıin uzartylǵan. Sonymen qatar Bıznestiń jol kartasyn qarjylandyrý 224 mlrd teńgege deıin ósken.
«Shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaý aıasynda bıyl 20 myńnan astam jobany sýbsıdııalaý jáne 18 myńnan astam jobaǵa kepildik berý eskerilgen. Atap aıtqanda, orta bıznesti qoldaý boıynsha qosymsha qadamdar jasalady», - dedi mınıstr.
Sheteldik ınvestorlar elimizge qandaı salyq tóleıdi?
«Salyq kodeksinde belgilengen sharttardy oryndaý kezinde 10% mólsherlemeni belgileı otyryp, beırezıdentterdiń dıvıdendterin (zańdy tulǵa jáne jeke tulǵa) salyq salýdan tolyq bosatý bóliginde jeńildikter alynyp tastaldy (salyq kodeksiniń 646-babynyń 4 jáne 5-tarmaqtary)» , - delingen Memlekettik kirister komıtetiniń habarlamasynda.
Alaıda qor bırjasynyń (KASE, AHQO) resmı tizimderinde satylǵan kúni baǵaly qaǵazdar boıynsha beırezıdentterdiń (zańdy tulǵa jáne jeke tulǵa) dıvıdendteri boıynsha jeńildikter saqtaldy. Bul jeńildikter turaqty saýda-sattyqty júrgizý kezinde ǵana qoldanylatyn bolady. Aıta keteıik, ólshemsharttardy Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti aıqyndaıdy.
Qazaqstanǵa ınvestıtsııa nelikten tıimdi?
Ekonomıst Arman Baıǵanovtyń aıtýynsha, ınvestıtsııanyń tıimdiligin mýltıplıkatıvtik ásermen baǵalaý kerek.
«Birinshiden, ınvestorlar arqyly jańa jumys oryndary ashylady. Bul jumyssyzdyq deńgeıin tómendetip, áleýmettik shıelenisti azaıtady. Óıtkeni adamdar jumysqa ornalasyp, jalaqy ala bastaıdy. Sondaı-aq jeke tabys salyǵy (JTS) salynady. ıAǵnı, bıýdjetke jańa salyq aýdarymdary paıda bolady. Ekinshiden, jańa óndirister qurylǵan kezde, olardyń janynda ártúrli irgeles jáne qosymsha kompanııalar qurylady, olar sáıkesinshe osy aımaqqa kirmeıtin ártúrli qyzmetterdi satyp alady. Osylaısha, jańa óndirister eldegi basqa taýarlarǵa suranys týdyrady. Bıýdjetke jańa salyq aýdarymdary túsedi.
Úshinshiden, ınvestorlar ásirese sheteldikter árqashan aqshamen keledi. Sonymen qatar, ınvestorlar áleýmettik ınfraqurylym obektilerin – mektep, aýrýhana, emhanalardy salý boıynsha mindettemelerdiń bir bóligin óz moınyna alady. Bul memleket úshin árqashan tıimdi, óıtkeni memleket óz qarajatyn salmaıdy, al áleýmettik nysandar elimizde qalady», — dep túsindirdi Arman Baıǵanov.
Sarapshy óz sózinde ınvestorlar aqshalaı ınvestıtsııalardan bólek jańa tehnologııalardy, ásirese iri kompanııalardy ákeletinin aıtyp ótti.
«Іri kásiporyndar árdaıym jańashyl bolyp keledi, óıtkeni olar álemniń túkpir-túkpirinen úzdik tájirıbeni jınaqtap engizedi. Bul tájirıbeni, tehnologııany, menedjmentti alyp kededi», - dep atap ótti sarapshy.
Onyń aıtýynsha, ınvestıtsııa - kez kelgen memlekettiń ekonomıkasynyń ósý draıverleriniń biri. Investorlar memleketke neǵurlym kóp ınvestıtsııa salýǵa daıyn bolsa, soǵurlym ol el úshin tıimdi.
Qoryta kele, qazir Qazaqstanda ınvestıtsııalyq salada aýqymdy jumystar atqarylǵanyn baıqaýǵa bolady. Elimizge ınvestıtsııa salatyn elder qatarynda Nıderland, AQSh, Shveıtsarııa, Qytaı elderi bar. Jalpy elde óndirilgen ónimderge degen suranystyń joǵary bolýy – ınvestıtsııalyq tartymdy bolýǵa tikeleı yqpal etetin faktordyń biri. Ásirese, sheteldik ınvestorlardyń Qazaqstanda jumys isteýi úshin qolaıly ınvestıtsııalyq klımat qalyptasty desek artyq aıtqandyq emes.