Qazaqstanda jol salatyn bilikti mamandar jetispeıdi
Halyq joldardy ne úshin synaıdy ?
Jol aktıvteri sapasy ulttyq ortalyǵynyń málimetinshe, otandyq joldardyń sapasyna qatysty ótken jyly mass-medıada 900 synı materıal jarııalanǵan. Áleýmettik jelilerde 2 700 negatıvti jarııalanym (aıyna 225-ten astam) shyqty. Jarııalanym astyndaǵy pikirler sany 456 myńǵa jetti, onyń 95%-y synı baǵytta. Qazaqstandyqtar, ásirese, jergilikti mańyzy bar joldarǵa qatysty jıi shaǵymdanady eken.
Óz kezeginde sala mamandary avtomobıl joldaryna qatysty syndy oryndy dep moıyndaıdy. Saladaǵy qordalanǵan daǵdarysty sandar da dáleldep otyr. Elimizde halyq tyǵyz ornalaspaǵan, sondyqtan jol jelisiniń tyǵyzdyǵy boıynsha álemniń damyǵan elderinen edáýir artta qalyp otyrmyz.
Qazaqstanda shamamen 157 myń shaqyrym avtomobıl joly bar. Onyń ishinde 25 myńnan astamy respýblıkalyq mańyzy bar joldar, al 70 myń shaqyrymy oblystyq jáne aýdandyq deńgeıde jáne 62 myń shaqyrym eldi mekender kósheleri. Jol jelileriniń ortasha tyǵyzdyǵy myń sharshy shaqyrymyna 58 km quraıdy. Bul kórsetkish AQSh-ta 12, al Germanııada 31 ese joǵary.
Sonymen qatar, avtombıl sany boıynsha alshaqtyq bar. Bizge qaraǵanda AQSh-ta jan basyna shaqqanda kólik tórt ese kóp. Aıtar bolsaq, elimizde 100 adamǵa 22-den astam avtomobıl, AQSh-ta 100 adamǵa 89 kólikten keledi. Jalpy alsaq, 19,7 mıllıon qazaqstandyqta shamamen 4,5 mıllıon kólik bar, al 332 mıllıon amerıkalyqtyń 278 mıllıon kóligi bar.
Elimizge qatysty oń faktorlardyń biri – tranzıttik jáne logıstıkalyq áleýet joǵary. Qazaqstan aýmaǵy jaǵynan álemde toǵyzynshy orynda. Biraq, joldardyń uzyndyǵy boıynsha 32-orynǵa jaıǵasqan. Sapa jaǵynan ókinishke qaraı, tizimniń sońǵy jaǵynda - 118 eldiń ishinde 93-oryndamyz.
Sarapshylar jol máselesine qatysty birneshe faktordyń baryn aıtyp otyr. Bul el aýmaǵyndaǵy klımattyq jaǵdaıdyń ártúrliligi, aýyr júkterdiń áseri, joldardy durys jobalamaý, sybaılas jemqorlyq faktileri, qyzmetkerler biliktiliginiń tómendigi jáne salada kadr jetispeýshigi.
Elimizde nelikten avtojol mamandary jetispeıdi ?
Qazir elimizde 607 stýdent avtojol mamandyǵyn meńgerip jatyr. Osy oraıda sala ókilderi eger mamandardy tıisti deńgeıde daıarlamasaq, jýyrda jolsyz qalatynymyzdy aıtyp, dabyl qaǵýda. Olardyń aıtýynsha, kólik jolyn jobalaıtyn, salatyn jáne jóndeıtin mamansyz qalamyz.
Búginde elimizdiń 8 joǵary oqý orny jol salasy mamandaryn daıarlaıdy. Atap aıtqanda, L. B. Goncharov atyndaǵy qazaq avtomobıl-jol ınstıtýty, D. Serikbaev atyndaǵy ShQO tehnıkalyq ýnıversıteti, Sátbaev ýnıversıteti, Qazaq qatynas joldary ýnıversıteti, Qaraǵandy memlekettik tehnıkalyq ýnıversıteti, M.H.Dýlatı atyndaǵy Taraz memlekettik ýnıversıteti, Logıstıka jáne kólik akademııasy, S. Toraıǵyrov atyndaǵy Pavlodar memlekettik ýnıversıteti.
Desek te salada kadr tapshylyǵy sezilip otyr. L. B. Goncharov atyndaǵy qazaq avtomobıl-jol ınstıtýtynyń birinshi prorektory Gúlsim Espaeva kadr daıarlaýdaǵy problemanyń birin jikteýdegi ózgeristermen baılanystyrdy.
«Mysaly, 2004 jyly avtomobıl joldary, kópirler men jer asty joldaryn jáne ǵımarattar men qurylystardy salý mamandyqtary biriktirildi. Bul avtojol salasynda biliktilik deńgeıiniń tómendeýine alyp keldi», - deıdi sarapshy.
Onyń aıtýynsha, eger buryn JOO-ǵa granttar mamandyqtar boıynsha bólinse, endi bilim berý baǵdarlamalarynyń toptary boıynsha berilýde. Bul óz kezeginde bilim berý granttarynyń top ishinde birkelki bólinbeýine ákeledi. Mysaly, qala qurylysy, qurylys jumystary jáne azamattyq qurylys tobynda granttar jalpy qurylys mamandaryn daıarlaıtyn 23 JOO arasynda orta eseppen 10-15 baǵdarlamaǵa bólinedi.
«Sońǵy 10 jylda elimizde avtokólik mamandyǵy boıynsha magıstratýrany nebári 253 adam bitirdi. Al doktorantýra boıynsha birde-bir memlekettik grant bólingen joq», - deıdi Gúlsim Espaeva.
Osy oraıda maman jol salýda kadr tapshylyǵynyń osy kúnnen sezilip jatqanyn aıtyp otyr.
Qazaqstanda avtojol biliminiń tarıhy 1958 jyly respýblıkadaǵy jalǵyz beıindi joǵary oqý orny Óskemen qurylys-jol ınstıtýty ashylǵan kezde bastaldy. Keıin avtojol mamandyǵy boıynsha asa tapshylyq týyndady. Sosyn 1978 jyly Almatyda jalpy tehnıkalyq fakýltet ashylyp, onda birden 200-ge jýyq stýdent qabyldandy. Odan ári 1991 jyly Almaty avtomobıl-jol ınstıtýty quryldy. Atalǵan oqý orny 5 jyl ishinde joǵary bilikti jolshylardy daıarlap shyqty. Avtomobıl ınstıtýtynyń bir ǵana kýrsynda 200 stýdent, jalpy 5 kýrs boıynsha 1000 stýdent oqyp shyqty.
1996 jyly atalǵan JOO Almaty temirjol kóligi ınjenerleri ınstıtýtymen biriktirilip, M. Tynyshpaev atyndaǵy qazaq kólik jáne kommýnıkatsııalar akademııasy (QazATK) bolyp quryldy.
Sarapshylardyń pikirinshe, eki oqý ornyn biriktirgen kezeńde saladaǵy úzdik bilim berý dáýiri de aıaqtaldy. Bolon júıesi jyldary mamandyqtar men naqty biliktilik boıynsha nusqaý joǵalyp ketti, sol sııaqty beıindik daıyndyq pen pánder qysqardy. Sondyqtan máseleni keshendi túrde sheshý kerek.
«Kólik qurylysy» baǵytyn jeke ashyp, «avtomobıl joldary men áýeaılaqtar qurylysy», «temir joldar qurylysy», «kópirler men kólik tonnelderin salý», «gaz - munaı qubyrlary men gaz-munaı qoımalaryn salý» toptaryna bólý qajet», - deıdi qazaq avtomobıl-jol ınstıtýtynyń birinshi prorektory Gúlsim Espaeva.
Sondaı-aq, otandyq mamandardy daıarlaý júıesin, Eýroodaq elderimen pragmatıkalyq túrde salystyrý qajet. Atap aıtqanda, álemge óziniń úlgili avtobandarymen tanymal Germanııada qurylys jáne kólik ınjenerııasy degen bólinis bar. Aıtpaqshy, atalǵan sala boıynsha bilim óte bedeldi bolyp sanalady.
Ulttyq jol aktıvteri sapasy ortalyǵynyń bas dırektory Zamır Saǵynov stýdentterdi oqytýǵa óndirýshilerdi shaqyrý kerek dep sanaıdy.
«Otandyq joǵary oqý oryndarynda praktıkalyq bilim jetispeıdi. Bilim berý óndiris protsesine baǵyttalýy kerek. Al oqý baǵdarlamalary jumys berýshilermen kelisilýi tıis. Birde-bir bilim berý mekemesi daıyn jol mamanyn ázirlep shyǵa almaıdy. Sondyqtan oqý oryndarynda dáristi jol salýshylar oqyǵany abzal. Praktıkalyq tapsyrmalar zerthanalarda ótkizilip, al jumys berýshilerdiń sózi qorytyndy emtıhanda sheshýshi ról atqarýy kerek», - dedi ol.
Onyń málimdeýinshe, sapaly joldy sala óndirýshileri ǵana qamtamasyz ete alady.
Avtomobıl joldaryn sal ý da – óner
Zamır Saǵynovtyń jol salasynda 30 jyldyq tájirıbesi bar. Sondyqtan salaǵa qatysty máselelerdi uzaq ýaqyt talqylaýǵa daıyn. Aıtýynsha, atalǵan protsess óte qymbat, kúrdeli ári kóp ýaqyt qajet. Joldy jobalaý kezeńinde jer bederi zertteledi, ol birneshe klımattyq aımaqtar, landshaft, geologııa jáne ýchaskelerdiń gıdrologııasy bolýy múmkin.
«Saýatty jobalaý bolashaq problemalardy boldyrmaýǵa múmkindik beredi. Sondyqtan, bolashaq joldyń jobasyn jasamas buryn, qozǵalys qarqyny men kólik aǵynyn boljaý kerek. Bul rette kóptegen faktor eskeriledi. ıAǵnı, óńirdiń klımattyq jáne geografııalyq jaǵdaıy, qorshaǵan ortany qorǵaý, janýarlardyń kóshi-qon joldary, trassa josparynyń geometrııalyq elementteri, avtomobıl jolynyń boılyq jáne kóldeneń beıini, jol qurylystary, elektr berý jáne baılanys jelileriniń tirekteri», - dep túsindirdi Z. Saǵynov.
Onyń aıtýynsha, daıyndyqtyń kelesi satysy – dalalyq kezeń. Oǵan geodezıster kirisedi. Olar jeke ýchaskelerdiń ólshemin, qandaı kólbeý buryshy qajet ekenin, qandaı geologııalyq jáne landshaftyq erekshelikterdi eskere otyryp jańbyr sýyn qaıda ornalastyrý kerek, joldyń burylystarynyń sany, jer asty jumystarynyń kólemi bolashaq joldyń sapasy men qaýipsizdigin eseptep dáldikti qamtamasyz etedi.
Daıyndyqtyń barlyq kezeńi aıaqtalǵannan keıin jer jumystary bastalady. Jol tóseminiń basty jaýy - sý, sondyqtan qaýiptiń aldyn alý úshin sý ótkizgishter salynady. Munda gıdrologtardyń qatysýy qajet, sodan keıin ǵana siz topyraq tóseýge kirise alasyz. Topyraqtyń durys tyǵyzdalýy -joldyń beriktigine kepil.
«Qazir topyraqpen jumys isteı alatyndar az. Ýnıversıtetter bul materıaldyń qasıetteri týraly tereń bilim bermeıdi. Odan ári jaǵdaı bıtýmǵa qatysty. Jol tósemine birneshe ret kóterilgen júktemelerge tótep bere alatyn sapaly bıtým qajet. Jol salý materıaldarynyń barlyq erekshelikterin túsiný - jolshylardyń mindeti. Biraq, ókinishke qaraı, búgingi mamandar onyń tehnıkalyq jáne fızıkalyq sıpattamalaryn tolyq túsinbeıdi. Buryn avtojoldar men áýeaılaqtardy salý jónindegi maman joldardy jobalaý, salý, jóndeý jáne kútip ustaý jónindegi jumystarmen qosa, gıdrologııa men geodezııaǵa deıin tolyq keshenin oryndaıtyn edi», - dedi Zamır Saǵynov.
Sarapshy atap ótkendeı, kezinde jol mamany salanyń egjeı-tegjeıin meńgergen adam bolatyn. Qazirgi bilim salalyq daıyndyqty qysqartty. Sonyń saldarynan elimizde jol salýmen kóbine biliktiligi joq kadrlar aınalysady.
Statıstıka ne deıdi ?
Jol aktıvteri sapasy ulttyq ortalyǵynyń taldaýy boıynsha elimizde turǵyn-úı kommýnaldyq sharýashylyǵy, jolaýshylar kóligi jáne avtomobıl joldary bólimderi men basqarmalary qyzmetkerleriniń tek 10%-nyń ǵana osy salaǵa qatysty bilimi bar.
Sonymen qatar, Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi Eńbek resýrstaryn damytý ortalyǵy AQ zertteýine sáıkes, elimizde jol mamandary joǵary suranysqa ıe. Ótken jyly suranysqa ıe mamandyqtardyń úshtigine qurylys jáne montajdaý jumystarynyń sheberleri kirdi (1,7 myń bos jumys orny). «Atameken» ulttyq kásipkerler palatasynyń málimetteri boıynsha, qurylys salasyndaǵy mamandardyń tapshylyǵy ótken jyly 8 256 adamdy qurady, al basqa salalarda suranys júzdegen orynnan aspaıdy.
Osy oraıda qajetsiz mamandar daıarlaıtyn joǵary oqý oryndary men kolledjderge sarapshylardyń kóńili tolmaı otyr. «Atameken» UKP sarapshylarynyń derekteri boıynsha otandyq JOO túlekteriniń 60%-y óz mamandyǵy boıynsha jumys istemeıdi.
Aqsaýsaq tardyń dáýiri ótti
Memleket basshysy kadrlar daıarlaý máselesinde basymdyqty tehnıkalyq mamandyqtarǵa basa kóńil bólý qajet ekenin aıtty. Prezıdenttiń aıtýynsha, oqý oryndary eńbek naryǵynyń naqty qajettiligine nazar aýdarýy kerek.
«Aqsaýsaqtar men keńse qyzmetkerleriniń ýaqyty ótti. 1990-2000 jyldary jurttyń bári zańger, ekonomıst bolǵysy keletin. Qazir trend basqa. Oksford ýnıversıtetiniń boljamy boıynsha búgingi kásipterdiń shamamen 50%-y joıylady. Olardyń qatarynda notarıýs, zańger, býhgalter, nesıe mamany, bank operatory, kassır, aýdarmashy, týragent jáne basqalar bar. Bolashaqta qurylysshylar, muǵalimder, baǵdarlamashylar, bıohımıkter, vırýsologtar suranysqa ıe bolady», - dedi Z. Saǵynov.
Aıtpaqshy, jol qurylysy salasynda kóptegen bos jumys orny bar, onda jaqsy jalaqy tólenedi. Bul - bolashaqtyń kásibi. Osy týraly oqýshylarǵa ulttyq jol aktıvteri sapasy ortalyǵynyń qyzmetkerleri únemi aıtyp otyrady.
«Bolashaq mamandyqtar, resýrstyq oılaý, jol salý tásilderi jáne avtojol mamandyǵynyń artyqshylyqtary týraly biz oqýshylarǵa kásiptik baǵdar berý dáristerinde aıtyp beremiz. Jol salasy mamandarynyń bedeli arta túspek. Óıtkeni, solaı bolý qajet», - dedi Jol aktıvteri ulttyq sapa ortalyǵynyń basshysy.
Ulttyq sapa ortalyǵy mamandary jastarmen kásibı baǵdar berý jumystaryn belsendi júrgizedi. Búginde mekeme qyzmetkerleri elimizde oqýshylarmen 5000-nan astam kezdesý ótkizdi. Sonymen qatar atalǵan ortalyq elordadaǵy respýblıkalyq fızıka-matematıka jáne BINOM SCHOOL mektebimen memorandýmǵa qol qoıdy. Sapa ortalyǵynyń zerthanalarynda oqýshylarǵa ashyq esik kúnderi jıi uıymdastyrylyp turady. Onda balalarǵa joldyń jaı-kúıi is júzinde kórsetiledi, olarǵa qyzyq.
2025 jylǵa qaraı respýblıkalyq avtojoldar jelisin (shamamen 25 myń shaqyrym jol) álemdik sapa standarttarymen sáıkestendirý josparlanýda. Bul - ulttyq ekonomıkanyń basym salasy. Qordalanǵan máselelerdi dereý sheshý kerek. Eń aldymen, avtojol mamandyǵyn elimizdegi strategııalyq mamandyqtar tizimine engizýge bolady.