Qazaqstanda tátti sýsyndar qymbattaıdy – Nege oǵan qýanýymyz kerek
Qant qazaqstandyqtardyń densaýlyǵyna qalaı áser etedi?
Qazaqstan álemdegi eń zııandy tamaqtanatyn TOP-10 eldiń qataryna kiredi. QR Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń sońǵy málimetterine súıensek, 9 mıllıonnan astam qazaqstandyq turaqty túrde energetıkalyq sýsyn ishedi. Al 6-9 jas aralyǵyndaǵy uldardyń 16,3 paıyzy, qyzdardyń 17 paıyzy kún saıyn qant qosylǵan sýsyndardy tutynady. Balalardyń jartysynan kóbi – 52% qant qosylǵan sýsyndardy aptasyna kem degende bir ret, tipti 5-6 ret ishedi.
Sondaı-aq, Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń málimetinshe, qazaqstandyq jasóspirimderdiń 14 paıyzy kúndelikti Coca-cola ishedi. Bul sýsyndar qantty tutynýdyń negizgi kózderiniń biri ekeni belgili, biraq olardyń quramynda qosymsha taǵamdyq qundylyq joq. Qant qosylǵan sýsyndardy, tuzdy jáne trans maılary kóp taǵamdardy shamadan tys tutyný gıpertonııa, júrektiń ıshemııalyq aýrýy, semizdik jáne 2 tıpti qant dıabeti qaýpiniń joǵarylaýyna ákep soǵady.
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy biz kúndelikti tutynatyn eń tanymal taǵamdardyń qant quramy týraly derekterdi usyndy. Mysaly, daıyn tańǵy as jarmasynda shamamen 4 as qasyq qant bar, al sút qosylǵan sýsynda (kokteıl) 7 qasyq bolady. Al qantty sýsynnyń quramynda 20 shaı qasyqtan astam qant bar.
Densaýlyq saqtaý mınıstrligi Qazaqstanda sońǵy jyldary 2-tıpti qant dıabetimen syrqattaný 4 esege artqanyn, al 2015 jyldan 2022 jylǵa deıin qant dıabetimen aýyratyn 15 jasqa deıingi balalar sany 66 paıyzǵa kóbeıgenin habarlady. Osy aýrýdyń asqynýynyń saldarynan jyl saıyn 16 myńǵa jýyq aıaq-qoldy kesý operatsııasy jasalady. Sonymen qatar, 2023 jyly dıalızge shaldyqqandar sany 16 myń adam bolǵan. Jalpy elimizde qant dıabetimen aýyratyn 400 myń adam tirkelgen.
Taǵy sandarǵa toqtalaıyq: 6-9 jas aralyǵyndaǵy balalardyń 21% -y artyq salmaq pen 6%-y semizdikke shaldyqqan. Eresekterge keletin bolsaq, Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń zertteýlerine sáıkes, Qazaqstanda 2016 jyly semizdiktiń ortasha taralýy – erlerde 18,9%, al áıelderde 22,7% qurady. Eki jaǵdaıda da semizdikke shaldyqqandar sanynyń turaqty ósýi baıqaldy.
Nýtrıtsolog ıÝlııa Goncharova qanttyń adam aǵzasynda energııa rolin atqaratynyn aıtty. Biraq normadan artyq tutynylatyn kez kelgen qant «qorǵa», sodan keıin maıǵa aınalady. Qantty shamadan tys tutyný ishki organdardyń jumysynyń buzylýyna, ıntoksıkatsııanyń joǵarylaýyna, qaterli isik qaýpine, júıeli qabynýǵa, este saqtaý qabiletiniń buzylýyna, salmaqtyń ósýine jáne basqa da aýyr aýrýlarǵa ákeledi.
Aǵzadaǵy kómirsý, aqýyz ben maı arasynda balans bolýy kerek. Qanttan tolyǵymen bas tartýdyń qajeti joq. Másele – balansty saqtaý úshin kúni boıy qansha qant tutynatynyn túsiný. Táýlik boıy taǵamnyń teńdestirilgen jáne aqýyzdar men maılardyń qalypty mólsheri bar ekenin túsinseńiz, qantty alyp tastaýdyń qajeti joq. Biraq, eger adam qantty shamadan tys tutynýǵa baılanysty problemany asqyndyryp alǵan bolsa, onda qantty ýaqytsha shekteý kerek jáne bul jaǵdaıda adam óziniń qalypty jaǵdaıyna oralady, – dep túsindirdi sarapshy.
Nýtrıtsologtyń aıtýynsha, qantty tutynýdy qalaı shekteý keregin túsiný úshin onyń ne úshin qajet ekenin bilý kerek. Eger sizde artyq salmaq bolsa, onda siz tamaq jeıtin tárelkeńizdi taldaý kerek. Durys taǵamdyq tabaq – ¼ proteın, ¼ maı (sapaly maılar) jáne qalǵan bóligi – ½ tabaqsha kúrdeli kómirsýlar (kókónister, jarma) bolýy kerek. Osy tepe-teńdikti saqtaı otyryp, deni saý adam eshqashan táttige qumar bolmaıdy. Eger siz mıkroelementter arasynda júktemeni osylaı taratsańyz, aǵzaǵa turaqty «energııa quıý» qajettigi azaıady.
Sondaı-aq, ıÝlııa Goncharovanyń sózinshe, táttige degen qushtarlyq kóptegen sebepke baılanysty bolýy múmkin. Mysaly, magnıı, myrysh, hrom jáne temir sııaqty mıkroelementterdiń jetispeýshiliginen bolady. Ádette, bul vıtamınder jetkilikti mólsherde bolsa, táttige qumarlyq tómendeıdi.
Qant qosylǵan sýsyndarǵa ne úshin salyq salý qajet?
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetinshe, quramynda qant bar sýsyndarǵa salyq kem degende 20% bolýy kerek.
Qazir Densaýlyq saqtaý mınıstrligi aktsızdi engizý, retteý áserine taldaý jasaý, sondaı-aq quramynda qant bar sýsyndardy shamadan tys tutynýdyń zııany týraly halyq arasynda túsindirý jumystaryn júrgizý, saýattylyqty arttyrý máselesin qarastyryp jatyr. Densaýlyq saqtaý daǵdylaryn nyǵaıtý maqsatynda halyqtyń salaýatty jáne durys tamaqtanýyn (tuz, qant, maı, transmaı kóp taǵamdar), onyń ishinde balalar arasynda nasıhattalyp jatyr, – dep habarlady Densaýlyq saqtaý mınıstrligi.
DSM Medıtsınalyq kómekti uıymdastyrý departamenti dırektorynyń orynbasary Gúlnár Sársenbaevanyń atap ótýinshe, Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý salasyn damytýdyń 2026 jylǵa deıingi tujyrymdamasyna sáıkes, ınfektsııalyq emes patologııalardyń aldyn alý boıynsha ǵylymı zertteý júrgizý mindeti qoıylǵan. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi salada júkteme artady degen boljam bar, óıtkeni 2030 jylǵa qaraı el halqynyń sany 13%-ǵa ósedi dep kútilýde. Bul aýrýlar men naýqastar sany ósip, densaýlyq saqtaý salasynda úlken shyǵyndar bolady degendi bildiredi.
Búginde Qazaqstan halqynyń 15 paıyzyna densaýlyq saqtaý júıesiniń jalpy bıýdjetiniń 65 paıyzdan astamy jumsalady. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi bıýdjetiniń basym bóligi kúrdeli operatsııalarǵa, sozylmaly aýrýlardy emdeýge, bosanýǵa, sondaı-aq onkologııalyq jáne týa bitken patologııalarǵa bólinedi, – dedi Gúlnár Sársenbaeva DDSU uıymdastyrǵan konferentsııada.
Elimizdegi barlyq ólim-jitimniń shamamen 84%-y juqpaly emes aýrýlardan bolady. Qant dıabeti 2023 jyly Densaýlyq saqtaý mınıstrligin «eń kóp shyǵynǵa batyrǵan» on aýrýdyń qataryna kirdi.
Eńbek ónimdiliginiń tómendeýine baılanysty ekonomıkaǵa keletin shyǵyn memlekettiń densaýlyq saqtaý salasyna jumsaıtyn somadan 6,5 ese asyp túsedi jáne jylyna 2 trıllıon teńgeni quraıdy. Jalpy, juqpaly emes aýrýlardyń Qazaqstan ekonomıkasyna keltiretin shyǵyny jylyna 2,3 trıllıon teńgege jetedi, bul eldiń jyldyq ishki jalpy óniminiń 4,5 paıyzyna teń, – dep habarlady Densaýlyq saqtaý mınıstrligi.
Sondyqtan mundaı sýsyndarǵa salyqty kóbeıtip, túsken paıdany densaýlyq saqtaý júıesine salýǵa bolady. Ekinshi jaǵynan, qant qosylǵan sýsyn qymbattaǵan soń ony tutynýshylar azaıady. Muny tarazylaǵan elder áldeqaıda salyq júıesin rettep qoıǵan.
Álemniń 115 elinde qant qosylǵan sýsyndarǵa salyq salynady
Qant qosylǵan sýsyndarǵa salynatyn salyq shamadan tys kalorııa tutynýdy shekteý úshin ekonomıkalyq jaǵynan tıimdi saıasat sharasy bolyp sanalady. Memleket úshin bul úsh jaǵynan paıda ákelýi múmkin: adamdardyń densaýlyǵy jaqsarady, memlekettik kirister ulǵaıady jáne densaýlyq saqtaý salasynyń uzaq merzimdi shyǵyndary azaıady.
2016 jyly DDSU ınfektsııalyq emes aýrýlarmen kúresý jáne balalardaǵy semizdikti toqtatý úshin saıasatta qant qosylǵan sýsyndarǵa salyq salýǵa basymdyq beretinin jarııalady. Halyq densaýlyǵyn jaqsartýǵa keshendi kózqarastyń mańyzdy quramdas bóligi retinde salyq-bıýdjet saıasatynyń sharalaryn usyndy. Qazirdiń ózinde álemniń 115 eli mundaı sýsyndarǵa salyq (ımporttyq baj, aktsız, advalorlyq salyq – red.) salady, sonyń ishinde álemniń eń baı elderi – BAÁ, Saýd Arabııasy, Qatar, Oman jáne Eýropa elderi bar. Sondaı-aq, kem degende 148 el ulttyq deńgeıde alkogoldik ónimderge aktsız salyǵyn engizdi.
Zııandy taǵamdarǵa salyq salynsa, ol halyqtyń densaýlyǵyn jaqsartady. Bul búkil qoǵamǵa oń áser etedi: aýrý azaıady, al úkimet qyzmet kórsetý úshin qosymsha kiris alady. Alkogolge salynatyn salyq zorlyq-zombylyq pen jol-kólik apatynan bolatyn jaraqattardy azaıtýǵa kómektesedi, – dedi DDSU densaýlyqty nyǵaıtý jónindegi dırektory Rýdıger Kreh.
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetinshe, alkogol men quramynda qant bar ónimderge salyqty kóterý kompanııalardy densaýlyqqa paıdaly ónimder shyǵarýǵa yntalandyrady. Jaqynda DDSU jáne Bloomberg Philanthropies uıymymen birlesip júrgizgen Gallup saýalnamasy barlyq eldegi respondentterdiń kópshiligi alkogol men tátti sýsyndar sııaqty zııandy ónimderge salyqty kóterýdi qoldaıtynyn kórsetti.
Qazaqstanda qant qosylǵan sýsyndar qashan qymbattaýy múmkin?
2024 jylǵy aqpanda Densaýlyq saqtaý mınıstrligi QR densaýlyq saqtaý salasyn damytýdyń 2022-2026 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasyna ózgerister engizdi. Negizgi másele – semizdik pen artyq salmaqtyń taralýyn azaıtý, onyń ishinde 2025 jyldyń jeltoqsanyna deıin qant qosylǵan sýsyndarǵa aktsızdi engizý. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi jobany usynýdan bastap respýblıkalyq deńgeıde salyq engizýge deıingi tolyq protsedýra 1-2 jylǵa sozylýy múmkin ekenin túsindirdi. Mysaly, veıpterdi satýǵa jáne taratýǵa tyıym salýǵa eki jylǵa jýyq ýaqyt ketken.
Biz osy erejeni engizýdiń retteý áserine taldaý júrgizýimiz kerek. Kásipkerlik qyzmetke áser etetin kez kelgen normatıvtik retteý zańǵa sáıkes birqatar protsedýradan ótedi – qoǵamdyq talqylaý, retteý áserin taldaýdy daıyndaý. Odan keıin muny bıznes qaýymdastyq talqylap, Ulttyq ekonomıka mınıstrligine jiberiledi jáne osy norma boıynsha oń qorytyndy alǵannan keıin Úkimet janyndaǵy vedomstvoaralyq komıssııaǵa jetedi. Sodan keıin sol jerde bul normany qoldaý týraly sheshim qabyldanady, – dep túsindirdi QR Densaýlyq saqtaý mınıstrligi Medıtsınalyq kómekti uıymdastyrý departamenti dırektorynyń orynbasary Gúlnár Sársenbaeva.
Spıkerdiń sózinshe, Densaýlyq saqtaý mınıstrligi quramynda qant bar sýsyndar úshin eń tómengi salyqty ár lıtrine 100 teńge kóleminde engizýdi usynyp otyr. Sonda, mundaı aktsızderdiń halyqaralyq tájirıbesine sáıkes, qant qosylǵan sýsyndarǵa degen suranysty retteýge múmkindik týady jáne halyq birtindep aýyz sýǵa kóshedi.