Qazaqstanda kredıti barlar sany aldaǵy ýaqytta jumys isteıtinderden asyp túsedi
Ár qazaqstandyq bank aldynda orta eseppen qansha qaryz, eń úlken nesıeniń mólsheri qandaı? Kazinform tilshisi taqyrypqa qatysty erekshe tezısterdi sholyp shyqty.
Nesıe alýshylar 1 jylda 400 myń adamǵa artqan
Aldymen qazaqstandyqtardyń nesıe portfeli jyl sanap artyp jatqanyn aıta ketken jón. Birinshi kredıttik bıýronyń esebinshe, 2024 jyldyń 1 qazanynda jeke tulǵalardyń kredıttik uıymdar aldyndaǵy jalpy bereshegi 22,7 trln teńgege jetti, bunyń bári – 8,9 mln qazaqstandyqtyń boryshy.
Al týra bir jyl burynǵymen salystyrǵanda nesıe portfeli qanshalyqty óskenin joǵarydaǵy kesteden baıqaı alamyz.
22,7 trln teńgeni quraıtyn jalpy nesıelerdiń 49,1 paıyzy kepilsiz tutynýshylyq kredıtterge tıesili. ıAǵnı, maqsatty qaryzdarǵa qaraǵanda qajettilik úshin alynǵanynyń úlesi tym kóp. Al 27,8 paıyzy ıpotekalar enshisinde, avtokredıtter 14,1 paıyzdy quraǵan. Budan keıingi oryndarda kepilmen alynǵan tutynýshylyq nesıe (4 paıyz) men basqa da maqsatta alynǵan qaryzdar (5 paıyz) tur.
Jalpy, nesıesi bar ár qazaqstandyqtyń kepilsiz tutynýshylyq kredıtterin jan basyna shaǵar bolsaq, bereshektiń ortasha mólsheri 1,37 mln teńgeden keledi. Al ıpotekalar boıynsha ár azamat moınyna 10,9 mln teńge, avtokredıtter boıynsha 6,2 mln teńgeni júktegen.
Osy tusta túrtip alar taǵy bir derekterdi aıta keteıik, qaryz alýshylardyń jartysynda, ıaǵnı, shamamen 4,45 mln adamnyń bereshegi 641 myń teńgege jetpeıdi. Barlyq nesıe portfeliniń bar bolǵany 9 paıyzyn quraıdy. Bul rette 900 myńǵa jýyq adamdy quraǵan erekshe top bar, árqaısysynyń qaryzy 3,6 mln teńgeden asady. Osy top barlyq portfeldiń 46 paıyzyn toltyryp otyr. Bir qyzyǵy, elde eń kóp nesıe alǵan bir adamnyń boryshy 15,5 mlrd teńgege jetken eken.
Jalǵyz ózi 116 kredıt alǵan adam bar
Bıyl kóktemde Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigi qarjy salasyndaǵy demografııalyq ahýalǵa sholý jasap, taldaý qorytyndysyn jarııa etti. Mine, osy qujatta qaryz alýshy qazaqstandyqtarǵa baılanysty túrli derekterdi ushyratýǵa bolady.
Qaryz alyp, qaıtara almaı qalǵan jeke tulǵalardyń 52 paıyzy – er adamdar eken. Bul rette er adamdar 5 jyl ishinde defoltqa túsken qaryzdardyń 59 paıyz úlesin alǵan. ıAǵnı, erlerge qaraǵanda áıelder nesıeni mezgilinde tóleýge tyrysatyny baıqalǵan.
Tıisinshe, áıelderge qaraǵanda erlerdiń kredıtteri kóbirek keshirilgen. Qarjylyq retteý agenttiginiń málimetinshe, esepten shyǵarý statıstıkasynda zaemdardyń sany boıynsha da (52%), keshirilgen bereshektiń somasy boıynsha da (59%) erkekter basym túsipti. Keshirilgen nesıelerdiń orta mólsheri erlerde – 545,5 myń teńge, áıelderde – 438,3 myń teńge.
Osyǵan qaramastan, bankter somasy 15 mıllıon teńgeden asatyn iri kredıtterdi erlerge kóbirek beredi. 2 mıllıonǵa deıingi usaq qaryzdarda ǵana áıelderdiń úlesi basym.
Qazaqstanda jeke qaryz alýshylardyń kópshiligin «mıllenıaldar» dep atalatyn 1982-2000 jyldar aralyǵynda týǵan adamdar qurapty. Bir jaqsysy, ǵasyrlar toǵysynda týyp-ósken bul urpaq ózderin jaýapty tulǵa retinde kórsete alypty. Sonyń arqasynda mıllenıaldardyń jalpy kredıttik tarıhy, nesıeleriniń sapasy basqa urpaqtarǵa qaraǵanda jaqsyraq.
Al kepili bar qaryzdar boıynsha defolttar men bankrottyqqa kóbinese 1963-1981 jyldar aralyǵynda dúnıege kelgen H urpaǵynyń ókilderi jol beredi.
1943-1962 jyldar aralyǵynda, soǵystan keıingi kezeńde ómir esigin ashqan urpaq arasynda kóbine-kóp áıelder kepilsiz tutynýshylyq kredıtter boıynsha defolttarǵa tap bolǵan.
Aıtpaqshy, jańa ǵasyr basynda, 2001-2005 jyldary jaryq dúnıege kelgen Z urpaq arasynda kepilsiz tutynýshylyq qaryzdar boıynsha defoltqa dýshar bolýdyń alǵashqy derekteri tirkelip jatyr. Áleýmettanýshylar kóbine bul býyndaǵylardy «jyltyraqqa qumar» retinde baǵalap jatady. Demek, aldaǵy ýaqytta Z urpaqtyń áserinen eldiń nesıe portfeli arta berýi múmkin.
Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigi elimizde eń kóp kredıt alǵan rekordsmenderdi de jarııalaǵan. Orta eseppen Qazaqstanda erler men áıelder 2 qaryzdan alady. 2023 jyly bir ǵana er adamnyń alǵan qaryzdarynyń sany 69 nesıeni qurapty. 2022 jyly bir azamat 79 nesıe rásimdegen. Al áıelder arasynda eń kóp qaryz alǵan adam ózgerissiz – bir ózi 116 nesıege ıe.
Erler de, áıelder de kóp jaǵdaıda 1 bankten ǵana kredıt alýdy jón kóredi, 64 paıyzy tek bir banktiń aldynda qaryz. Eki bankte kredıti barlar úlesi – 26%. 3 bankke bereshek bolyp qalǵandar úlesi – 8%.
Jasyryn shemanyń joly kesildi
Negizi kredıt máselesine kelgende bankterdiń ózin qapy qaldyratyn túrli shemalar bary aıtylady. Sonyń birin sóz eter bolsaq, bir azamat ıpotekaǵa úı rásimdegisi keledi, alaıda qolynda jınaǵan bastapqy jarnasy joq. Óziniń nesıe tarıhy jaqsy ekenin bilgen ol bir kúnde birneshe bankten kredıt alyp, bastapqy jarnasy bar azamat retinde ıpoteka da rásimdep úlgeredi. Bundaǵy shıkilik ne deseńiz, kezek-kezegimen nesıe bergen qarjylyq uıymdar onyń basqa da bankterden dál sol kúni qaryz alyp jatqanyn bilip úlgermeıdi.
Sebebi Birinshi kredıttik bıýro ýaqytynda derekterdi jańartyp úlgere almaıtyn. Degenmen osy olqylyq jyl basynan bastap túzeldi, eger bir azamat kredıt rásimdep jatsa, sol sátte basqa bankter de arnaýly júıe arqyly habardar bolyp otyrady.
Bir jaǵynan ekinshi deńgeıli bankterdiń azamattarǵa esepsiz nesıe berip kelgeniniń de keri áseri bolǵandaı. Óıtkeni buǵan deıin bankrottyqqa ótinish bergen ár qazaqstandyqtyń basynda orta eseppen 5 nesıe bolǵany jarııa etilgen. Demek, bankter azamattardyń tólem qabileti men qarjylyq jaǵdaıyn tolyqqandy eskermeı kelgen syńaıly.
Bıyl elimiz kredıt berý kezinde táýekelderdi azaıtý, qaryz alýshylardyń quqyǵyn qorǵaý jóninde zań qabyldady. Ol boıynsha endi qazaqstandyqtar jubaıynyń ruqsatynsyz 1000 AEK-ten (shamamen 3,7 mln-ǵa jýyq teńge) joǵary somada nesıe rásimdeı almaıdy.
Degenmen jyl basynda TALAP qoldanbaly zertteýler ortalyǵy zertteý júrgizip, talqylanyp jatqan retteý sharalaryna qaramastan problemalyq nesıelerdiń odan ári ósý qaýpi bola beretinin jarııa etken.
– Negizgi faktor – táýekelderdi nashar baǵalaý, boryshtyq júkteme koeffıtsıentiniń talaptaryn saqtamaý. Halyqtyń qarjy saýattylyǵy boıynsha máseleniń bar ekeni belgili. Biraq qarjy uıymdary áleýetti qaryz alýshylardyń da tólem qabiletin tıisti túrde baǵalaýǵa tıis. Qazir tólem qabiletin baǵalaý 12 kiris krıterııi boıynsha júrgiziledi. Olardyń qatarynda karta boıynsha shyǵyndar, kommýnaldyq qyzmet, ınternet-dúkende saýda jasaý, múliktiń bolýy, depozıttegi aqsha qaldyqtarynyń mólsheri eskeriledi. Degenmen bul belgiler turaqty kiristiń baryn árdaıym ashyp kórsetpeıdi. Saldarynan turaqty tabysy joq azamattarǵa qaryz berý tájirıbesi taralǵan, – delingen zertteýde.
Sarapshylar paıyzdyq mólsherlemeler joǵary bolǵandyqtan, tabysy tómen adamdar úshin nesıeniń 1 mln teńgege deıingi somasynyń ózi de problemaǵa aınalǵanyn jetkizgen. Olar bir qaryz alýshyǵa beriletin kepilsiz tutynýshylyq qaryzdyń somasy men sanyn, syıaqy mólsherlemesin shekteý keregin alǵa tartypty.
Bankter bıznesti qarjylandyrýǵa bet alǵany jón
Jalpy, eldiń tutynýshylyq nesıege jappaı bet burýyn sarapshylar jaqsy úrdiske balamaıdy. Mysaly, ekonomıst Baýyrjan Ysqaqovtyń aıtýynsha, nesıe berý talaptary qatańdatyla bergeni jón. Sonda ǵana ekiniń biri negizsiz ári maqsatsyz nesıe alý múmkindiginen aıyrylady.
– Eńbekke jaramdy halyqtyń 85-90 paıyzynyń basynda nesıe bar, deni bızneske ne qandaı da bir óndiris oshaqtaryn ashýǵa emes, tutynýshylyq nesıege qaraı baǵyttalǵan. Kóbine jurtshylyq nesıeni qarjy saýattylyǵynyń, basqa da bilimniń jetispeýshiligine baılanysty kóz jumyp ala beretini jasyryn emes. Negizi bankter burynǵydaı tutynýshylyq nesıege emes, kerisinshe korporatıvtik, ıaǵnı, zańdy tulǵalardy, bıznesti nesıelendirýge qaraı baǵyt alǵany jón. Áıtpese qazir ekinshi deńgeıli bankterdiń kóbiniń nesıelik portfeli tutynýshylyq baǵytqa qaraı laıyqtalǵanyn kórip otyrmyz, – deıdi sarapshy.
Sondaı-aq ol qazirgi nesıe naryǵyndaǵy ahýal syrtqy jáni ishki faktorlarǵa tikeleı baılanysty ekenin jetkizdi. Syrtqy faktorlardyń biri – kóptegen ekinshi deńgeıli banktiń, mıkroqarjy uıymdarynyń paıyzdyq mólsherlemesi óte joǵary. Óıtkeni bizdegi qaıta qarjylandyrý stavkasynyń joǵary bolýynyń ózi bankter beretin nesıeniń qymbat bolýyna ákelip otyr. Sol úshin ekonomıkalyq faktorlar keri áserin tıgizedi. Memleket ekonomıkany arzan nesıemen qamtamasyz etýdiń jolyn qarastyrǵany jón. Ol úshin qaıta qarjylandyrý stavkasy tómendeýi qajet.