Qazaqstanda qoldan jasalǵan asharshylyq qurbandaryn umytýǵa bolmaıdy – A.Hamzın
Óıtkeni bul tutastaı ulttyń basyna kúshtep tańylǵan náýbet edi. BQO-nyń Bókeı ordasy aýdanynda turatyn tarıhshy-ólketanýshy Amantaı Hamzın QazAqparat tilshisimen áńgimesinde osyndaı pikir bildirdi. Ol asharshylyqqa qatysty oıyn bylaısha sabaqtady.
- Budan 55 jyl buryn, 1956 jyly aqpan aıynda ótken partııanyń HH sezinde SOKP Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy N.S.Hrýşevtiń Stalınniń jeke basyna tabynýshylyqtan týǵan qatelikter men burmalaýshylyqtar týraly baıandama jasaǵany málim. Onda otyz jyldyń ústinde bılik basynda bolǵan Keńes Odaǵy Kommýnıstik (bolshevıkter) partııanyń bas hatshysy I.V.Stalınniń qýǵyn-súrgin túrindegi saıası-qylmystyq is-áreketteri jarııa bolyp, áshkerelendi.
Buqara halyq tarıhta «qyzyl terror dáýiri» degen atpen belgili bolǵan bul kezeńdi rejımniń «jaýlaryn» túrli kontslagerlerge aıdaý, túrmege toǵytyp, keıin ólim jazasyna kesý aktilerimen baılanystyrady. Ras, onyń bári bolǵan jáıt jáne ol keńestik keńistiktiń barlyq jerinde birdeı otyz jyldyń ústinde tolassyz júrip jatty. Eń soraqysy, Qazaqstanda qyzyl terror aktsııasy qoldan jasalǵan asharshylyqpen ushtastyra júrgizildi. Saıası qýǵyn-súrgin quryǵynan keńestik qyzyl ımperııany meken etken barlyq ulttar men ulystardyń birde biri qutyla almady. ıAǵnı ol barlyǵyna birdeı jumsalǵan ortaq soqqy boldy. Al qazaq halqy saıası qýdalaýǵa ushyraýmen qatar qoldan jasalǵan asharshylyqtyń zardabyn jeke tartyp, qos soqqynyń astynda qaldy. Halqymyz keńestik kezeńde asharshylyqqa eki ret ushyraǵan eken. Birinshisi, 1921-1922 jyldary qýanshylyq saldarynan egin shyqpaı ashtyqqa ushyrasa, ekinshisi, 1931-1932 jyldary ár qazaqtyń aldyndaǵy aqadal malyn tartyp alyp, «asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn» saıasatyn ustanǵan Qazaqstandaǵy «Kishi Oktıabrdiń» avtory F.Goloşekın basqarǵan jyldary qoldan jasalǵan ashtyq bolatyn. Qol-aıaǵy balǵadaı, on eki múshesi saý halqymyzdyń teń jartysynan kóbi (2 mln. astam) ashtan óldi. 1933 jyly Qazaqstan ólkelik partııa komıtetiniń basyna L.I.Mırzoıan kelgesin (1933-1938) jaǵdaı birtindep túzele bastady. Osy oraıda Bókeı Ordasy tarıhı-mýzeılik kesheni qorynda qundylyǵy jóninen baǵa jetpes asa mańyzdy tarıhı jádiger saqtaýly ekenin aıtýdyń jóni kelip tur. Ol keńestik kezeńde jabyq taqyrypta bolyp kelgen jádiger - 1934 jyly qańtar aıynyń 8-16 kúnderi aralyǵynda Almatyda ótken 8-shi Qazaqstan ólkelik partııa konferentsııasynyń stenografııalyq esebi. Osy konferentsııanyń delegaty, kezinde Ordada Keńes ókimetin ornatýǵa belsene qatysqan, 1919 jyly Ordada jasaqtalǵan Qazaqtyń birinshi atty ásker polkiniń kishi komandıri, Uly Otan soǵysyna qatysýshy kapıtan almatylyq Shúkir Shaǵyrovtyń jeke múlki. Mýzeıge ony osydan shırek ǵasyr buryn sol kezdegi Qazaqstan KP Orda aýdandyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy bolǵan Myrzaǵalıev Taýasıhtyń jubaıy, Shaǵyrov Shúkirdiń qaryndasy Sáýle Tabyldıeva tapsyrǵan-dy.
Konferentsııa minberinen Qazaqstan ólkelik partııa komıtetiniń birinshi hatshysy L.Mırzoıannyń jasaǵan baıandamasynan, ondaǵan delegattardyń sóılegen sózderinen sol kezdegi qoǵamnyń saıası-áleýmettik hal-ahýaly, zamana tynysy esip tur. Halqynyń teń jartysynan aıyrylyp, qan jylaǵan qazaq elinde ol kezde ne kúı bolsyn?! Eldiń aýyr hal-jaǵdaıy delegattar sózinen kórinis tapty. Mysaly, konferentsııanyń 10-shy qańtar kúngi otyrysynda jaryssózge shyqqan Toıyn aýdanynan saılanǵan Tájibaev degen delegat óz sózinde bylaı depti (oryssha mátininiń qazaqsha maǵynasy berilip otyr): - ...Lenındik ult saıasatyn, ortalyq komıtetettiń nusqaýlaryn burmalaǵan burynǵy ólkelik partııa komıtetiniń jetekshisi tarapynan bolǵan dóreki qatelikterdiń nátıjesinde qazirgi kúni elde asa aýyr jaǵdaı qalyptasyp otyr. Mysaly, 1930 jyly Tabyn aýdanynda 11782 sharýashylyq, 417441 mal bolsa, qazir qolda nebári 12000 mal, 3600 sharýashylyq qaldy - deıdi. Konferentsııanyń 9 qańtardaǵy otyrysynda Qazaqstan ólkelik partııa komıtetiniń birinshi hatshysy L.Mırzoıan «Ob otkochevşıkah» degen taqyrypta baıandama jasapty. Kezinde respýblıkanyń birinshi basshysy bolǵan L.Mırzoıannyń baıandamasynan keltirip otyrǵan úzindini bir árpin ózgertpesten sol kúıinde bersek: «... Odnoı ız glavnyh zadach ı rabot kraıkoma partıı za ıstekshıı god zaklıýchaetsıa v tom, chtoby razvernýt shırokýıý rabotý po lıkvıdatsıı otkochevok ı hozıaıstvennoe ýstroıstvo otkochevşıkov. V techenıe poslednıh 2,5-3 let otkochevkı v Kazahstane prınıalı ısklıýchıtelno bolshıe razmery ı naneslı ogromnyı ýşerb vsemý narodnomý hozıaıstvý ı v pervýıý ochered - jıvotnovodstvý. Konets 1932, nachalo 1933 goda predstavlıaet soboı ısklıýchıtelnýıý kartıný, kogda ogromnye tolpy otkochevşıkov, dvınývshıhsıa so svoıh raıonov ı mest, zaprýdılı jeleznodorojnye stantsıı ı goroda ı sozdalı kraıne neblagoprııatnýıý obstanovký dlıa raboty vsego nashego gosapparata. Rýkovodıaşıe kraevye ı oblastnye organy vplot do nachala 1933 goda prıdavalı etomý delý kakoı-to konspıratıvnyı harakter ı pytalıs obıasnıt otkochevkı ı nalıchıe ogromnogo kolıchestva lıshennyh vsıakıh sredstv k jıznı lıýdeı, prırodoı kazahskogo naroda...».
Baıandamadan kóringendeı, 1931-1932 jyldary qasaqana qoldan jasalǵan ashtyqtyń saldarynan qazaq ultynyń uly kóshi oryn alǵanyn baıqaý qıyn emes. Aqtaban shubyryndy, alqa kól sulamadaǵy ulttyń uly josýy jońǵar shapqynshylyǵynyń sebebinen bolsa, mundaǵy, uly kóshtiń sebebi - tigerge tuıaq qaldyrmaı aldyndaǵy malyn kúshtep tartyp alyp, qoldan jasaǵan asharshylyq bolatyn. Tirshilik kózinen aıyryp, asharshylyqqa ushyratqasyn jan saýǵalap basqa jaqqa bet burmaǵanda qaıtedi?! Áıtpese, aıdyn kún amanynda jyly ornyn sýytyp, jat jerge qonys aýdarar ma? Birinshi hatshynyń: «kósh nópiri temirjol stantsııalary men qalalardy basyp ketti» degen sózinen ash halyqtyń údere kóshýi Qazaqstannyń barlyq aımaqtarynda oryn alǵanyn ańdaý qıyn emes. Ash qazaqtar kórshi Reseı qalalaryna bet túzedi, shetel aýdy. Olardyń izin ala jolyn tosyp keri qaıtarý úshin muzdaı qarýlanǵan tosqaýyl otrıadtary (zagradıtelnye otrıady) jiberildi. Bul jolda qaqtyǵys ta bolmaı qalǵan joq. Ótkenderi ólermeńdikpen ótip ketti, qalǵandary qarýdyń kúshimen keri qaıtaryldy. Bir kóńil aýdararlyǵy, konferentsııanyń qatardaǵy qarapaıym delegatynan bastap, birinshi basshy L.I.Mırzoıanǵa deıin sóılegen sózderinde mal shyǵynyn áńgime etedi de, eki mıllıon ashtan qyrylǵan adam shyǵynyn aýyzǵa almaıdy. Sebep? Sebep belgili. Saıasatqa urynýǵa bolmaıdy, urynsań basyń ketedi. Shyndyqqa kóship, ashyq aıtaıyn dese, artynda myltyǵyn taqap «murtty qarttyń» janalǵyshtary turdy.
Belgili jazýshy Beıbit Qoıshybaev jýrnalıstterge bergen bir suhbatynda Qazaqstanda 118 myń adam saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵany, onyń 25 myńy atý jazasyna kesilgeni týraly derek keltirgen bolatyn. Asharshylyq aktsııasy arqyly «Ol sary pálelerden tek osylaı qutylýǵa bolady» degen Stalın men onyń qolshoqpary Goloşekın halqymyzdyń teń jartysynan astamyn qurtyp jiberdi. Bul aktsııa oryn almaǵanda, qazirgi kúni qazaqtardyń tabıǵı ósimi 20-25 mıllıondy qurar ma edi?!.
«Shyny kerek, quǵyn-súrginge ushyraǵandardy aqtaý jóninde úkimet qaýlysy shyqqannan keıin olardyń árqaısysynyń artynda izdeýshileri, joqtaýshylary shyqty, ol áli jalǵasa beredi. Ol durys. Al, ashtan qyrylǵan eki mıllıon qazaqty kim joqtaıdy?! Bizdińshe, onyń joqtaýshysy búkil ult bolýy kerek. Ol halyq bolyp joqtaý salý kerek degen sóz emes, eske alý kerek degen sóz. Osy qasiretti halyq jadynan, urpaq jadynan óshirmeýdiń birden-bir joly - eske alý kúnin belgileý jáne eki astananyń birinde eskertkish ornatý dep bilemiz», - dep túıindedi oıyn A.Hamzın.