Qazaqstanda kıikterdiń popýlıatsııasyna ne kedergi - Sáken Dildahmetpen suhbat

<p>ASTANA. KAZINFORM &ndash; Keıingi jyldary elimizde kıikterdiń tabıǵı kóbeıýine qatysty túrli pikir aıtylyp, zańnamaǵa usynystar men ózgerister engizilip jatyr. Kıikterdiń kóbeıýi sharýalardy alańdatsa, ǵalymdar men ekologııa janashyrlary kıeli janýardyń popýlıatsııasyna barynsha jaǵdaı jasaý kerek dep dabyl qaǵady. Al Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi kıik sanyn retteýge qatysty buıryq jobasyn jarııalady. Qyzý talqydaǵy máseleniń tóńireginde táýelsiz ekologııalyq sholýshy, jabaıy tabıǵat fotografy Sáken Dildahmetpen áńgimelesken edik.</p>

Foto: Sáken Dildahmet

- Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi kıik sanyn retteýge qatysty buıryq jobasyn jarııalady. Buıryqtaǵy ózgeriske sáıkes kıik atýǵa ruqsat shekteledi, biraq bul tyıym salý bolyp eseptelmeıdi. Osyǵan qatysty oıyńyz qandaı? 

- Kıik – Qyzyl kitapqa enbegen, ańshylyq túrge jatatyn jabaıy ań. 2015 jyly elimizde kıik jappaı qyrylǵan kezde Úkimet ony atýǵa tyıym saldy. Bul sheshim 2023 jylǵa deıin kúshinde boldy. Keıingi jyldary kıiktiń popýlıatsııasy aıtarlyqtaı ósip, aýyl sharýashylyǵyna keri áserin tıgize bastady. Osy oraıda, kıik sanyn retteý máselesi kóterildi. Byltyr 40 myńnan astam kıik atyldy. Elimizde 2 mln kıik baryn eskersek, bul – sondaı bir kóp te emes.

Kıikterdi atýdan buryn olardyń kóshi-qon jolyn qalypqa keltirýimiz kerek. Bul janýarlar elimizdiń 10 óńirinde erkin kóship-qonyp júredi, al qazir avtojoldar, temirjoldar, odan bólek eldi mekender men jańa qurylys nysandary paıda bolyp jatyr. Osy jaıttar – kıikterdiń erkin kóship-qonýyna kedergi. Eger bul máseleni rettesek, BQO-da kóp shoǵyrlanǵan kıikter Atyraý, Mańǵystaý oblystaryna deıin barar edi.

Ekinshi másele – kıikterdiń qaýipsizdigi men kóshi-qonyn qamtamasyz etý úshin avtomobıl jáne temirjoldar boıynda ekologııalyq ótkelder salý kerek. Aldymen kıikter jıi shoǵyrlanǵan birneshe óńirde eksperımentaldy túrde júrgizýge bolady. Bul – álemdik tájirıbe jáne ótkelder tek kıikter úshin ǵana salynbaıdy. Kıikterdi atýǵa tyıym ýaqytsha salyndy, ýaqyt óte kele másele qaıta kóteriledi, sondyqtan da biz keshendi sharalar atqaryp, kıikterdiń popýlıatsııasyn durys retteý jumystaryn qolǵa alýymyz kerek.

- Bıyl mamyrda kıik sanaǵy júretini habarlandy. Kıik sany qansha bolýy múmkin?

- Jyl saıyn sáýirdiń aıaǵy men mamyrdyń basynda kıikterdiń áýe sanaǵy ótedi. Mamandar tikushaqtan, ushaqtan foto, vıdeoǵa túsiredi. Sodan keıin foto, vıdeony arnaıy baǵdarlamaǵa salady da, kıikterdiń sanyn anyqtaıdy. Sonymen qatar ekstrapolıatsııa jasaıdy, ol degenimiz – tek sanap qana qoımaı, kıikterdiń atalyǵyn, analyǵyn anyqtaý. Sanaq qorytyndysy mınıstrlikke jiberiledi. Byltyr, qatelespesem 2 mln-nan astam kıik tirkeldi, bıyl paıymdaýymsha 3 mln-ǵa jetedi, eger odan asyp ketpese. 2015 jyly 200 myńǵa deıin kıik qyryldy. Biraq qorǵaý jumystarynyń arqasynda olardyń sany tez qalpyna keldi, jyl saıynǵy ósý dınamıkasy – 40-50%.

- Kıik popýlıatsııasy damyǵan óńirlerdi atap ótseńiz jáne olardyń kóbeıýine, jalpy tirshiligine qandaı kedergiler bar?

- Elimizde kıikterdiń úsh popýlıatsııasy bar: Oral, Betpaqdala jáne Ústirtte. Solardyń ishinde eń kóbi Oralda, Batys Qazaqstan oblysy aýmaǵyn 1,5 mln astam kıik mekendeıdi. Nege bul óńirde shoǵyrlanǵan desek, kıikter óńirden kóshe almaı otyr, sáıkesinshe sany artyp jatyr. Sonymen qatar Betpaqdalada kıik popýlıatsııasy damyǵan, ol Ortalyq jáne Soltústik Qazaqstan óńirlerin qamtıdy. 2015 jyly kıikter qyrylǵanda Betpaqdalada joıylý qaýpi tóndi, bul degenimiz Qaraǵandy, Aqmola, Pavlodar, Qostanaı jáne Aqtóbe oblysy aýmaǵyn mekendeıtin kıikterge qatysty. Úshinshi - Ústirt (Mańǵystaý oblysy aýmaǵy), bul aımaqtaǵy kıikter arasynda Atyraý oblysynyń aýmaǵyna kirip turady. Taǵy bir aıtyp ótetin jaıt, kıikterdiń bir óńirde shoǵyrlanýy olardyń genetıkasyna qatty áser etedi. Qan almasý kerek, áıtpese tól álsiz bolyp, túrli aýrýlarǵa tótep bere almaıdy. Kıikterdiń tabıǵı jaǵdaı jasaǵanda ǵana olardyń sany men sapasy artady.

- Brakonerlikpen kúres qalaı júrip jatyr? Ańshylar kıik aýlaý úshin qandaı amaldarǵa barady?

- 2019 jyly brakonerlermen kúresti kúsheıtý maqsatynda Qylmystyq jáne Qylmystyq-protsesýaldyq kodekske birqatar ózgeris engizildi. Aıyppul kólemin ósirýmen qatar, brakonerlerdi bas bostandyǵynan aıyrý merzimi 7 jyldan 12 jylǵa deıin ulǵaıtyldy. Jalpy, ań-janýarlardy qorǵaýda quzyrly organdar quqyq qorǵaý organdarymen birlesip jumys istegeni abzal.

Kıik aýlaýdaǵy basty problemanyń biri – onyń múıizi zańsyz shetel asyp jatyr. Osy rette keden, shekara qyzmeti birlesip kúresti kúsheıtý kerek. Qazir túrli ádispen elimizden tonnalaǵan kıik múıizderin áketip jatyr, demek suranys bar jáne onyń jolyn kesý kerek.

Foto: Sáken Dildahmet

- Byltyrdan beri elimizde kıik etinen konservi shyǵaryla bastady. Suranys bar ma?

- Kıik etinen konservi jasaý BQO men Qostanaı oblysynda jolǵa qoıylǵan. Meniń oıymsha, bul jerde basty nazardy sanıtarlyq normalarǵa aýdarý kerek. Kıik – jabaıy janýar, ol dalada atylady, ıaǵnı qolmen soıylmaǵan. Onyń etin ekiniń biri jemeýi múmkin. Ekinshiden kıikterde túrli aýrýlar kezdesedi, ol bizde tolyq zerttelmegen. Veterınarlyq qyzmet kıik eti taza dep óndiriske jiberip jatty. Úshinshiden, bizde kıik etinen konservi jasaıtyn óndiris joq, odan qaldy et kombınattarynyń qýattylyǵy jetpeıdi. Ýaqtyly ıgerilmegen et buzylady nemese muzdatqyshta qatyp jatady. Tórtinshiden, naryqta kıiktiń etine suranys joq, 100 myń kıikti attyq deıik, ony qaıda jiberemiz? Onyń ústine, qazir Úkimet SITES konventsııasy (sırek kezdesetin, joıylý qaýpi bar janýarlar men ósimdikterdi qorǵaýǵa baǵyttalǵan halyqaralyq kelisim) boıynsha kelissóz júrgizip jatyr. Kıik bul konventsııaǵa kirgen, endi elimiz kıikti sırek janýarlar qatarynan alyp tastaýdy suramaq, eger ruqsat berse kıikterdiń eti men múıizin shetelge satýǵa kvota beriledi, al kvotasyz shetel assa, ol kontrabandalyq áreket bolyp sanalady.

Kıik eti konservisi óndirisin damytamyz, eksportqa shyǵaramyz desek, sáıkesinshe Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrligi bul máseleni qazir qolǵa alýy kerek. Múıizin medıtsınalyq maqsatta qoldanamyz desek, onda otandyq farmkompanııalar kıiktiń derıvatyn zertteýge kóshýi kerek. Erteń kıikti óndiristik maqsatta memleketimiz qoldanamyz dese, tek shıkizat retinde syrtqa shyǵarmaı, otandyq óndiriske basty nazardy qoıý kerek. Al kıiktiń osy derıvatynan túsken qarajat birinshi kezekte tabıǵatty qorǵaý salasynda júrgende mamandarǵa jumsalýy tıis. Olardyń jalaqysyn ósirip, materıaldyq-tehnıkalyq bazany jańartý qajet. Budan basqa, kıikterdiń aýrýlaryn zertteý úshin osy túsken paıdanyń bir bóligin jumsap, jyl saıyn zertteý jumystary atqarylýy tıis. Sebebi, bizde kıikterdiń aýrýy boıynsha veterınarlyq jumystar atqarylmaıdy. Basty másele – qarajat joq. Taǵy da bir nazar aýdaratyn dúnıe bar. Kıikten túsken paıdany jergilikti halyqqa jumsaý. Ol qalaı bolmaq. Erteń kıik sany retteletin bolsa, onda ol jumystarǵa maýsymdyq jumys retinde jergilikti halyqty jumyldyrý kerek. Zańsyz atyp, sottalǵansha, zańdy túrde óz nápaqasyn tapqany jaqsy.

Foto: Sáken Dildahmet

- «Kıik sanyn rettemese, sharýalarǵa zııan tıgizedi» degen ýáj aıtylady. Retteýdiń qandaı joldary bar? 

- Men biraz óńirlerge baryp, jaǵdaıdy óz kózimen kórip shyqtym. Kıikterdiń kóshi-qon mekenin aýyl sharýashylyǵynyń qoldanysyna berip tastaǵan. Kıikter ǵasyrlap júrgen jerlerdi jyrtyp, egin egip tastaǵan. Endi kıikter qaıda barady? Rezonans osy jerden týyndap otyr.

Ekinshi másele – elimizde jyl sanap sý aıdyndary tarylyp jatyr. Sý aıdyndary kıikter men sharýalardyń malyna ortaq bola bastady. Keıbir sharýalar sý aıdyndaryn jeke menshik etip, qorshap alǵan, sý ishýge kelgen kıikterdi aıdap jiberedi. Sol sebepti, kıikterdiń shoǵyrlanatyn jerlerinde skvajınalar qazyp, olardy sýmen qamtamasyz etýimiz kerek. Sý bar jerden olar alysqa ketpeıdi.

Al eginge kelsek, shet memleketterde ońtaıly tájirıbe bar, egistik mańaıyna elektr robottardy qoıady. Kıikter sharýalardyń eginin jep ketedi nemese taptap tastaıdy, túsinýge bolady. Olar kredıt alyp sharýasyn dóńgeletip otyr. Osy oraıda, Agrokredıt korporatsııasymen kelisimshart jasasqanda fors-major jaıt eskerilýi kerek. Byltyr Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi kıikterden 12 mlrd teńge shyǵyn keldi dep málim etti, biraq dálel joq, sebebi taldamalyq jumystar júrgizilmegen. Sondyqtan kıikter sharýalardyń kásibine zalalyn keltirip jatyr degen ýájben kelispeımin.

Qoryta kele, kıik – elimizdegi sany jaǵynan eń kóp jalǵyz jabaıy janýar. Mamont dáýirinen aman-saý kele jatqan ańdy saqtap, onyń joıylyp ketý qaýpinen qaıta qalypqa keltirdik. Bul – álemde tabıǵat qorǵaý salasyndaǵy teńdesi joq jetistikterdiń biri. Atqarylǵan jumystar zaıa ketpes úshin, Úkimet keshendi sheshim qabyldap, kıikterdiń popýlıatsııasyn retteý boıynsha arnaıy strategııalyq qujatty ázirleý kerek. Sonymen qatar, Qazaqstannyń bıologııalyq ártúrliligin saqtaý, qorǵaý jáne ony kóbeıtý boıynsha uzaq merzimdi ári oryndalatyn qujat kerek. Tabıǵat salasynda júrgen mamandarǵa erekshe kóńil bólinip, olardyń ǵylymı-zertteý jumystaryna qarajat qarastyrylyp, jas ǵalymdardy daıarlaýǵa dereý kirisýimiz qajet.