Qazaqstanda epılepsııamen aýyratyndar úlken dıskrımınatsııaǵa ushyrap júr – dárigermen suhbat
− Jasulan myrza, epıleptologııa ǵylym retinde, sala retinde qaı jyly ashyldy ?
− Epıleptologııa salasy nevrologııadan taraıdy. Qazirgi tańda nevrologııa birneshe tarmaqqa bólinip jatyr, ınsýltpen aınalysatyndar – ınsýltolog, bas aýrýymen aınalysatyndar – algolog, parkınson, dıskınezııa, tremordy zertteıtinder – parkınsonolog, tıisinshe epılepsııamen aınalysatyndar – epıleptolog dep atalady. Áli de olar jeke maman retinde bólinip shyqqan joq, bári nevrolog bolyp sanalady. Biraq biz epılepsııamen aınalysqandyqtan, ózimizdi epıleptolog dep ataımyz, sebebi epılepsııany tereńirek zertteý, taldaý, aqparat jınaý, hırýrgııalyq emge deıin aınalysamyz.
Epıleptologııa boıynsha dıplomnan keıingi bilim alýǵa bolady. Ár dáriger ózi kezdesken naýqastarmen jumys isteý barysynda osy salaǵa qyzyǵýshylyǵy oıanady, sebebi naýqastardyń problemasy – sheshimi joq esepter sekildi, osylaısha salaǵa tereńdeı beredi.
Men ózim 2002 jyly Almatydaǵy S. Asfendııarov atyndaǵy ulttyq medıtsınalyq ýnıversıtetine tústim, «Emdeý isi» fakýltetin aıaqtap, ınternatýrada – «Jalpy hırýrgııany» oqydym, dıplomnan keıin – «Balalar men eresekterdiń nevrologııasyn» oqyp shyqtym. Sol aralyqta qosymsha «Radıologııa» boıynsha bilim aldym. 2012 jyldan bastap epılepsııa boıynsha konsýltatsııa jasap kelemin.
− Oqyrmandarǵa qarapaıym tilmen aıtar bolsaq, epılepsııa degen ne, onyń belgileri qandaı ?
− Epılepsııany bas mıynyń sozylmaly kúıi desek te bolady. Sozylmaly kúı degenimiz – qaıtalanýǵa beıim, syrtqy kórinisi ustama túrinde júretin, nevrologııalyq buzylystar qataryna jatady. ıAǵnı ol kenetten paıda bolady. Keı adamdarda ustamanyń aldyn ala belgileri bolady. ıAǵnı, epılepsııaǵa tán kórinisterdiń biri – oqystan paıda bolatyn, belgili bir ýaqyt aralyǵynda júretin ustama. Ózdiginen qaıtatyn ustamalar 3 mınýtqa deıin sozylady, bul jaǵdaıda arnaıy dári-dármek berý, kómek kórsetý qajet bolmaıdy. Sebebi ustama ózdiginen basylatyn topqa jatady.
Úsh mınýttan asatyn ustamalarda mindetti túrde «Jedel járdem» shaqyrǵan durys. Sebebi, naýqasta tynys alý buzylyp, qan qysymy kóterilýi múmkin nemese kerisinshe túsip ketýi múmkin. Júregi qatty soǵyp nemese toqtap qalýy sekildi asqynýlar bolady. Sondyqtan epılepsııalyq ustamalardy mindetti túrde ýaqyt aıyrmashylyǵyna qaraı bóledi.
Ózdiginen basylmaǵan ustamalardyń epılepsııalyq komaǵa nemese epılepsııalyq statýsqa túsip ketý qaýpi joǵary. Kóp jaǵdaıda epılepsııalyq ustamany kórgen adamdar syrtqy kórinisinen shoshıdy, onda bulshyqetterdiń siresýi, tyrysýy qorqynyshty kórinedi. Arnaıy medıtsınalyq bilimi joq adamdar naýqastyń jaı-kúıin qalaı anyqtaı alady? Naýqasta tyrysý, siresý ustamasy júrip jatqanda birer ýaqyttan soń denesi bosap qalsa – ustamanyń aıaqtalǵanyn bildiredi. Mysaly bas mıdyń domınantty bóliginde ustama júrse – adamda eseńgireý fazasy uzaq bolady. Aınalada ne bop jatqanyn túsinbeıdi, sózi buzylaýy múmkin, suraqqa jaýap bere almaıdy. Sol úshin de mıdyń qyzmeti óte mańyzdy.
− Bul jóninde arnaıy suraǵymyz bar, aýrý ustap qalǵanda alǵashqy kómekti qalaı kórsetý kerek?
− Epılepsııalyq ustamany alǵash kórgen adam úshin eń basty qaǵıda – naýqasqa jaqyndamaı turyp, onyń ornalasqan jeri qaýipsiz ekenine kóz jetkizý, mysaly, aınalasynda ashyq elektr symdary bolmaýy degen sekildi. Siresý fazasy bolsa, basy ózdiginen eshqaıda burylmasa, oń jaq qyrymen jatqyzý kerek. Ustama kezinde aǵza ishindegi bulshyqetter de siresedi, ókpe ishindegi aýa sýlana bastaıdy. Sol sý silekeı, kóbik túrinde syrtqa shyǵýy múmkin. Al naýqas shalqasynan jatsa – suıyqtyq fızıka zańymen tómen túsedi de tunshyǵa bastaıdy, oń jaq qyrymen jatsa – syrtqa shyǵýy jeńildeıdi.
Epılepsııalyq ustamada tildi qasyqpen ustaý qajet emes. Máselen sporttyq jaraqat alǵanda, mańdaıdan qatty soqqy alǵanda ustama bastalsa – tildi ustaý mańyzdy, óıtkeni qas-qaǵym sátte til isip ketedi. Bul sporttyq jaǵdaı, barlyq sportshylar bul erejeni biledi. Al turmystyq jaǵdaıda, kóshede, jumys ornynda ustama bolsa, birinshi esimin atap shaqyryp, atyn suraý kerek, jaýap bermese – ári qaraı kómek kórsetiledi. Birden ýaqytty belgilep, «Jedel járdem» shaqyrý kerek. Sebebi «Jedel járdem» adamdy qosymsha jaraqat alǵan-almaǵanyn tekseredi. Al biz syrtynan baǵa bere almaımyz, qulaǵanda ıyǵy shyǵyp ketýi múmkin, bulshyqetter, býyndary jyrtylýy múmkin, jaq synyp, basyna zaqym kelýi múmkin. Keı adamdar esin tez jınap, medıtsnalyq kómekten bas tartyp jatady. Bul da qalypty jaǵdaı.
Taǵy bir eskeretin jaıt – ustama kezinde naýqastyń ókpesin basyp, jasandy tynys berýge bolmaıdy, júrekke massaj jasaý qajet emes. Syrt kózge tynys alý toqtaǵandaı kórinýi múmkin, ondaı kezde saýsaqty nemese aınany murynǵa jaqyndatyp dem shyqqanyn kórý nemese ókpe ekskýrsııasyna qaraý kerek.
− Qazaqstandaǵy epılepsııa jóninde statıstıkalyq derekterdi qaıdan qaraýǵa bolady ?
− Qazaqstanda naqty statıstıkalyq málimet joq nemese ondaǵy derekter shyndyqqa janaspaýy múmkin. Densaýlyq saqtaý mınıstrliginde qazirgi tańda 81 myń adam epılepsııamen aýyrady dep tirkelgen. Munyń ishinde balalar da qosa eseptelgen. Biraq shyn máninde kórsetkish odan da kóp bolýy múmkin. Sebebi álemdik kórsetkishterge súıenetin bolsaq, jalpy halyqtyń 1-2 paıyzy epılepsııamen aýyrýy múmkin. ıAǵnı elimizde 18 mln halyq bolsa, shamamen 180 myń adam epılepsııadan zardap shegýi múmkin. Qazir tirkelgen 81 myń adam – bul kórsetkishtiń jartysy ǵana.
Elimizde epılepsııaǵa qatysty stıgmy jáne dıskrımınatsııanyń kóptiginen adamdar emhanaǵa tirkelmeı, em almaı júre beredi. Mysaly jas jigit sizben tanysyp, óziniń epılepsııamen aýyratynyn aıtsa, eń birinshi qandaı oı keledi? Qorqynysh sezimi bolady. Bul qorqynysh halyq arasynda epılepsııa týraly aqparattyń az bolýynan týyndaıdy. Eger ol adam gepatıt sekildi basqa sozylmaly aýrýdy aıtsa, qalypty dep qabyldar edińiz. Óıtkeni emhanada, teledıdarda olar týraly málimet jetkilikti, halyq qulaǵdar.
Sosyn naýqastar densaýlyq paraǵynda epılepsııa baryn kórsetse, jumysqa ornalasa almaı júredi nemese jumystan shyǵyp qalady.
− Nege?
− Mende de sol suraq, nege? Eńbek kodeksinde bylaı jazylǵan: eger qyzmetker jumys ornynda jaraqat alatyn bolsa, jumys berýshi tikeleı qylmystyq jazaǵa ushyraıdy, jumys berýshi jumysshyǵa jaǵdaı jasamady degen bappen is qozǵalýy múmkin. ıAǵnı bizdiń zańdar tikeleı qýdalaýǵa, jazalaýǵa beıim turady. Árıne, jumys berýshi de óz basyn oılaıdy, ustama kezinde qulap qalsa, ústelge basyn uryp, jaraqat alsa, sottalǵym kelmeıdi deıdi. Sol úshin zańgerlermen birlesip, eńbek sharttaryna qosymsha pýnkt qosýǵa bolady dep oılaımyn. Epılepsııa jóninde jumys berýshi habardar, qyzmetker óz jaǵdaıyn jasaıdy, dárigerge turaqty qaralyp, ustamanyń qaıtalaný jıiligin baqylaıdy. Keı adamdarda tek túnde, uıqy kezinde bolatyn ustamalar bar. Biraq búkil júıede, anyqtamada epılepsııa dep jazylyp tursa, jumys taba almaýy múmkin. Osyndaı jaǵdaılar óte kóp.
− Epılepsııanyń basty sebepteri qandaı? Tuqym qýalaı ma álde júktilik kezinde belgili bir faktorlar áser ete me ?
− Eń basty sebep – júktilik barysynda neıron kletkalarynyń damý protsesiniń durys júrmeýi. Ol jaǵdaıǵa eki mýtatsııa áser etedi: tuqym qýalaýshylyq mýtatsııasy men júre paıda bolǵan de-novo mýtatsııalar. Olar neıron kletkasynyń durys damymaýyna yqpal etedi. Árıne, anasynyń júktilik aǵymy qosymsha faktor bolady, júktilik bastalǵannan sońyna deıin jıi túsik tastaý qaýpi bolsa, úsh aıdan uzaq bolatyn toksıkozdar, aıaq-qoldyń isýi syndy aǵzanyń júktilikke reaktsııasy kúshti bolsa, ony der kezinde durys emdemese, dárigerge júginbese, ishte jatqan balanyń ottegimen durys qamtylýyna, qorektik zattardyń durys túsýine kedergi keltiredi. ıAǵnı ishten durys damymaý bastalady.
Árıne, ondaı problemamen týǵan balalardyń bárinde qatarynan epılepsııa bolmaıdy. Qosymsha mýtatsııalary bar balalarda epılepsııanyń bolý paıyzy joǵarylaıdy. Keı adamdar vaktsınadan qorqyp, epılepsııa týyndaıdy dep salǵyzbaıdy, bul boıynsha ıtalııalyq mamandar úlken zertteý júrgizgen. Eki balanyń anasynda birdeı gıpoksııa boldy, ekeýi týǵan soń, birinde vaktsınalaýdan keıin epılepsııa boldy, ekinshi balada bolǵan joq. Sebebi epılepsııa paıda bolǵan balada tuqym qýalaýshylyq nemese mıdyń damý buzylystaryna beıim mýtatsııanyń túrleri bolǵan, vaktsınalaý sol jaǵdaıdy kúsheıtip berdi. Menıngıt aýrýynan keıingi neıroınfektsııadan paıda bolatyn epılepsııa bar, ol balanyń mıynyń qorǵanysh qyzmetiniń tómendigin bildiredi. ıAǵnı qorǵanysh qyzmeti syrtqy ortaǵa álsiz, gematontsefaldyq barer ınfektsııany ótkizip, mıdy qabyndyrady degen sóz.
Demek, basty sebepter – anasynyń júktiligi, neıroınfektsııalar, júre kelgende paıda bolatyn, áli tolyq zerttelmegen túrleri, júktilik jaqsy ótse de buzylystar ishte jatqanda paıda bolýy múmkin. Keıbirinde tuqym qýalaıtyn qantamyr aýrýlary bolady, ol kezde de trombofılııanyń jetispeýshilik faktorlarynan epılepsııa týyndaýy múmkin.
Oshaqtyq epılepsııa toptary bar, munda mı qyrtysynyń tikeleı zaqymy, ınsýlt, mı jaraqattary, mı qyrtysynyń damý aqaýlary, mı tamyrlarynyń aqaýy da epılepsııany týyndatady. Taǵy bir aıtarym, epılepsııa ult tańdamaıdy, násil, jynys, jas, ál-aýqat tańdamaıdy.
− Jol apaty, qatty jaraqat saldarynan epılepsııa paıda bolýy múmkin be ?
− Iá, biraq onyń paıyzy óte tómen, ádette 30 paıyzǵa da jetpeıdi. Bul mıdyń jaraqatyna baılanysty. Mıdyń jazylý protsesi 3-6 aıǵa sozylady. Jazylý degenimiz – jaraqat alǵan neıron kletkalary óz qyzmetin toqtatqan soń, kórishles aımaǵyndaǵy neırondar jańa baılanys túze bastaıdy. Sol baılanys durys túzilse, epılepsııa bolmaıdy. Al keıde óz qyzmetin ózgertip alǵan neırondar saý neıron kletkasynyń qyzmetin buza bastaıdy. Ony mıdyń shamadan tys qozýy dep atalady, artyq qozý elektr togymen parapar. Basynda belgili bir sımptomdary bolyp, sosyn úlken jarylysqa – úlken ustamaǵa aınalýy múmkin.
Jalpy epılepsııanyń úsh túri bar – mıdyń belgili bir aımaǵynan birtindep bastalatyn epılepsııa, ekinshisi – jalpylanǵan túri, ıaǵnı ustama mıdyń eki jaǵynan birdeı shyǵady, onda qaı jerden bastalǵanyn anyqtaý qıyn, úshinshisi – shyǵý tegi belgisiz túri, munyń belgileri aldyńǵy ekeýine de uqsap ketedi.
− Degenmen, epılepsııa tolyq emdeledi ǵoı? Ol úshin qandaı em-dom júrgizý kerek ?
− Jasyna qaraı ózdiginen jazylyp ketetin epılepsııa túrleri bar. Máselen, shúıde jaqtaǵy balalardyń fokaldy epılepsııasy óz jasynan ótken soń birtindep joıylady. Eger dıagnozy o basta durys qoıylsa, 99 paıyz jaǵdaıda ózdiginen jasyna baılanysty joıylady.
Óte sırek kezdesetin oqshaýlanǵan (ızolırovannye) epılepsııalar toptamasy bar. Mundaǵy ustama 3-4 jylda nemese 5 jylda bir bolýy múmkin. Árıne ondaı toptaǵy naýqastar dári-dármeksiz júre alady, naqty qandaı jaǵdaıdan keıin ustama qaıtalanatynyn biledi. Sol jaǵdaıdy baqylaýǵa ala alsa, ustama qaıtalanbaıdy.
Oshaqtyq formalary isikke assotsıatsııalanǵan epılepsııa da bar, bul – isik jasýshalarynan paıda bolǵan epılepsııa túrleri. Іsik jasýshalary joıylǵan soń ustama da toqtaıdy. Mıdyń damý aqaýlary ishinde mı qyrtysynyń damý aqaýy degen bar. Fokaldy kortıkaldy dısplazııanyń ekinshi B tıpi naýqastarynyń 99 paıyzy ota jasalǵan soń saýyǵyp ketedi.
Ásirese eń jıi kezdesetini – samaı bóligindegi epılepsııalar. Olardyń hırýrgııalyq eminen keıin 70-80 paıyz jaǵdaıda adamdar dári iship, ustamasyz júredi. Olarda tolyq toqtap ketý paıyzy 40-60 paıyz dep sanalady. Biraq kóp jaǵdaıda 70-80 paıyzy dári-dármekpen, ustamasyz júre alady. Genetıkalyq formalarǵa kelsek, epıleptolog mamandar tıisti dárisin tańdap berse, ol adamda ustama qaıtalanbaıdy, qosymsha aýrýdy qozdyratyn provokatsııalyq jaǵdaılardy aldyn ala bilse, sony joısa, esh qaıtalanbaýy da múmkin.
− Ózińiz jumys isteıtin Prezıdenttik klınıkanyń epılepsııa ortalyǵy qashan ashyldy? Munda qansha patsıent em aldy ?
− Men Almatydan osynda 2017 jyly aýysyp keldim, sodan bastap Prezıdent Іs Basqarmasy aýrýhanasynda epılepsııasy bar naýqastardy birtindep qabyldaı bastadyq. Arnaıy jospar quryp, zertteý, emdeý tásilderin qarastyrdyq. Soǵan oraı shetelden maman shaqyryp, eýrostandarttardy Qazaqstanǵa engizý, beıimdeýdi tapsyrdyq. Mundaı tájirıbe osy kúnge deıin elimizde esh bolǵan emes. Shetelden mamandar kóp keledi, biraq olar konsýltatsııa júrgizip, dárilerdiń tizimin ǵana berip ketetin. Sol úshin sheteldik mamanǵa Qazaqstanda bar dárilermen emdi júrgizý jáne elimizde bar dıagnostıkalyq zertteýlerdi epılepsııa protokoldarymen júrgizýdi úıretý sharty qoıyldy. Sebebi mınıstrlikte tirkelmegen dáriler bolýy múmkin, joq dárini patsıentter suraı bastaıdy. Qajetti dárini elge jetkizý de iri farmatsevtıkalyq kompanııalardyń quzyrynda, Qazaqstanda epılepsııamen 40-50 myń adam ǵana tirkelgenin estip, dári jetkizý tıimsiz dep esepteıdi. Bul dárilerdi mınıstrlik tarapynan jyl saıyn birtindep tirkep jatyr. Sol úshin sheteldik maman Qazaqstanda 6 aı júrip, otandyq dárigerlerimizge qolda bar dárimen kombınatsııa jasaýdy, dozasyn belgileýdi úıretti, óz tájirıbesimen bólisti.
2018 jyldyń 12 maýsymynan beri Prezıdent Іs Basqarmasy aýrýhanasynda epılepsııalyq ortalyq qurylyp, tórt deńgeıli ortalyq ashyldy. ıAǵnı birinshi deńgeı – dıagnoz qoıa bilý, ekinshi deńgeı – tıisinshe em júrgizý, úshinshi deńgeı – tekserýler júrgizý, tórtinshi deńgeı – hırýrgııalyq ota jasaý. Qazir bizde júzden astam adamǵa ota jasaldy, olardyń sany kóp emes, sebebi bizde san qýalaıtyn maqsat joq. Bizdiń ortalyqtaǵy mamandardyń basty jumystary – hırýrgııa aldy tekserister jasaý, qatań irikteý júrgizý. Barlyq naýqasqa ota jasaý mindetti emes. Eger dári ishý barysynda ustama toqtasa, mıdy ashyp kórý qajet emes. Dári-dármek kómektespeı jatsa da olardyń kombınatsııasyn aýystyryp kóremiz, taǵy ýaqyt beremiz, kútemiz. Barlyq em sharalary kómektespese ǵana otaǵa júginemiz. Hırýrgııalyq otadan keıin de epılepsııalyq ustamalardyń azaımaýy – 5-10 paıyzdy ǵana kórsetedi.
− Elimizde epılepsııany emdeýdegi ózekti máseleler qandaı ?
− Eń ózekti probelma – mamandardyń jetispeýshiligi, bul jerde otandyq dárigerlerdiń ózi osy salada jumys istegisi kelmeıdi, epıleptologııany aýyr sala dep esepteıdi, naýqastarmen jumys isteýge qyzyǵýshylyǵy óte tómen. Ýnıversıtet qabyrǵasynda epılepsııa boıynsha oqytatyn mamandar da az. Biz bıyldan bastap, dárigerlerdi daıarlyqtan ótkizý kýrstaryn bastadyq. Onda epıleptolog bolǵysy keletin mamandar bazalyq aspektilermen tanysyp, epılepsııanyń túrleri, emdeý, anyqtaý, dıagnoz qoıý sekildi úsh etapty bilim alady.
Ekinshi bir qıyndyq – adamdarda epılepsııaǵa uqsas basqa ustamalardyń bolýy. Epılepsııanyń ımıtatorlary – álemde bar problema, dúnıejúzindegi úlken epılepsııalyq ortalyqtardyń ózi 40-70 paıyzǵa deıin qate dıagnoz qoıýy múmkin aýrý túrleri bar. Kóp jaǵdaıda emge toqtamady, jazylmady degen naýqastarda epılepsııa bolmaı shyǵady. Ondaǵy negizgi probelma júrek aqaýy bolýy múmkin, júrek yrǵaǵy, aǵza tamyrlarynyń buzylýy, gormonaldy buzylystar, búırek ústi bezderi, jynys bezderi, gıpofız, uıqy buzylystary, qalqansha bezi aýrýlary sebep bolýy múmkin. Ásirese qazirgi jastar energetıkalyq tátti sýsyndardy shamadan tys paıdalansa da ustama bolýy múmkin.
Úshinshi problema – dári-dármektiń jetkilikti kólemde bolmaýy. Álemde epılepsııany emdeıtin 35 túrli dári bolsa, elimizde sonyń 11-i ǵana tirkelgen. Onyń ózi durys emdeýge bazalyq kezeńde jetkilikti, biraq epılepsııanyń keıbir erekshe formalary tıisti dáriniń bolmaýynan asqynyp ketýi múmkin. Bul rette elimizde ustamaǵa qarsy barlyq dáriler naýqastarǵa tegin taratylatynyn eske salyp óteıin.
− Qazaqstanda epılepsııanyń aldyn alý úshin qandaı sharalar ótip turady ?
− Elimizde 2014 jyldan beri epılepsııa naýqastardyń qoǵamdastyqtary belsendi túrde jumys istep jatyr. Degenmen, kóbinese naýqas balalar men jasóspirimderdiń ata-analary qurǵan uıymdar jumys isteıdi. Al eresek naýqastardyń birigýge nıeti óte tómen, syrqatty talqylaǵysy keletinder az, kerisinshe olarda aýrýyn elden jasyrý, qorqynysh, úreı, uıalý basym bolady. Bul baǵytta da naýqastar qoǵamyn quryp, uıymdastyrýda kómektessek, ári qaraı ózderi sharalardy júrgizip ketedi degen josparymyz bar.
Epılepsııa boıynsha álemde eki data atalyp ótedi. Bireýi – aqpannyń ekinshi aptasy, halyqaralyq epılepsııa kúni. Ekinshi kún – 26 naýryz, epılepsııa týraly habar taralatyn kúlgin kún dep atalady. Bul kúnderi halyqqa epılepsııa týraly tolyqqandy málimetter beriledi.
Sonymen birge, International Bureau for Epilepsy (ibe-epilepsy.org) saıtyn erekshe atap ótkim keledi, olar álem boıynsha epılepsııamen aýyratyn adamdardyń quqyqtaryn qorǵaýmen aınalysady. Bizdiń de naýqastar qajet bolsa, shetelge shyqqanda sol uıymǵa júgine alady.
− Epılepsııa adamnyń ómir sapasyna qalaı áser etedi? Olar da úılenip, bala bosana alady ǵoı ?
− Epılepsııamen betpe-bet kelgen kóptegen otbasy ony jazylmaıtyn aýrý, aýyr synaq retinde qabyldaıdy. Epılepsııa sozylmaly aýrý, ony gastrıt, qant dıabeti, qan qysymy, allergııa sekildi jeńil qabyldaǵan durys. Ustamalary qaıtalanýyna syrtqy ortanyń belgili bir faktory áser etýi múmkin, sony baqylap úırense, ustama qaıtalanbaıdy.
Dári-dármek te naýqastarǵa únemi berilmeıdi, ustama jıi qaıtalanǵanda dári ishiledi, árkimde ındıvıdýaldy túrde 3 jyl men 8 jyl arasynda dári-dármek taǵaıyndalady.
Epılepsııanyń emi, jalpy bizdiń jumysymyzdyń nátıjesi – sapaly ómir súrýge kelip tireledi. Ustama jylyna 3 ret nemese odan kóp qaıtalansa, aýrý ómir sapasyn buzady. Bul degenimiz – balalardyń mektepke bara almaýy, tolyq bilim ala almaýy, qatarlastarymen erkin júre almaýy, eresekter úshin – jumys isteı almaý, tıisinshe tabys taba almaý, ári qaraı otbasyn qurý, bala súıý, bosaný, saıahat qurý, bilim alý, daǵdylardy úırený domıno sekildi qıraı bastaıdy. Ustama sany kóbeıgen saıyn adamnyń ómir sapasy nasharlaıdy, osyndaı tikeleı proportsııa baıqalady.
Epılepsııany emdeýdegi jaýapkershilik úsh tarapqa júkteledi. Birinshi tarapta – dárigerler tur, olar dıagnoz qoıyp, em taǵaıyndaýmen shekteledi. Ekinshi tarapta – naýqastyń otbasy, jaqyn týystary barynsha qoldaý kórsetip, járdemdesýi kerek. Úshinshi tarapta jaýapkershiliktiń basym bóligi adamnyń ózine júkteledi. Epılepsııany jeńil qabyldasa, kúresý de jeńil ótedi. Temeki tartý, qorqor shegý epılepsııaǵa tikeleı áser etedi, baqylaýsyz tereń tynystar mıdyń qozýyn kúsheıtedi. Ásirese elektrondy temekiniń, qorqordyń dozasy joq, úzdiksiz tútin tartý zııandy. Tórt paıyzdan joǵary alkogoldi ishimdikter de epılepsııa ustamasyn kúsheıtip jiberýi múmkin. Sondyqtan zııandy ádetterden boıdy aýlaq ustap, barynsha kútingeni jón.
− Mazmundy suhbatyńyz úshin kóp rahmet !