Qazaqstanda dızeldik otyn tapshylyǵy joq
Osyndaı jaǵdaı jyl saıyn kúzgi jıyn-terimniń ýaqytynda qaıtalanatyny belgili. Biraq bul máselege jaýapty Energetıka mınıstrligi dızeldik otyndy óndirý men tutynýǵa qatysty eshqandaı qıynshylyqtyń joqtyǵyn habarlady. Quzyretti memlekettik organ atalǵan ónimdi jetkizý men tutynýdy qatań qadaǵalap otyr. Aıtarlyǵy, mınıstrlik oblystardyń, Astana jáne Almaty qalalary ákimdikterimen aldyn-ala kelisilgen munaı ónimderin aımaqtarǵa jetkizý josparyn aldyn-ala bekitedi. Jospar boıynsha aýyl sharýashylyǵy taýarlaryn óndirýshilerge (ásirese, kóktemde jáne kúzde), «Lokomotıv» AQ-na («Qazaqstan temir joly» UK» AQ-nyń qozǵalmaly quramy) jáne ákimdikterge (bul aldyńǵy ekeýinen qalǵany) basymdyq beriledi. Ákimdikter baǵany memlekettik retteý bekitilgen munaı ónimderin tutyný boljamyn ózderi jasaıdy. Alaıda oblys jáne qalalar ákimdikterinen túsken ótinimderdi tolyq qanaǵattandyrýǵa otandyq munaı óńdeý zaýyttarynyń múmkindigi joq. Buǵan qosa ákimdikter kóbinese óz ótinimderinde qajettilikten birneshe esege asyp túsetin boljamdy kórsetedi.
Endi dızel otynyn tutyný kólemin oblystarǵa bólip qarastyraıyq. 2015 jylǵy kórsetkish boıynsha, eń kóp tutynǵandar úshtigine: Aqmola (127 600), Qostanaı (117 514), Soltústik Qazaqstan (114 203) oblystary kirgen. Eń az tutynǵandar úshtigin: Jambyl (18 516), Batys Qazaqstan (13 312) jáne Aqtóbe (7 300) oblystary támamdaıdy. Atyraý jáne Mańǵystaý oblystarynyń, Astana men Almaty qalalarynyń kórsetkishi - 0. Energetıka mınıstrligi usynǵan 2011-2016 jyldar aralyǵyndaǵy dızeldik otyndy tutynýǵa qatysty resmı anyqtamalyq aqparatqa úńilsek, kóptegen jaıtqa qanyǵamyz. Mysaly, 2011 jyly óndirý kólemi 4,1 mln. tonnany qurasa, 2016 jylǵy jospardaǵy kórsetkish - 4,0 mln. tonna. Óndirý kórsetkishi 2012 jáne 2013 jyldary - 4,2; 2014 jyly - 4,3 mln. tonnaǵa ulǵaıǵan. Anyqtamalyq aqparatta dızeldik otyndy tutyný kólemi sońǵy 5 jylda aıtarlyqtaı ózgermegeni baıqalady. Ónimdi ortasha jyldyq tutyný kólemi shamamen 4,6 mln. tonnany quraıdy. Sońǵy eki jyldy salystyrsaq, mysaly 2015 jyly tutyný kólemi - 4,4 mln. tonnany qurasa, al 2016 jylǵy jospardaǵy kórsetkish - 4,6 mln. tonna. Endeshe nege elimiz dızeldik otyn tapshylyǵyn sezinip otyr?
«Munaı ónimderiniń tapshylyǵy» degende jurttyń kópshiligi otandyq zaýyttarda óńdeıtin munaı joq dep oılaıdy. Alaıda Energetıka mınıstrligi barlyq otandyq munaı óńdeıtin zaýyttardyń qalypty tártippen jumys istep, munaı ónimderin der ýaqytynda jóneltip otyrǵanyn habarlady. Úsh zaýyt ár táýligine 42000 tonna munaı óńdeıdi. Túsinikti bolýy úshin, osy jerde elimizdegi zaýyttardyń munaımen qanshalyqty qamtamyz etilgeni jóninde aqparat bere keteıik. Otandyq munaı óńdeý salasynda úsh zaýytymyz - Atyraý munaı óńdeý zaýyty (qysqasha AMÓZ, 1945 jyly paıdalanýǵa berilgen), Pavlodar munaıhımııa zaýyty (PMÓZ, 1978 iske qosylǵan) jáne Shymkent munaı óńdeý zaýyty (ShMÓZ, tolyq ataýy - Petro Qazaqstan Oıl Prodakts, 1985 jyly jumysyn bastady) bar. Úsheýin qosa alǵanda jylyna 14,5 mln. tonna munaı ónimderi shyǵarylady. Qazirgi kezde osy zaýyttarda óndirilgen munaı ónimderi Eýro-2 standarttaryna sáıkes keledi. Úsh zaýyttyń elimizdiń úsh aımaǵynda ornalasýy barlyq oblystardy munaı ónimderimen qamtamasyz etýge múmkindik beredi. Atap aıtarlyǵy, qazirgi kezde Úkimettiń tapsyrmasymen «QazMunaıGaz» UK» AQ úsh zaýyttyń óńdeý qýatyn arttyrý maqsatynda túpkilikti jóndeý men jetildirý jumystaryn júrgizýde. Bekitilgen josparǵa sáıkes, jetildirý jumystary 2017 jyldyń sońynda aıaqtalady.
Jetildirý jumystary aıaqtalǵan soń otandyq úsh zaýyt birigip, jylyna 17 mln. tonnaǵa deıin munaı óńdep shyǵarady. Mysaly, bir ǵana AMÓZ-di jańartý arqyly kóptegen jetistikterge jetýge bolady. Bul zaýytta munaıdy tereń óńdeıtin jańa keshen salynýda. Qaıta jaraqtandyrylǵan kásiporyn joǵary oktandy benzın óndirisin eki esege - 1 mln. 100 myń tonnaǵa deıin, avıatsııalyq kerosındi tórt esege deıin - 356 myń tonnaǵa deıin ulǵaıta alady. Sondaı-aq, dızeldik otyn óndirisi jylyna 1 mln. 400 myń tonnaǵa ósedi. Zaýyttarymyz Eýro-3,Eýro-4 standarttaryna sáıkes keletin, álemdik naryqta turaqty suranysqa ıe janarmaı, kerosın, dızeldik otyn markalaryn shyǵarady.
Endigi kezekte janarmaı óndirý men tutyný jónindegi aqparatqa kóz júgirteıik. Mınıstrlik usynǵan kesteden tutyný kólemi óndirýden eki esege artyq ekenin kóremiz.
|
Ataýy |
2011 2012 2013 2014 2015 |
2016 jospar |
||||
|
Óndirý |
2,8 |
2,9 |
2,7 |
3,0 |
2,8 |
2,8 |
|
Tutyný |
3,7 |
4,3 |
4,2 |
4,2 |
4,3 |
4,3 |
Elimizdegi janar-jaǵarmaı ónimderiniń tapshylyǵyn Reseıden tasymaldanatyn munaı ónimderimen jabamyz. Aıtarlyǵy, bıyl ımporttyń kólemi azdap bolsa da ulǵaıdy. Al dızeldik otynnyń quny burynǵysha qymbat. Mysaly, bıyl Reseıden tasymaldanatyn dızeldik otynnyń bir lıtriniń quny salyqty qospaǵanda 128 teńgeni qurady. Ónim baǵasy álemdik naryqtaǵy ahýalǵa baılanysty qalyptasatyndyqtan mınıstrlik dızeldik otynnyń quny bolashaqta qanshaǵa ózgeretinin boljamaıdy. 2016 jyldyń birinshi jartyjyldyǵynda atalǵan ónimdi tutyný kólemi 2240,7 myń tonnany quraǵan. Sonyń ishinde, 2091,1 myń tonnasyn - otandyq munaı óńdeý zaýyttary jóneltken, 140,7 myń tonnasy - shetelderden ımporttalǵan. Kóktemgi tuqym sebý jumystaryna aýyl sharýashylyǵy taýarlaryn óndirýshilerge bıyl 366,8 myń tonna dızel otyny bólinse, sonyń ishinde 322,1 myń tonnasy jóneltilgen. Kúzgi astyq orý naýqanyna 391,6 myń tonna otyn bólinedi. Bul otyn der ýaqytynda sharýalarǵa jóneltilip jatyr.
Dızeldik otyndy ózimiz óndiretin bolsaq, jetpegenin syrttan tasysaq, onda qaıdaǵy tapshylyqty aıtamyz? Mundaı saýalǵa Energetıka mınıstrligi jaýap qatty. Vedomstvo mamandarynyń pikirinshe, otandyq dızeldik otynnyń syrtqy naryqtarǵa ketýi tapshylyqqa aparýy múmkin. Sebebi bizdiń ónimniń baǵasynyń arzandyǵy kórshiles elderdi qyzyqtyryp otyr. Nazar aýdaratyn jaıttyń biri, bizben kórshiles elderde janarmaı quny aıtarlyqtaı qymbat. Mysaly, Qazaqstanda munaı óniminiń bul túriniń ár lıtri 99 teńgeden bosatylsa, ol Qyrǵyzstanda - 158 teńge, Reseıde - 185 teńge, Ózbekstanda - 239 teńge turady. Mundaı aıyrmashylyqty ońaı jolmen tabys tapqysy keletin alaıaqtar tıimdi paıdalanýda. Buǵan tosqaýyl qoıý úshin ne isteýimiz kerek? Tyǵyryqtan shyǵatyn joldy Energetıka mınıstrligi kórsetti. Mınıstrlik mamandary ahýaldy ózgertý úshin dızeldik otynǵa aktsız engizýdi usynýda. Atap aıtqanda, quzyretti organ bólshek saýdadaǵy baǵanyń qubylýyna qaramastan dızeldik otynnyń ár tonnasyna 8500 teńge kóleminde nemese ár lıtrine 7 teńgeden qatań aktsız mólsherlemesin bekitýdi usyndy.
Qazirgi kezde otandyq munaı óńdeıtin zaýyttar tek «jazǵy» dızeldik otyn óndiredi. Іshki naryqqa qajetti «qysqy» dızeldik otyndy negizinen Reseıden ımporttaımyz. Sol sebepten mınıstrlik atalǵan aktsızderdi 1 sáýirden 1 qazanǵa deıin engizýdi usynýda. Qalǵan ýaqytta (qarashadan naýryzǵa deıin) qoldanystaǵy aktsız saqtalady. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda, otandyq zaýyttardyń qorynda ónim kóbeıip, qysqy mezgilde munaı óńdeý úderisin tómendetýge ákelip soǵady. Mınıstrlik mamandarynyń pikirinshe, usynylǵan mehanızmdi otandyq zaýyttardy tolyq jetildirý jumystary aıaqtalatyn 2018 jylǵa deıin saqtaý qajet.
Sonymen qatar, Energetıka mınıstrligi dızeldik otynnyń baǵasyn memlekettik retteýden bas tartýdy josparlap otyr. 19 shildede mınıstrliktiń saıtynda dızeldik otynnyń baǵasyn erkin aınalymǵa jiberýdi kózdeıtin buıryqtyń jobasy jarııalandy. 10 kún ishinde bul qujatty barlyq qyzyǵýshylyq tanytqan memlekettik organdar, qoǵamdyq birlestikter keńinen talqylaıdy. Sońynan el Úkimeti túpkilikti sheshim shyǵarady. Buıryqtyń jobasynda jazylǵandaı, memleket AI-80 janarmaıynyń bólshek saýdadaǵy baǵasyn ǵana baqylaıdy. Aldyn-ala boljam boıynsha, dızeldik otynnyń baǵasy erkin aınalymǵa jiberilgennen keıin ósetini málim. Biraq naryq zańy barlyǵyn óz ornyna qoıady. Túptep kelgende dızeldik otynnyń baǵasy qazirgiden 5 teńgege ǵana qymbattaıdy. Alaıda sharýalarǵa arnalǵan jeńildetilgen janarmaıdyń quny (bir lıtri 79 teńge) eshqandaı da ózgermeıdi.