Qazaqstanda bala asyrap alý mádenıeti qalyptassa, sábıler shetel aspaıtyn edi - Janar Baısemizova
- Janar hanym, araǵa 9 jyl salyp jobany qaıta qolǵa alýǵa ne túrtki boldy?
- «Baǵdarlamanyń maqsaty ne? Sonda «balany sheteldikterge berip jiberý durys, sol jaqta olar baqyttyraq ómir súre alady» degendi nasıhattap júrsiz be?» - dep suraıtyndar bar. Bul meniń jekemenshik dúnıem emes. Bárimizge ortaq taqyryp, bárimizge qatysy bar problema. Bul – ár qazaqtyń ary men namysy, memlekettiń qaýipsizdigi. Qoǵamnyń jarasyn tyrnaýdan qashqaqtamaı, telearna, gazet-jýrnal, saıt, blogerlerdiń bári bul problemany ár qyrynan kóterip, rezonans týǵyzsa, sheshilý joly tabylýy da múmkin. Qazir oǵan búkil múmkindik bar ǵoı. Al, 2009 jyly bul jobany qolǵa alǵan kezde áleýmettik jeliler joq edi. Prezıdent teleradıokesheniniń qoldaýymen, Raýshan Jańabergenqyzynyń bastamasymen jobany qaıta qolǵa alǵandaǵy maqsatymyz – sheteldegi qazaq balalaryn kórsetý arqyly qoǵamǵa oı salý. Eger Qazaqstanda balalar úıi bolmasa, jetim jáne ata-ana qamqorlyǵynan shettetilgen balalar bolmasa, bizdiń balalar shetelge jiberilmes edi. Elimiz Afrıkadaǵy eń kedeı dep sanalatyn memlekettermen birge balasyn sheteldikterdiń asyraýyna beretin elderdiń qatarynda turmas edi.
Mysaly, Qazaqstanda da bir perzentke zar bop júrgender bar. Bala asyrap alý mádenıeti jolǵa qoıylǵan bolsa, jalpy júıede ashyqtyq bolsa, qazaqstandyq balalar shetelge ketpeı-aq, óz elinde otbasyn tabýy kerek edi. Ondaı ashyqtyq osy máselege búkil qoǵam bolyp nazar aýdarǵanda, baqylaý ornatqanda ǵana qalyptasady.
Al jetimder úıi bolmaýy úshin eń birinshi kezekte er azamattardyń jaýapkershiligi joǵary bolýy kerek. Otbasyndaǵy tárbıe máselesi, áke men uldyń, sheshe men qyzdyń arasynda ózara senim bolǵany qajet.
Aıta ketsem, osy joly Erlan (Germanııaǵa ketken – red.) men Sarıtany (Belgııaǵa ketken - red.) úshinshi ret túsirdim. Jobanyń arqasynda bizden bala asyrap alǵan sheteldikter, halyqaralyq agenttikter qamqorlyǵyndaǵy balalarǵa memlekettik organdar tarapynan ǵana emes, Qazaqstan qoǵamynyń tarapynan da alańdaýshylyq bar ekenin, ol balalardyń joqtaýshysy bar ekenin uqty dep oılaımyn. Erlan osy joly barǵanda nemis ákesine áńgime arasynda «Kórdiń be, áke, biz qazaqtar osyndaı halyqpyz» dep maqtanyp jatyr. Osyndaı sátterde jyldar boıǵy tyrashtanǵan eńbektiń bosqa ketpegenine sene túsemin.
- Jalpy, shetelge «satylǵan», basqa joldarmen asyrap áketilgen qazaqstandyq balalardyń naqty statıstıkasy bar ma? Álemniń neshe elinde ómir súrip jatyr?
- Ol statıstıka alǵashynda qupııa saqtalyp kelgen. «Sheteldegi qazaq balalary» jobasy shyqqannan keıin sol kezdegi Bilim jáne ǵylym mınıstrligi osy málimetti usynǵan bolatyn. Sol resmı málimet boıynsha qazaq balalaryn álemniń 30 elinen asyrap alǵan. Eń kóp asyrap alǵan el – AQSh. Ekinshi orynda Ispanııa, úshinshi orynda Belgııa dep, ári qaraı kete beredi. Tipti, Ońtústik Afrıkada da bizdiń balalar bar.
- Qazaqstannan bala asyrap alǵysy keletinderge neshe kompanııa qyzmet kórsetedi?
- Ol týraly aıtpas buryn mynany túsinip alýymyz kerek. Qazaqstan Gaaga konventsııasyna qol qoıǵan. Mınıstrlik bergen resmı statıstıkany qarasańyz, 1999 jyldan 2012 jylǵa deıingi derekter kórsetilgen. Al, Gaaga konventsııasyn Qazaqstan tek 2010 jyly ratıfıkatsııalady. 2013 jylǵa deıin ulttyq zańnamany sol konventsııanyń talaptarymen sáıkestendirý jumystary júrgizildi. Mysaly, 2011 jyly «Neke jáne otbasy týraly» Zańǵa ózgerister men tolyqtyrýlar enizildi. Ol zań boıynsha aǵaıyndy balalalardy bólýge tyıym salyndy. Oǵan deıin aǵaıyndy balalardy asyrap alýshylar bólip áketýge quqyly bolǵan. 2012 jyly bizdiń elmen jumys isteıtin halyqaralyq agenttikter qaıtadan akkredıtteýden ótti. Osylaısha, protsess 2013 jyldan bastap qaıta jandandy. Qazir sheteldik ata-analarǵa qyzmet kórsetetin 10 halyqaralyq agenttik jumys isteıdi. Olar Ispanııa, Belgııa, Italııa, Kanada AQSh elderinde ornalasqan. Bul agenttikterdiń halyqaralyq mártebesi bolǵandyqtan, ózge elderdiń ata-analary da qyzmetterine júgine alady.
- Qazaqstandyqtar óz elimizde bala syrap alǵysy kelse, qaıda júginedi?
- Qazaqstanda «Ulttyq bala asyraý agenttigi» degen mekeme bar. Olar da zańdy túrde akkredıttelgen. «Analar úıiniń» jobasy retinde jumys isteıdi. Halyqaralyq bala asyraý isine qatyspaıdy. Tek eldiń ishinde jetim balalardy ornalastyrýmen aınalysady.
- Myna kestedegi 1999 jyl men 2012 jyldyń arasynda Gaaga konventsııasy ratıfıkatsııalanbaǵan bolsa, protsess qalaı retteldi?
- 2010 jyldan bastap konventsııany ratıfıkatsııalaý jumystary qolǵa alyndy da, bala asyrap alý protsesi toqtap qalǵan delinedi. Biraq, kestege qarasańyz, ol kezde de toqtamaǵan. Gaaga konventsııasy balalardyń quqyǵyn qorǵaýǵa baǵyttalǵan ǵoı. Memleketterdi balalardyń otbasynda tárbıelenýine jaǵdaı jasaýǵa mindetteıdi. Onyń balalar úshin jaqsy jaǵy kóp. Gaaga konventsııasy boıynsha ata-anasyz balany eldiń ishindegi azamattardyń asyrap alýyna basymdyq berilýi kerek. Eldiń ishinde bala asyrap alýǵa nıettiler bolmaǵan jaǵdaıda ǵana halyqaralyq asyrap alýǵa beriledi. Konventsııa Qazaqstanǵa ratıfıkatsııalanǵanǵa deıin bul protseste kóptegen zańsyzdyqtar bolǵan. Biraq meniń qolymda rastalǵan naqty málimetter joq. Negizi zańsyzdyqtar bolǵan. Qanshama bala esepsiz ketti?! Onyń bir de bireýi áshkerelenip, resmı tirkelmegendikten, naqty aıtý qıyn.
- Konventsııa ratıfıkatsııalanǵannan keıin neshe bala asyraýǵa berilgen?
- 2013 jyldan bastap COVID-19 pandemııasyna deıin 158 bala asyrap alynǵany týraly statıstıka bar mende. Bıyl 1 bala shetelge ketken. Al, tizimde turǵan sheteldik ata-analardyń sany kóp.
- Kóp degende, naqty qansha ótinish túsken?
- Balalardyń quqyǵyn qorǵaý komıtetindegiler jyl basynan beri 10 asyrap alýshynyń qujatyn qarastyryp jatqanyn aıtty. Al, jalpy resmı málimet boıynsha, 8 806 qazaqstandyq jetim bala shetelge asyraýǵa berilgen. Beıresmı málimet boıynsha, shetelge asyraýǵa berilgen balanyń sany 10 myńnan asyp ketken. Sizge eki statıstıkany da aıtyp otyrǵanymnyń sebebi bar. Balalardyń quqyǵyn qorǵaý komıteti bergen málimet pen Qazaqstan elshilikteriniń konsýldyq bólimderi bergen málimettegi sandar bir-birimen sáıkespeıtin jaıttar óte kóp.
Resmı statıstıkaǵa qarasańyz, qazaqstandyq balalar 1999 jyldan bastap kete bastaǵan sııaqty. Al, osy jolǵy issapar kezinde toqsanynshy jyldardyń basynda-aq shetelge bala berilgenine kózim jetti. Ol kezde jetim balalardy jazǵy demalysyn sheteldik otbasylarda ótkizýge jibergen eken. Osylaısha, alǵash demalysqa barǵan balalardy asyrap alyp otyrǵan. Sonda táýelsizdiktiń eń alǵashqy jyldarynda bala asyrap alý bastalyp ketken. Ol málimet resmı statıstıkada joq. Sonda qansha balanyń shetelge ketip qalǵanyn biz naqty bilmeımiz degen sóz. Esepke alynbaǵandary óte kóp. Qazir olardyń basym bóligi kámelettik jastan asyp ketti. Sheteldikter asyrap alǵan balalarǵa barǵan eldiń azamattyǵy beriletini túsinikti. Sonymen qatar, elimizdiń zańnamasy boıynsha olarda Qazaqstan azamattyǵy da saqtalady. Demek, jasy 18-ge tolǵansha Qazaqstannyń qorǵaýynda bolady. Asyrap alýshy ata-ana Qazaqstan elshiligine balanyń boıy men salmaǵynan bastap áýestikterine deıin málimet usynyp, esep berip turýy tıis. Bala tek 18-ge kelgennen keıin ǵana qaı eldiń azamattyǵyn alatynyn ózi tańdaıdy. Degenmen, shetelge asyraýǵa berilgen balanyń Qazaqstannyń azamattyǵyn tańdaýy ekitalaı. Ósken ortasynda, ata-anasynyń janynda qalǵysy keletini zańdylyq. Kámeletke tolyp ketkennen keıin olar Qazaqstannyń esebinen shyǵarylady. Sondyqtan, naqty statıstıkany anyqtaý óte qıyn.
- Resmı málimettegi 8 myńnan astam balanyń neshe paıyzy ul nemese qyz, neshe paıyzy qazaq?
- Men bul suraqty óte kóp qoıdym, biraq ondaı málimet joq. Shetelge ketken balalardyń basym bóligi qazaq ekeni anyq.
- Onyń sebebi sheteldikterdiń tańdaýynda ma, álde balasynan bas tartýshylardyń, densaýlyǵynda aqaýmen týǵan balalardyń basym bóligi qazaq bolýynda ma?
- Balalar úıinde qazaq balalary kóp bolǵannan keıin shetelge ketkenderdiń ishinde de qazaq balalardyń kóp bolýy zańdylyq qoı. «Qazaqtyń qany taza ekenin bilip, sheteldikter bizden bala asyrap alyp jatyr» degen pikir – ıllıýzııa. Bizdiń qanymyz taza bolǵandyqtan emes, jetim balalar kóp bolǵannan keıin bizden asyrap alyp jatyr. Damyǵan elderde balany sheteldiń asyrýyna jibermek túgil, balalar úıi joq. Eger óz ishimizde bala asyrap alý mádenıetin qalyptastyryp, balalar úıin bosatyp tastaǵan bolsaq, halyqaralyq agenttikter bizge kelmes edi. Halyqaralyq qaýymdastyqqa sizderge beretin bala joq dep aıta alar edik. Al biz kezinde Gaaga konventsııasyn ratıfıkatsııalap, tıisti mindetteme alyp qoıǵandyqtan, qazir zańmen tyıym salyp, máseleni búrkemeleı almaımyz. Odan Qazaqstandaǵy jetim balalar problemasy joıylyp ketpeıdi, kerisinshe jetimder úıiniń sany arta túsedi. Kez kelgen bala otbasynda tárıbelenýge quqyly. Olardyń bul quqyǵyn shektegenimiz adamdyqqa jatpaıdy.
- Sonda elimizde osy quqyǵyn paıdalana almaı otyrǵan neshe bala bar?
- Bizdegi babalar úılerinde jetim jáne ata-ananyń qamqorlyǵynsyz qalǵan 5 myńǵa jýyq bala bar. Onyń bári birdeı sheteldikterdiń asyrýyna berilmeıdi. Mysaly, ata-ananyń bireýi maskúnem bolýy úmkin. Ondaı adamdar sot sheshimimen ata-ana quqyǵynan shettetilgenshe, bala sheteldiktiń asyrap alýyna berilmeıdi. Ne bolmasa, qylmysy úshin jazasyn ótep jatqan bolýy múmkin. Ondaı adamnyń balasy da sheteldiktiń asyrap alýyna berilmeıdi. Demek, ata-anasynyń biri tiri bolǵan jaǵdaıda, ol adam ata-ana quqyǵynan shettetilse ǵana bala asyrap alýǵa beriledi.
- Jasy 18-ge tolǵan soń Qazaqstannyń azamattyǵyn tańdaýǵa quqyǵy bar dedińiz ǵoı. Elge qaıtyp oralǵandar bar ma?
- Meniń qolymda ondaı málimet joq. Ondaı derek kezdestirgen joqpyn. Biraq, bizdiń baǵdarlamamyzdan keıin Qazaqstanǵa kelip, saıahattap qaıtqandar óte kóp.
- Ata-anasy bas tartqany – bir, memleket sheteldikke tabystap qoıa bergeni – eki, ol balaǵa baryp: «Men seni jat jurtqa jibergen elden kelip turmyn» dep aıtý ońaı emes shyǵar? Týǵan eli bere almaǵan múmkindikti usynǵan ortaǵa endi sińgen tusta «tarıhı Otanyńnan keldik» dep, ómirlerine aralasýyńyzǵa ne túrtki bolyp júr?
- Bul suraqty men de ózime qoıǵanmyn. «Olardyń ómirine aralasýǵa qandaı moraldik quqyǵym bar?» dep oılanyp kórdim. «Bolary boldy, boıaýy sińdi» dep, olarmen baılanysty úzbeýimiz kerek degen oıǵa toqtadym. Qaı eldiń azamaty asyrap alsa da, olardyń qazaq ekenin eshkim ózgerte almaıdy. Tili, dini basqa bolsa da, qany qazaq bolyp qalady. Onyń ústine, bári ózderiniń Qazaqstannan barǵanyn biledi. Qazaqstannyń qaı qalasynan shyqqandaryn da biledi. Balada ıdentıfıkatsııa degen bolýy kerek. Bala quqyǵy ústemdik qurǵan elderde bul talap saqtalady. Sheteldik otbasylar olarǵa shyqqan tegin es bilgennen aıta bastaıdy. Ol málimettiń bári balanyń psıhologııasyn zaqymdamaýy úshin psıhologtermen jumys istep, túrli túsindirý formalarymen jetkiziledi. Al, onyń bárin jastaıynan bilip ósken balada júrek jaraqaty, ókpe degen bolmaıdy.
Eń birinshi keıipkerimmen qalaı tanysqanymdy aıtaıyn. 2009 jyly AQSh-qa bardym. Ol kezde «Habar» agenttiginde osy «Sheteldegi qazaq balalary» jobasyn alǵash qolǵa alǵan edim. Búkil ruqsattardy alyp, Vashıngtonǵa keldik. Konsýl bizdi qarsy aldy. Ushaqqa otyrǵannan keıipkerdi óz kózimmen kórgenshe «qazaq balasy sheteldiktiń asyraýynda ómir súrip jatyr» degenge sengim kelmedi. Barǵan kezde ol bala qazaq emes bolyp shyǵatyndaı sezim boldy. Qazirgideı áleýmettik jeli joq. Sheteldikter áketip jatyr degen baıbalam bolǵanymen, eshkim naqty bilmeıtin. Sonymen, Araılym Shapıra degen qazaqtyń qyzyn alǵash kórdim. Jasy 2 men 3-tiń arasynda shyǵar. Sábı ǵoı, aldymnan júgirip shyqty. Men ony kórgende sál kidirip, ne isterimdi bilmeı, abdyrap qaldym. Іshimde «shynymen-aq shetelge bala berip jatyr ekenbiz ǵoı» degen aılaı-dúleı arpalys bolyp jatty. Keıin ondaı balanyń birnesheýin kórip, et úırenip ketti. Ata-analarynyń kóbi «ne úshin izdep keldińizder» dep, tańqalatyn.
Bizdiń saparymyzdyń áserinen qanshama bala Qazaqstan týraly maǵlumat aldy?! Keıbireýiniń Qazaqstandy kórgisi keledi, qyzyǵýshylyǵy oıanady. Áke-sheshesimen birge kelip kóredi. Qazaqstanǵa qaıta oralyp, eńbek sińirmese de, shyqqan tegin bilip júrgeni ádiletti dep olaımyn.
- Keıipkerlerińizdiń ata-analary olar týraly fılm túsiretinderińizdi qalaı qabyldaıdy? Baǵdarlamaǵa qatysýdan bas tartýshylar kóp pe? «Joq» degen jaýap kóbinese ata-ana tarapynan aıtyla ma, balanyń tarapynan aıtyla ma?
- Osy joly Eýropanyń birneshe elindegi balalardy túsirip qaıttyq. Kóbi ótpeli jasqa kelip qalǵan. Balalardyń ózderi bas tartqan jaıttar kóp boldy. Jasóspirim kezeńinde psıhologııalyq, fızıologııalyq ózgerister bolady ǵoı. Onyń da áseri bar shyǵar. Osydan 9 jyl buryn olar úshin ata-analary jaýap beretin. Sondyqtan, bas tartý kezdespeıtin. Al, eseıip kele jatqan balalardyń erkine salady. Qarsy bolǵan ata-analar da bar.
-Ata-analar ondaı sheshimderin nemen baılanystyrady?
- Balanyń jeke shekarasyn buzǵysy kelmeıtinderin alǵa tartyp jatady. Olardyń oıynda túrli alańdaýshylyqtar bolýy múmkin. «Burynǵy-ata-anasy kórip qalsa ne bolady?» dep ýaıymdaýy yqtımal degendeı.
Keıin «Sheteldegi qazaq balalary» jobasy toqtap qalǵan kezde áriptesterim kóp habarlasty. Bári biz túsirgen balalardyń baılanys derekterin, mekenjaıyn suraıtyn. Mende bar bolǵanymen, ony berýge haqym joq. Óıtkeni, olarǵa tikeleı habarlasýǵa bolmaıdy. Bir balany túsirý úshin Syrtqy ister mınıstrligindegi konsýldyq qyzmet departamenti, elshilikter arqyly qalyń qujat rásimdeımiz.
- Memlekettik organdar Qazaqstannan shetelge «satylǵan» balalardyń quqyǵy men qaýipsizdigin qadaǵalaıtynyn aıtyp sendirýge tyrysady. Siz mundaı balalarmen jıi aralasasyz, osy isti retteıtin memorgandarmen de tyǵyz baılanystasyz. Jalpy, salada eskerilmeı jatqan qandaı olqylyqtar bar, ne baıqadyńyz?
- Meniń jýrnalıst retinde kózim jetken dúnıe – sheteldegi qazaq balalaryn tolyq qadaǵalap otyrý múmkin emes. Múmkin emes bolǵanda osy máselemen aınalysatyn arnaıy adamdar joq. Oqý-aǵartý mınıstrliginiń quramyndaǵy Balalar quqyǵyn qorǵaý komıteti jergilikti qorǵanshylyq-qamqorshylyq bólimderi arqyly asyrap alý protsesterin rásimdeıtini belgili. Ári qaraı Syrtqy ister mınıstrligi sol eldegi elshilik konsýldyqtary arqyly qadaǵalaıdy. Esep solarǵa beriledi. Keıde halyqaralyq agenttikter esebin tikeleı Oqý-aǵartý mınıstrligine jiberýi múmkin. Resmı statıstıka boıynsha 8 806 bala shetelde desek, onyń bárin úıine baryp baqylaý qazir fızıkalyq turǵyda múmkin emes. Al negizi sheteldikterge bala asyraýǵa berip bastaǵan ekenbiz, bárin talapqa saı uıymdastyryp, ár balany jeke-jeke qadaǵalaıtyndaı jaǵdaı jasaýymyz kerek edi. Resmı málimet boıynsha, AQSh-tyń ózinde 6 609 bala bar. Shyn máninde odan kóp, 8 myńnan asady. Osy 8 myń úıdiń bárin kim aralap júredi? Ondaı mamandar qarastyrylmaǵan. Al konsýldardyń balalardan da basqa sharýasy jetip artylady. Sondyqtan, merzimdik esepter men elshilik aıasyndaǵy sharalarǵa shaqyrý arqyly baqylaý júrgiziledi.
- Esińizde bolsa, bir jyldary amerıkalyq otbasy asyrap alǵan qazaqstandyq aǵaıyndy balalarǵa zorlyq kórsetilgeni málim bolǵan edi. Sol sııaqty jaıttarǵa tap boldyńyzdar ma? Ondaı faktiler kóp pe jalpy?
- Dál sol kezde biz Eýropadaǵy balalardy túsirip bolyp, AQSh-qa kelgen kez edi. Negizi ol oqıǵa sál erterek bolǵan. Qazaqstanǵa keıin jetken. AQSh-ta júrgenimde osy balalardyń taǵdyryna arasha túsip, alǵash maqala jazǵan jýrnalısten suhbat aldym. Damyǵan elderdiń, sonyń ishinde AQSh-ta áleýmettik qyzmetkerler óte jaqsy jumys isteıdi. Bizdiń balalardyń zorlyq kórgenin sol qyzmetkerler anyqtap, dabyl kótergen bolatyn.
- Budan basqa, osyǵan uqsas, Qazaqstan halqy bilmeı qalǵan faktiler bar ma?
- Ázirge jańaǵy AQSh-tyń Massachýsets shtatyndaǵy siz aıtyp otyrǵan oqıǵadan basqa fakt tirkelgen joq. Biraq, biz bilmeıtin nárseler de bolýy múmkin. Ózim kýá bolǵan bir oqıǵa bar. Amerıkada tserebraldy sal aýrýǵa shaldyqqan bir balany túsirdik. Jalǵyzbasty ana asyrap alǵan eken. Úıindegi antısanıtarııalyq jaǵdaıdy kórip, jaǵamyzdy ustaǵanbyz. Lastyǵy sondaı, qoqystan aıaq basyp turatyn oryn bolmady. Bizben birge Qadyr Qaıýpov degen konsýl júrgen. Dereý halyqaralyq agenttikke habarlap, úıdi retke keltirtkizdi. Keıin birneshe ret habaryn suraǵanymda úı adam turatyndaı jaǵdaıǵa keltirilgeni aıtyldy. Endigi túsirilim AQSh-ta bolady. Sol kezde álgi balany taýyp, jaǵdaıyn kórsem dep josparlap otyrmyn. Qazir aman júrse, eseıip ketken shyǵar.
- Suhbatqa ýaqytyńyzdy bólgenińizge rahmet! Jobanyń óz maqsatyna jetýine tilektestpiz.
P.S. «Sheteldegi qazaq balalary» jobasynyń alǵashqy sanyn osy jeksenbi, ıaǵnı 2 qazan kúni saǵat 14:30-da Jibek Joly arnasynan kórińizder!