Qazaqstanda AES konsortsıým arqyly salynýy múmkin be
«Biz mańyzdy strategııalyq máselelerge qatysty túpki sheshimdi referendým arqyly qabyldaýymyz qajet. Bul – 2019 jyly saılaý aldynda meniń halyqqa bergen ýádem. Atom elektr stantsııasyn salý nemese salmaý máselesi – elimizdiń bolashaǵyna qatysty asa mańyzdy másele. Sondyqtan ony jalpyulttyq referendým arqyly sheshken jón dep sanaımyn. Naqty merzimin keıin anyqtaımyz», - dedi Prezıdent.
Jalpy, atom elektr stantsııasynyń qurylysy boıynsha referendým ótkizý jaýapty ári mańyzdy qadam bolmaq. Atap aıtqanda, keıingi jyldary bizde energııa tapshylyǵy baıqaldy. Al qandaı da bir ónim shyǵarý úshin elektr energııasy kerek. Eger qosymsha energııa bolsa, onda ekonomıkanyń damýyna qosymsha múmkindik jasalady. AES salynatyn jaǵdaıda, birinshi kezeńde qaýipsizdikke erekshe mán bergen jón. Bul rette, qandaı da bir jańa tehnologııalar kerek. Sonymen qatar, mindetti túrde Qazaqstan kadrlaryn daıarlaýǵa ekpin qoıylýy tıis.
Energetıka mınıstrligi AES salý máselesi jóninde ótetin referendýmnyń aspektilerin pysyqtaýǵa kiristi. Negizi, referendýmnyń naqty qaı kúni ótetini áli belgisiz. Prezıdent óz Joldaýynda referendým ótkizý merzimderi keıinirek belgilenetinin atap ótti. Referendým ótkizý tártibi 1995 jylǵy 2 qarashadaǵy «Respýblıkalyq referendým týraly» QR Konstıtýtsııalyq zańymen reglamenttelgen. ıAǵnı, referendýmnyń datasy belgilenýi úshin saıası sheshim kerek. Bul turǵyda tıisti is-sharalardy uıymdastyrý úshin jaýapty organdar Prezıdent Jarlyǵyn kútip otyr.
Aıta keteıik, Joldaýdan keıin QR Ortalyq saılaý komıssııasynyń múshesi Shavhat Ótemisov AES qurylysyna qatysty referendýmǵa daıyndyq jumystary jóninde túsinik bergen edi.
«Referendým ótetini jaıynda jarııalandy. Ony ótkizý merzimi keıinirek málim bolady. Jalpy, Ortalyq saılaý komıssııasy bul jumystarǵa daıyn. ıAǵnı, saılaýshylar tizimin qurý, aýmaqtyq saılaý komıssııalaryna qatysty jumystar eskerilgen. Eger bıyl uıymdastyrý týraly sheshim jasalsa, Ortalyq saılaý komıssııasy daıyn bolady», - dedi Sh. Ótemisov.
AES qurylysynda konsortsıým júıesi pysyqtalyp jatyr
«Qazaqstandyq atom elektr stantsııalary» JShS Atom energetıkasy bóliminiń jetekshi ınjeneri Asýan Sııabekovtiń paıymynsha, elimizde AES qurylysyn iske asyrý protsesine 10 jyldan astam ýaqyt kerek.
«AES qurylysy ne úshin kerek? Qazaqstanda qazir elektr energııasy generatsııasynda jabdyqtardyń tozýy 70 paıyz shamasynda. Osy másele qoǵamda keńinen talqylanyp jatqany da belgili. Álem elderi men Eýropa odaǵynda, Ortalyq Azııa óńirinde «jasyl energetıkany» qoldaý maqsatynda kómirtektiń aýaǵa taralýyn azaıtýǵa ekpin qoıylyp otyr. Atap aıtqanda, elimizde AES salý barlyq sanattaǵy tutynýshylardy, onyń ishinde ónerkásipterdi, halyqty turaqty elektr energııasymen qamtamasyz etý úshin ońtaıly sheshim bolmaq. Sebebi bizge bazalyq energııa kózi kerek. Al bazalyq energııany atom elektr jáne jylý elektr stantsııalarynan ǵana alýǵa bolady. Bul nysandar energııany úzdiksiz ári turaqty qamtamsyz ete alady. Al balamaly energııa kózinen, ıaǵnı jel ári kún energııasyn beretin nysandarynan bazalyq aýqymda qamtamasyz ete almaımyz. Olarda tabıǵı ózgeristerge baılanysty energııa berý qýaty qubylyp turady», - dedi A. Sııabekov.
Sonymen qatar ol atom elektr stantsııasy ekologııalyq jaǵynan taza bolatynyn aıtty. Eýropa odaǵy elderinde AES-ti «jasyl energııaǵa» teńegen bolatyn. Máselen, kómir jaǵatyn jylý elektr stantsııalary aýaǵa zııandy gazdardy shyǵarady. Al AES esebinen elimizde jylyna 8 mln tonnaǵa deıin kómirtekti zııandy zattardy azaıtýǵa bolady.
«Jalpy, bizde qýaty 1,2-1,4 myń MVt eki energoblokty salý usynylyp otyr. Eger vendordy (AES salatyn tehnologııany qamtamasyz etetin kompanııa) 2023 jyly tańdasaq, keler eki jylda (2024-2025 jyldary) jobanyń tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemesi daıyndalýy múmkin. Osynyń bári saraptamadan ótedi. Jobalaý-smetalyq qujattamany ázirleýge de 2 jyldaı ýaqyt kerek. Máselen, 2029 jyly qurylys jumystaryn bastasaq, shamamen 2034 jyly birinshi blokty jáne 2035 jyly ekinshisin iske qosý múmkin bolady», - dep túsindirdi maman.
Onyń aıtýynsha, AES qurylysyn qarjylandyrýǵa túrli tetikterdi paıdalanýǵa bolady. Biraz elderde osyndaı nysandardy salý kezinde qarajattyń 20 paıyzyn memleket shyǵarsa, qalǵan 80 paıyzyn vendordyń ózi qamtamasyz etedi. Sondaı-aq, AES qurylysyn tolyqtaı vendordyń esebinen qarjylandyrý shartyn da qarastyrýǵa bolady. Bul rette, biraz jyldan soń kompanııa óziniń shyǵynyn aqtaǵannan keıin, reaktorlardy elimizge tapsyrady.
«Qazir birqatar qarjylandyrý tetikterin pysyqtap jatyrmyz. Aldyn ala esepteýler boıynsha eki reaktordyń qurylysyna 10-12 mlrd AQSh dollary jumsalady. Budan bólek, qazir óziniń tehnologııasymen kele alatyn 4 memleketti qarastyryp jatyrmyz. Olardyń arasynda Reseı, Qytaı, Ońtústik Koreıa, Frantsııa kompanııalary zertteldi. Bul elderde zamanaýı reaktorlar qurastyrylyp jatyr, tehnologııalary aıtarlyqtaı jetildirilgen. Bulardyń árqaısysynyń ózindik ereksheligi bar. Dál qazir naqty bir eldiń kompanııasy tıimdi dep aıtý qıyn, olardyń barlyǵyn egjeı-tegjeıli zerttep shyǵý mańyzdy. Munymen qosa, ár eldiń tehnologııasyn biriktirip iske asyrý teorııa júzinde ábden múmkin. Máselen, bir eldiń kompanııasynan ıadrolyq jabdyqty, ekinshi memleketten týrbınany, úshinshi jaqtan avtomatıkany alyp, AES salýǵa bolady. Bizdiń mekeme osy mehanızmdi de pysyqtap jatyr. Atap aıtqanda, naqty bir jalǵyz kompanııany tańdaýdyń nemese konsortsıým arqyly iske asyrýdyń tıimdiligin jan-jaqty zertteý mańyzdy», - dedi ınjener.
Ekolog pikiri: zamanaýı tehnologııa kerek
L.N. Gýmılev atyndaǵy EUÝ professory, ekolog Raıhan Beısenova Qazaqstanǵa atom elektr stantsııasy kerek ekenin alǵa tartyp otyr. Biraq sońǵy býyndy tehnologııalarǵa erekshe mán bergen jón.
«Birinshiden, elimizde AES-ke qajet shıkizat — ýran qory jetkilikti. ıAǵnı, ózimizde óndirilip jatqan otyndy paıdalaný kerek. Elimizde kómir jaǵatyn jylý elektr stantsııalary aýany lastap jatqanyn bilemiz. Osy zııandy zattar adam densaýlyǵyna keri áser etip jatyr. Al AES arqyly zııandy zattardy azaıtýǵa bolady», - dedi R. Beısenova.
Ekologtiń paıymynsha, qoǵamda atom elektr stantsııasyna qatysty tyńǵylyqty aqparat berý mańyzdy. ıAǵnı, onyń elimizdegi elektr energııasy men ekologııa máselesin sheshýdegi ońtaıly tustaryn túsindirgen jón.
«Keı kezderi bul baǵytta jalǵan, shyndyqqa janaspaıtyn aqparat kóp tarap jatady. Sondyqtan halyqqa sala mamandarynyń jan-jaqty zerdelengen pikiri kerek. Buǵan deıin Chernobyldegi, Fýkýsımadaǵy apattardan keıin adamdarda úreı bar. Máselen, Japonııada tabıǵı apattar AES-ke qaýip tóndirdi. Al bizde sonshalyqty tabıǵı apattardan qaýip joq desek bolady. Eń bastysy, bizde adamı faktorlardy boldyrmaýǵa nazar aýdarý kerek. Qazir zamanaýı AES reaktorlarynda qaýipsizdik egjeı-tegjeıli qamtamasyz etilgenin bilemiz. Biraz memlekette osyndaı stantsııalar salynyp jatyr. Sondyqtan qoǵamda osynyń bárin túsindirý qajet», - dedi professor.
Ǵalymnyń sózine qaraǵanda, AES salý úshin jeke bir jasandy sý qoımasyn daıyndaý kerek. ıAǵnı bul jobany osyndaı jasandy sý qoımasynyń mańynda júzege asyrý múmkindigin pysyqtaý mańyzdy. Osy oraıda atom elektr stantsııasyn kez kelgen jerde, onyń ishinde shóleıtti aýmaqta salý múmkindigi bolady. Atap aıtqanda, mundaı joba (Palo Verde) kezinde AQSh-tyń Arızona shtatynda salynǵan edi.
4 eldiń ıadrolyq tehnologııasy zerttelip jatyr
Energetıka mınıstrligi Atom energetıkasy jáne ónerkásibi departamenti dırektorynyń orynbasary Ǵanı Álıulynyń aıtýynsha, AES salýǵa qansha qarajat qajet bolatyny tıisti tehnologııany tańdaǵannan keıin naqty anyqtalady
«Qazir energııa qaýipsizdigin qamtamasyz etý elimizde basty mindetterdiń biri sanalady. Elimizde elektr energııasyna suranystyń artýy, kómirtegi beıtaraptyǵyna kóshýdi eskere otyryp, bizge ekologııalyq taza energııa kózi kerek. Energetıkalyq qaýipsizdikti gaz, jańartylatyn energııa kózi arqyly qamtamasyz etýge bolady, biraq AES salý máselesi de qarastyrylyp jatyr. Atom elektr stantsııasy biraz ýaqyt boıy turaqty energııa berýge qaýqarly», - dedi Ǵ. Álıuly.
Osy oraıda ol atom energııasy «jasyl energııaǵa» jatatynyn eske saldy. Qýaty 1 myń MVt elektr stantsııasynyń bir blogy elimizde jylyna 4 mln tonnaǵa deıin kómirtekti zııandy zattardy azaıtýǵa yqpal ete alady.
«Elimizde gaz resýrstarynyń shekteýli bolýyna baılanysty elektr energııasyn gaz generatsııasymen tolyq qamtamasyz ete almaımyz. Jańartylǵan energııa kózderi de ekologııa jaǵynan taza bolýyna qaramastan, tabıǵı-klımattyq faktorǵa táýeldi. ıAǵnı turaqty energııa kózi bola almaıdy. Atap aıtqanda, atom energetıkasy elimizde ǵylymnyń damýyna yqpal etedi dep sanaımyn. Sondyqtan AES salý - elimizdegi tozyǵy jetken dástúrli energııa kózderin almastyrýǵa baǵyttalǵan perspektıvaly sheshim», - dedi departament ókili.
Onyń aıtýynsha, AES salýǵa qatysty elimizde tıisti sheshim jasalsa, onda eki bloktan turatyn nysannyń qurylysyna shamamen 10-12 jyl ýaqyt kerek.
«Álemdegi tájirıbege qarasaq, eki energııa blogynan turatyn stantsııa salýǵa shamamen 12 mlrd AQSh dollary kerek. Jalpy, bul baǵyttaǵy shyǵyndar tıisti tehnologııany tańdap, jobalaý-smetalyq qujattardy ázirlegennen keıin naqty anyqtalady», - dedi Ǵanı Álıuly.
Energetıka mınıstrligi salalyq uıymdarmen birlese 4 eldiń ıadrolyq tehnologııalaryn zertteýge kiristi. Osy oraıda salalyq kompanııalarmen kelissózder jalǵasyp jatyr.
«Bul turǵyda ár eldiń ozyq tehnologııalaryn tańdaý arqyly konsortsıým máselesin de pysyqtap jatyrmyz», - dedi maman.