Qazaqstanda 81 túri ósetin jýsannyń dúnıeni dúr silkindirgen taǵy bir qasıeti

ASTANA. QazAqparat - Obyr... Atyń óshkir ǵasyrlar dertine aınalǵan qaterli isik. Birneshe júzdegen jyldar boıy iri -iri ǵylymı-zertteý ınstıtýttary, ǵulamalar, medıtsına salasynyń bilgirleri emin taba almaı júrgen qasiret. Áıteýir endi bastalyp kele jatqan shaǵynda dárigerge kóringenniń ómirin uzarta alatyn shıpany tapty ǵalymdar. Buǵan da shúkirshilik dep júrgende oıda joqta AQSh ǵalymdary aıdy aspanǵa bir-aq shyǵardy.

Taıaýda álemdik BAQ-tar Kalıfornııa shta­tyndaǵy ýnıversıtet ǵalymdarynyń ǵylymı tilde Artemisia Annua dep atalatyn ósimdiktiń bar-joǵy 16 saǵattyń ishinde ókpe ragy jasýshalarynyń 98 paıy­zyn birden joıyp jiberýge qabiletti ekenin anyqtaǵandyǵyn jarysa jazdy. Bul medıtsına salasyndaǵy asa zor jetistik. Asa qýanyshty ári qyzyǵarlyq ta, qyzǵanarlyq ta jaǵdaı. Qyzǵanatynymyz, bul ósimdiktiń qazaq dalasynyń kez kelgen jerinde kezdesetin, jupar ıisi burqyrap ósip turatyn kádimgi jýsan ekendigi. ıAǵnı, jýsandy keship júrgen ǵalymdarymyzdyń, ǵylymı-zertteý ınstıtýttaryndaǵy mamandarymyzdyń qolda bar dárý shóptiń osynaý qasıetin ańǵara almaýy. Endi amerıkalyq ǵalymdardyń eńbegine taǵy bir úńilelik. Tipti olar jýsandy bul maqsatqa paıdalana bilýdiń de óz erekshelikteri bar ekenin de anyqtaǵan. Mysaly, onyń bir jyldyq óskinin emge qoldanǵan jaǵdaıda ol ókpedegi qaterli isiktiń tek 28 paıyzyn joıyp jiberedi. Al eger oǵan temir qospasyn qosyp paıdalansa, ósimdik obyrdy tolyq qurtyp ji­beredi.

Al jýsan saıyn dalamyzdy tutastaı basyp jatyr. Qazaqstannyń barlyq jerinde - shól-shóleıtti dalada, taýly jerlerde ósetin 81 túri bar.

«Jýsannyń 17 túri - sırek kezdesetin endemık túrge jatady. Shyrǵaljyn jýsannyń japyraǵy men sabaǵyn jeýge bolady, qum jýsany qum toqtatý úshin paıdalanylady. Arasynda ýly túri (tavrıı jýsany) de kezdesedi, ony mal jemeıdi. Jýsan - qunarly mal azyǵy, dárilik, boıaýysh, taǵamdyq, vıtamındi, efır maıly ósimdik. Jýsandy qoldan (mysaly, tamyrjýsan) da ósiredi. Al Qazaqstanda ǵana ósetin bir túri - dármeneniń dárilik shóp retinde erekshe máni bar, delingen wikipedia.org-ta.

Ádette, dárilik tym sırek kezdesetindigi tabıǵı zańdylyq. Endeshe munyń dermene bolýy ábden múmkin. Al dermene tek Ońtústik Qazaqstan óńirinde, Arys aýdany aýmaǵynda ósedi. Ǵalamtorǵa úńildik. Dermene jaıly birneshe ǵylymı eńbekter de jaryq kórgen eken. «Bul ósimdiktiń shıpalyq qasıetin qazaq halqy erte kezderden bastap-aq bilip, onyń qaınatylǵan tunbasyn, qospasyn túrli aýrýlarǵa (ásirese, ishektegi qurttardy túsirý úshin) paıdalana bilgendigi tarıhtan belgili. Erte kezderde dárilik ósimdikterdi izdep kelgen basqa ult ókilderi jergilikti turǵyndardan «qandaı dárilik ósimdikterdi bilesińder?» dep suraǵan kezde «dári mine» dep dermene jýsanyn kórsetken eken degen ańyz boıynsha onyń ataýy «dári mine», sóz tirkesterinen alynyp, «dermene» dep atalyp ketken. Sondyqtan da, dermene jýsanyn «dáriniń qazynasy», «dáriniń qoımasy», «dárilerdiń patshasy», «dárilerdiń dárisi» dep bosqa atamaǵan.
Shıpalyq qasıeti týraly derekter Rım oıshyly Úlken Plınııdiń eńbekterinde kezdesedi. Al orta ǵasyrlarda kórnekti arab dárigeri Ibn-Baıtar eńbekteri arqyly medıtsına ǵylymyna dermene jýsanynyń dárilik qasıeti keńinen tanyldy. Ertede arabtar dermene jýsanyn «kıeli shóp» dep ataǵan.
Dárilik qasıeti ǵylymı turǵyda 1830 jyly anyqtaldy. Ony Kaler men Alems degen ǵalymdar arnaıy zerttedi.
Bizdiń zamanymyzǵa deıingi dáýirlerde dermene jýsany Jerorta, Kaspıı jáne Qara teńizderiniń jaǵalaýlarynda, Orta Azııa men Qazaqstan aýmaǵynda óskendigi týraly da tarıhı derekter saqtalǵan.
Dermene jýsanynyń ejelgi otany - Palestına men Mysyr aımaǵy dep eseptelinedi»,- dep jazady Qazaq memlekettik qyzdar pedagogıkalyq ýnıversıetiniń professory Rysbaı Sátimbekov. Tanymal qalamger Dýlat Isabekov «Dermene» povesinde osy dárilik shóp týraly toqtalyp ótedi. «Dermene - men turatyn aýyldyń da ataýy. Ońtústik óńirde kóp ósetin emdik qasıetti shóp arnaıy kútimge alynǵanyn biletinmin. Asyl shóp jaıly el aýzynda ańyz jelisi bar: «Ertede eldi aǵaıyndy qos jigit basqarypty. Mamyrajaı bir kúni syrttan jaý tıedi. Handyqty basyp alady. Bılikten aıyrylǵan ekeýdiń biri qańǵyryp ketedi de, ekinshisi osy jerde kóptiń biri bolyp qalady. Arada jyldar ótedi. Jatjurttyq han qaıtys bolady. Turǵylyqty halyq qaıtadan baıyrǵy qalpyna oralady. Aǵaıyndy jigittiń úlkeni baýyryn izdeýge kirisedi. Jan-jaqqa habarshy jiberedi. Aýyl-aýylǵa suraý salady. Dúnıeniń tórt buryshyn sharlap júrgende, inisiniń deregi shyǵady. Habar jetkenimen, keri oralýǵa namystanǵan baýyry jatjurttyq bolyp qala berýdi tańdaıdy. Muny túsingen aǵasy aq shúberekke bir túp dermeneni túıip, sálemshilerden berip jiberipti. Oramaldyń túıinin jazyp, dermeneniń hosh ıisin emirene ıiskegen jigit aǵyl-tegil jylasa kerek. Shirkin, týǵan aýyldyń ıisi-aı!.. Kóp uzamaı atamekenge oralypty». Osylaı dep tolǵanady Dýlat Isabekov.

Kim jyl sanap júripti. Shamasy ótken ǵasyrdyń 80-jyldary. Kóktemgi mal tóldetý naýqany qyzyp jatqan kez edi. Qazaq radıosynyń «Aýyl ómiri» redaktsııasynda tilshi bolyp júrgen shaq. Іssaparmen Qyzylqum, Arys aýdandarynyń sharýashylyqtaryn aralap, Arystandy- Qarabastyń ókpek jelimen jaǵalasyp júrip, shopan qaýymynyń aýyr da tynymsyz tynys-tirshiligin kózben kórdik. Reporterdi jańalyqtarǵa toltyryp Arys stansasyna kelip, Almatyǵa qaıtýǵa bılet aldym. Qas qaraıyp qalǵan kez, poıyzdyń júrýine 6-7 saǵat ýaqyt bar. Arys úlken stansa. Bir jaǵy Máskeý, bir jaǵy Ózbekstan, bir jaǵy Almaty degendeı, qyshqyrǵan teplovozdar relsti solqyldatyp arly-beri aǵylyp jatyr. Sómkemdi arqalap stansanyń basynda turatyn nemere aǵam - Ómirzaqtyń úıine bardym. Keshki asqa qam jasap jatqan jeńgem dereý qazan kóterdi. Kóp sóılemeıtin Ómekeń bolsa az-kem jańalyq surasqan soń ornynan turyp shyǵyp ketti. Sálden soń úsh lıtrlik shyny banki kótergen kúıi qaıta kirip keldi de kesege toltyra quıdy. «Simir, -túgel tart»,-dedi. «Dermeneniń qaınatpasy. Em bolady. Et piskenshe, jóteliń de azaıady». Japparqulda jan bar ma, qyshqyltym sarǵylt tartqan sýsyndy dem almastan sylqyldata juttym. Artynsha sháı ishtik. Mańdaıymnan saýyldaı ter aqty. Mine ǵajap, et piskenshe tamaqty býǵan jótel de basyldy. Aǵam poıyzǵa shyǵaryp salyp turyp, bir túıinshekti berdi. «Dermeneniń dáni. Tamyzda ózim jınaǵanmyn. Salqyndap qalǵan jaǵdaıda bir sháı qasyqtaı mólsherde sháınekke demdep, iship alsań bolǵany. Bizdiń úıdegi bala-shaǵa tymaý-symaýdy umytqaly qashan",-dep jyly jymıdy.

San derttiń daýasyna aınalǵan qaıran asyl shóptiń tarıhyn qazbaladyq.

HІH ǵasyrdyń bas kezinde Ońtústik Qazaqstan óńirinde ósetin dermene jýsany álemge áıgili bolyp, ony óndiristik negizde keńinen paıdalaný qolǵa alyndy. 1830 jyly dermene jýsanynyń quramynan alǵash ret krıstaldy «santonın» dep atalatyn shıpalyq qasıeti óte joǵary preparat alyndy. Bul preparat tek qana dermene jýsanynan ǵana daıyndalady. 1880 jyly orys kópesi Savınkovtyń qolǵa alýymen Shymkent qalasynda dermene jýsanynan santonın óndiretin arnaıy zaýyt salyndy. Al 1885 jyly Túrkistan ólkesindegi dermene kásiporny óziniń eń alǵashqy ónimi - 189 put santonın shyǵarady. Reseıde bul ónimniń 2-3 puty ǵana paıdalanylyp, qalǵany túgeldeı shetelge tasymaldanǵan. Bertinde KSRO Mınıstrler Keńesiniń 1949 jylǵy 28 tamyzdaǵy ókimimen emdik shópterdi ósirý úshin «Dermene» keńshary uıymdastyrylǵan. Bul sharýashylyq sol kezeńderde dárilik shópterdi daıyndap, dárihanalar men basqarmalarǵa jáne zaýyttarǵa shıkizat túrinde jiberip otyrdy. Tek táýelsizdik alǵannan keıin ǵana Qazaqstanda ózindik farmatsevtıkalyq óndiristi ıgerip, ıgilikke jaratýǵa shynaıy betburys jasala bastady. 1993 jyly «Hımfarm» AQ quryldy. Búginde zaýyt ystyq túsiretin dári-dármekter, antatsıdter, asqazan jarasyn emdeýge qajetti, ót aıdaıtyn preparattar, dıareıaǵa, vırýstarǵa, jótelge, sýyqtaýǵa qarsy preparattar, júıkeni tynyshtandyratyn, terini jáne jaraqattardy dezınfektsııalaıtyn dúnıeler shyǵarady. Sondaı-aq, farmatsevtıkalyq tunbalar, parafarmatsevtıkalyq, tamaqtanýǵa qosymsha qospalar, ýrologııa, dermatologııa, gınekologııa jáne akýsherlik, endokrınologııa, ımmýnologııa salalaryna qajetti, taǵy basqa da tolyp jatqan dári-dármekter ázirleıdi. Jylyna 1 mıllıard tabletka, kapsýla jáne túıirshikter, 350 mıllıon ampýla, 24 mıllıon quty antıbıotıkter, 4 mıllıon paket ınfýzııalar óndiredi. San derttiń daýasyna aınalǵan asyl shóptiń mıllıondaǵan jannyń dertine daýa bolyp otyrǵandyǵynyń aıǵaǵy bul. Al ǵalymdardyń obanyń, ǵasyr dertiniń, jo-joq, ǵasyrlar dertiniń emi ekendigin tapqany dúnıeni dúr silkindirer oqıǵa ekendigi anyq. San myńdaǵan syrqattardyń úmitin oıatqan ókpe ragy jasýshalarynyń 98 paıy­zyn birden joıyp jiberýge qabiletti dári jasaldy. Tyńnan túren salyndy. Álem jurtshylyǵynyń adam aǵzasynyń ózge de múshelerin jegideı jegen bul derttiń qupııasy ashylar kúndi eleńdeı kútip otyrǵan jaǵdaıy bar. Biz úshin áttegen-aıy, muhıttyń arǵy jaǵyndaǵylardyń jýsan keship júrgen bizdiń aldymyzdy orap ketkendigi. Endeshe, ǵalymdarymyzdyń ozyq oıly amerıkalyq áriptesterimen tize qosyp, bul baǵyttaǵy ǵylymı jumystaryn jandandyra túsetin shaq týdy. Múmkin, úkili úmitterge senim quıǵan dermeneniń taǵy bir ǵajaıyp emdik qasıetin AQSh pen Qazaqstan ǵalymdary ashqan sáttiń kýási de bolyp qalarmyz.

Erlan Qojakeldıev