Qazaqstanda 6-9 jastaǵy ár besinshi bala artyq salmaqtyń azabyn tartýda
«Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń Eýropalyq óńirindegi artyq salmaq pen semizdiktiń taralýy epıdemııalyq aýqymǵa jetip, odan ary arta túsýde. Qazirgi qarqyn saqtalǵan jaǵdaıda óńirdegi 53 múshe memlekettiń birde biri 2025 jyly DDSU-nyń semizdiktiń odan ary taralýyn toqtatýǵa qatysty juqpaly emes aýrýlarmen kúres jónindegi jahandyq maqsatty kórsetkishine qol jetkize almaıdy», - dep dabyl qaǵady DDSU Eýropalyq óńirdegi semizdik problemalary jónindegi sońǵy baıandamasynda.
Usynylǵan derekterge qaraǵanda, eresek turǵyndardyń 59 paıyzy, al árbir úshinshi bala, naqtyraq aıtqanda uldardyń 29, qyzdardyń 27 paıyzy artyq salmaq pen semizdikke ushyraǵan. Eýropadaǵy eresekter arasyndaǵy semizdiktiń taralýy Amerıkadan ózge DDSU-nyń kez kelgen óńirinen áldeqaıda joǵary.
Qazaqstanda da alańdarlyq jaıt oryn alyp otyr. 2020 jyly QR Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń Ulttyq qoǵamdyq densaýlyqty saqtaý ortalyǵy ıÝNISEF-tiń qarjylyq qoldaýymen COSI zertteýiniń besinshi raýndy aıasynda málimetter jınap, respýblıka mektepterindegi sýǵa, sanıtarııa men gıgıenaǵa qoljetimdilikke bazalyq baǵalaý júrgizgen edi. Ulttyq iriktemede elimizdiń 14 oblysy men respýblıkalyq mańyzy bar 3 qalasynan 153 mektebi qamtyldy. Onyń ishinde 81 qalalyq jáne 72 aýyldyq mektep bar. zertteýge 6 333 otbasy men bala qatysty.
Zertteý nátıjesi 2020 jyly Qazaqstanda fızıkalyq damý ólshemsharttaryna sáıkes, 6-9 jas aralyǵyndaǵy balalar arasynda artyq salmaqtyń taralýy 20,6 paıyzdy, al semizdiktiń 6,6 paıyz ekendigin kórsetip berdi.
2015-2017 jyldary COSI júrgizgen kóptegen elderdiń halyqaralyq kórsetkishterimen salystyrǵanda bul deńgeı aıtarlyqtaı joǵary boldy jáne de ortasha eseppen 26,9 paıyzdy qurady.
Qyzdarǵa qaraǵanda ul balalar arasynda artyq salmaqtyń da, semizdiktiń de taralý deńgeıi joǵary ekenin baıqaýǵa bolady. Naqtyraq aıtqanda, uldardyń 23,6 paıyzy, al qyzdardyń 17,6 paıyzy artyq salmaq qosqan bolsa, uldardyń 8,7 paıyzy, qyzdardyń 4,6 paıyzy semizdikke ushyraǵan. Aıta keterligi, qalalyq jerde turatyn balalardyń (23,1%) arasynda artyq salmaqtyń taralýy aýyldyq jerde turatyn balalarǵa ( 17,5%) qaraǵanda birshama joǵary.
Respýblıka óńirleri arasynda da aıyrmashylyq anyq baıqalady. Elimizdiń soltústik pen shyǵys oblystarynda artyq salmaq pen semizdik deńgeıi eń joǵary bolyp tur. Kórsetkish Qostanaı oblysynda 29,3, Shyǵys Qazaqstan oblysynda 27,1, Aqmola oblysynda 26,3, Soltústik Qazaqstan oblysynla 25,3 paıyzdy quraıdy. Al tómen kórsetkish ońtústik pen batys óńirlerde, atap aıtqanda Jambyl oblysynda 11,3, Batys Qazaqstan oblysynda 16, Atyraý oblysynda 16,5, Almaty oblysynd 16,6, Mańǵystaý oblysynda 16,8 jáne Almaty qalasynda 17,4 paıyz deńgeıinde tirkelgen.
2015 jyldan 2020 jylǵa deıingi tendentsııany zerdeleý 8 jastaǵy balalardyń, ásirese uldardyń arasynda artyq salmaq pen semizdiktiń taralýy arta túskendigin kórsetip otyr. Bul ýaqyt óte kele balalar arasyndaǵy artyq salmaq pen semizdiktiń taralýynyń tómendemeıtinin kórsetedi. Demek, Qazaqstanda 6 men 9 jas aralyǵyndaǵy árbir besinshi balanyń artyq salmaǵy bar nemese semizdikke shaldyqqan. Munyń ústine qalada turatyn balalar shamadan tys tamaq ishetindigi baıqalady.
Zertteý nátıjesinde kelesi zańdylyqtar anyqtalǵan:
Respýblıkada balalar arasyndaǵy semizdikpen kúreske baǵyttalǵan aýqymdy jumystardyń júrgizilgenine qaramastan artyq salmaǵy bar jáne semizdikke shaldyqqan balalardyń jalpy sany artyp keledi. Bul úrdis ásirese uldarda kórinedi;
Genderlik teńsizdik bar: artyq salmaq pen semizdiktiń taralýy kóp jaǵdaıda uldardyń arasynda baıqalady. Qyzdar arasynda bul protsess birshama baıaý;
Qalalyq balalar arasynda artyq salmaq, semizdik jáne semizdiktiń aýyr formasy aýyldyq jerde turatyn balalarǵa qaraǵanda keńinen taralǵan. Bul ýrbanızatsııamen baılanysty sııaqty;
Qazaqstandyq balalardyń tamaq ratsıonynda jemis-jıdek pen kókónister jetispeıdi. Úsh balanyń biri tátti shyryndardy jıi ishse, balalardyń 25 paıyzy kúndelikti tańǵy as ishpeıdi;
Analardyń 40 paıyzy bala dúnıege kelgennen keıingi alǵashqy 6 aı boıy ǵana emizetindigi anyqtalǵan;
Balalardyń basym bóligi mektepke deıin jáne keri baǵytta belsendi qozǵalysta bolady (jaıaý ne bolmasa velosıpedpen barady). Bul olardyń kúndelikti belsendi qozǵalysyn qamtamasyz etedi;
Mektep jasyna jetpegen balalar uıymdastyrylatyn sporttyq sabaqtarǵa jetkilikti tartylmaǵan;
Balalardyń túrli gadjetter aldynda ótkizetin ýaqyty arta túskeni baıqalady;
Artyq salmaǵy bar jáne semizdikke ushyraǵan balalar sanynyń aýmaqtarǵa qatysty aıyrmashylyǵy anyqtalǵan.
Aıta keterligi, artyq salmaq pen semizdik - Eýropada ólim-jitim men múgedektiktiń negizgi sebepteriniń biri. Sońǵy málimetke qaraǵanda, dál osy jaıt jyl saıyn 1,2 mıllıonnan astam adamnyń ólimine sebepker bolyp otyr. Al bul kórsetkish atalǵan óńirdegi jalpy ólim-jitimniń 13 paıyzdan astamyn quraıdy.
Semizdik kóptegen juqpaly emes aýrýlardyń, onyń ishinde obyrdyń, júrek-qan tamyry aýrýlarynyń, dıabettiń 2 túriniń jáne sozylmalyq respıratorlyq aýrýlardyń táýekel faktory sanalady. Aıtalyq, semizdik onkologııalyq aýrýlardyń keminde 13 túriniń basty sebebi sanalady. Sonymen qatar Eýropada jyl saıyn tirkeletin obyrdyń keminde 200 myńnan astam jaǵdaıynyń tikeleı sebepkeri sanalady. Munyń ústine aldaǵy jyldary bul tsıfr arta túspek.
Deneniń artyq salmaǵy men semizdik múdegektikke dýshar bolýdyń basty faktory da sanalyp otyr. Eýropada dál osy jaıt múgedektikpen ómir súretinderdiń 7 paıyzyna basty sebep bolǵan.
Taǵy da aıta keterligi, artyq salmaǵy bar jáne semizdikke ushyraǵan adamdar COVID-19 pandemııasynyń saldaryn óte aýyr bastan keshiretini de belgili bolyp otyr. Pandemııa kezinde olar tamaq ishý men belsendi dene qımylyna qatysty teris ózgeristermen betpe-bet keldi. Dál osy jaıt aldaǵy jyldary turǵyndardyń densaýlyǵyna óz áserin tıgizetin bolady. Al bul tendentsııany eńserý úshin biraz kúsh-jiger jumsaýǵa týra keledi.