Qazaqstan Uıym aıasynda «Shanhaı rýhynyń» saqtalýyna múddeli
Qazaqstan ShYU-ǵa tyń serpin berdi
2017 jyl Qazaqstan tóraǵalyq etken Uıymnyń qyzmetindegi tarıhı jyl boldy. Resmı Delı men Islamabadtyń ShYU-nyń tolyqqandy múshesi atanýy «shanhaılyq topty» álemniń iri halyqaralyq uıymdary qataryna qosty jáne álemdegi eń iri aımaqtyq birlestik atandyrdy. Eske salsaq, byltyr Astanada ótken uıym sammıti barysynda memleket basshylary Úndistan men Pákistandy ShYU-ǵa qabyldaý protsesin aıaqtaý jáne múshe mártebesin berý týraly mańyzdy kelisimge qol qoıǵan edi.
«Búgin 2017 jyldyń 9 maýsymynda Astanada tarıhı oqıǵa boldy. Biz uıymǵa kirý úshin barlyq mindettemelerdi oryndaǵan eki jańa múshe memleketter - Úndistan Respýblıkasy men Pákistan Islam Respýblıkasyn qabyldadyq. Osylaısha, ShYU is júzinde ǵalamshar halqynyń negizgi bóligin óz quramyna qosý arqyly álemdik saıasat pen álemdik ekonomıkanyń faktoryna aınaldy», - dedi Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev tarıhı qujatqa qol qoıylǵannan keıin.
Osylaısha Astana sammıti Uıym úshin jańa kezeńge jol ashty. Aıta keterligi, birqatar elderdiń basshylary Qazaqstannyń Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna tóraǵalyǵyna joǵary baǵa bergen bolatyn. Qazaqstan uıymnyń negizin qalaýshylardyń biri bolyp qana qoımaı, onyń belsendi qozǵaýshy kúshine de aınaldy. Qazaqstandyq tóraǵalyqtyń 345 kúninde túrli deńgeıdegi baǵyttarda 300-den astam shara ótkendigin atap ótsek te jetkilikti. Bul is-sharalardyń shyrqaý shegi ShYU-nyń Astana sammıti bolǵany sózsiz.
ShYU Bas hatshysy Rashıd Alımovtiń málimetterine súıensek, Qazaqstannyń tóraǵalyǵy kezinde Azııa, Eýropa men Amerıka alańdaryndaǵy 100-den astam túrli halyqaralyq forýmdarda, konferentsııalarda ShYU qyzmeti jan-jaqty kórsetildi. Munan bólek, ShYU-nyń BUU-men ózara is-qımyly jańa sapaly deńgeıge kóterildi. Nıý-Iorktegi BUU-nyń shtab-páterinde, BUU-nyń Vena bólimshesinde tarıhta alǵash ret ShYU men BUU arasyndaǵy eń joǵary deńgeıdegi birlesken is-shara ótkizildi.
Qazaqstan 2001 jyly uıym qurylǵannan sátten bastap negizgi protsesterdiń basy-qasynda boldy. Uıym tarıhyna úńilsek, «Shanhaı bestigi» aıasyndaǵy kelissózder Qytaı men burynǵy keńestik 4 el arasynda júrgizilgen edi. Bul baǵyttaǵy kezdesýlerde shekara taqyryby talqyǵa tústi. Jalpy osy jaǵdaı Azııa óńiri úshin buryn bolmaǵan oqıǵaǵa aınaldy, alǵash ret Azııanyń soltústik-shyǵys aýqymyndaǵy óńirlerde shekara boıynsha ózara tıimdi, ymyraly kelisimge qol jetkizýge múmkin týdy. Uıym sheńberinde shekaralyq máseleler rettelip, dıalogtyq ári beıbit format basymdyqta turdy. Uıym ustanǵan osyndaı negiz Azııa úshin jaqsy ári jarqyn úlgi bola bildi.
Jalpy alǵanda, Úndistan men Pákistannyń resmı túrde ShYU-ǵa múshe bolýy, birinshiden, jaýapkershilik aýmaǵynyń keńeıgenin bildiredi. Endeshe, buǵan deıin Shanhaı yntymaqtastyq uıymy negizinen Ortalyq Azııa óńirindegi jáne osy aýmaqqa shektes jerlerdegi máselelerge nazar aýdaryp kelse, búginde oǵan Ońtústik Azııa da qosylyp otyr. Osylaısha, ShYU endi transaımaqtyq uıymǵa aınaldy desek qatelespeıtin sekildimiz. Uıym músheleri sanynyń artýy Ońtústik Azııa baǵytyndaǵy naryqtarǵa qoljetimdilikti tıimdi etýge de septigin tıgizedi.
«Shanhaı rýhy» termıni qalaı paıda boldy?
Uıym músheleri arasyndaǵy bir-birine senimdiliktiń joǵary deńgeıi «Shanhaı rýhyn» týdyrǵan bolatyn. Osylaısha Uıym músheleri ortaq umtylys tanyta otyryp, ShYU-ny jańa úlgidegi uıymǵa, halyqaralyq qatynastardyń kóppolıarlyq júıesin qalyptastyratyn, qyzyǵýshylyq týdyratyn ortalyqtardyń birine aınaldyrdy. Bir sózben aıtqanda, «Shanhaı rýhy» termıni - qarsylastyqtyń emes, yntymaqtastyqtyń rýhy degen maǵynaǵa saıady. Onyń astarynda barlyq máseleler tek dıalogqa súıenip sheshiletinin ańǵarýǵa bolady. Rasynda kórshiles elderdiń arasynda únemi belgili bir máseleler týyndaıtyny anyq jáne olardyń barlyǵyn osy arnada sheshken utymdy.
QR Tuńǵysh Prezıdenti qory janyndaǵy Álemdik ekonomıka jáne saıasat ınstıtýtynyń sarapshysy Jumabek Sarabekovtyń atap ótýinshe, Shanhaı yntymaqtastyq uıymy búgingi tańda jalpy Ortalyq Azııa aımaǵynda qaýipsizdik salasynda úlken ról oınaıtyn faktor.
Jumabek Sarabekov, sarapshy:
Aımaqtyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý boıynsha jetekshi róldegi uıymdardyń biri jáne Qazaqstan múshe bolǵannan bastap bul uıymda belsendi is-qımyldardy atqaryp kele jatyr. Biz úshin bul tek qaýipsizdik salasynda ǵana emes, sonymen birge ekonomıkalyq baǵytta yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa múmkindik beretin úlken alańdardyń biri. ShYU qatary keńeıgenin bilesizder, búgingi tańda álemdik ári Eýrazııanyń eń iri derjavalaryn biriktiretin uıym bolyp otyr. Sebebi Qytaı men Reseıden bólek, ótken jyly Úndistan da múshe boldy. Ekonomıkalyq áleýeti men saıası yqpaly boıynsha ShYU-ny Eýrazııadaǵy eń salmaqty dıalog alańdardyń biri dep baǵalaýǵa bolady.
Bul turǵyda Jumabek Sarabekov Qazaqstan bolashaǵy úshin ShYU aıasynda árqashanda belsendi, konstrýktıvti ról oınaýǵa mán berip otyrǵandyǵyn atap ótedi. Buǵan dálel retinde elimiz bul uıymnyń barlyq músheleriniń múddesin eskerip, qaýipsizdik salasyndaǵy, ekonomıka salasyndaǵy músheler arasyndaǵy dıalogtyń kúsheıgenine ekpin qoıyp otyrǵanyn aıtýǵa bolady.
Álem sarapshylary mán beretin jáne bir jaıt: jańadan qosylǵan Úndistan men Pákistan ıadrolyq qarýy bar elder. Osylaısha, Reseı men Qytaıdy qosa eseptegende, endi ShYU quramynda tórt ıadrolyq derjava bolyp otyr. Bul uıymnyń salmaǵyna, yqpalyna áser etpeı qoımaıtyny anyq. Áıtse de Úndistan men Pákistan arasyndaǵy biraz rettelmegen máseleler bar ekeni de aıan. Bul jerde ózara ekijaqty kıkiljińder ShYU mártebesine keri áserin tıgizbeýin qadaǵalaý kerektigi aıtpasa da túsinikti. Sosyn jahandyq arenadaǵy túrli elder arasyndaǵy baqtalastyq pen básekelistik máseleleri ShYU kún tártibine engizilmegeni abzal. Osy oraıda Qazaqstan «ShYU rýhyn» saqtap qalýdy qyzǵyshtaı qorǵap keledi. Qazaqstan elder nemese derjavalar arasyndaǵy básekelestikte uıymnyń jahandyq quralǵa aınalýyn qalamaıdy. ıAǵnı, Reseı men Batys elderiniń, Qytaı men AQSh qarym-qatynastary ShYU úshin múldem bólek másele. Sondyqtan osy jaıttardyń ShYU kún tártibine yqpal etýine jol bermeý mańyzdy. Óıtkeni, Uıym álemniń emes naqty azııalyq problemalardyń sheshilýine negizdelgen.
Tsındaodaǵy sammıtten ne kútemiz?
Sońǵy kezderdegi álemdik saıasattaǵy oqıǵalar jelisin eskersek, qazirgi tańda Eýrazııa qurlyǵynda ShYU-ǵa degen qajettilik hám múddelilik artyp keletinin ańdaýǵa bolady. Sondyqtan álem elderi 2018 jyldyń 9-10 maýsymynda Qytaıdyń Tsındao qalasynda ótetin ShYU-ǵa múshe elder basshylarynyń sammıtin jiti baqylamaq. Aıtýly sharaǵa qyzý daıyndyq júrip jatyr. 24 sáýirde Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna múshe memleketterdiń Syrtqy ister mınıstrler keńesi otyrysynyń qorytyndysy boıynsha 14 qujattyń jobasy bekitilgen-di. Ol qujattarǵa ShYU-ǵa múshe elder basshylarynyń sammıtinde qol qoıylýy tıis.
Sarapshylardyń paıymynsha, Qytaı tóraǵalyǵymen ótetin sammıt jańa sapada kórinedi. Sebebi aýqymdy shara alǵash ret altylyq emes, «Shanhaı segizdigi» aıasynda tolyq quramda ótpek. Sondyqtan oǵan jańa kún tártibi engizilip, tyń máseleler talqyǵa salynady.
QR Prezıdenti janyndaǵy strategııalyq zertteýler ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, saıasattaný ǵylymynyń doktory Sanat Kóshkinbaevtyń atap ótýinshe, uıymnyń keńeıtilýi bir maǵynaly ǵana jetistik emes. Óıtkeni onda barlyq múshelerdiń múddesine saı keletin taqyryptardy qaýzap, olardy ózara tıimdi sheshý maqsaty tur. Árıne, ár memlekettiń qalaýyna salsaq, ıaqsat pen mindetter kúrdelene túsedi, degenmen de ShYU alańy ortaqtyq pen dıalogtyqty jaqtaǵandyqtan, óziniń mańyzdylyǵyn saqtap keledi.
Sanat Kóshkinbaev, saıasattaný ǵylymynyń doktory:
Qazaqstannyń múddesi qaıda jatyr? Bul rette elimiz mindetti túrde ekonomıka jáne qaýipsizdik sekildi eki negizgi máselege nazar aýdarady. Máselen, ShYU aıasynda energııa resýrstary salasynda iri óndirýshiler men iri tutynýshylar birigip otyr. Qazaqstan, Ózbekstan, Reseı energııa óndirýshiler bolsa, al Qytaı, Úndistan jáne Pákistan mańyzdy tutynýshylar. Olar bizdiń áleýetti naryqtarymyz. ShYU qatysýshy elder arasynda ózara qarym-qatynastardyń kepildendirilgen júıeni qura alady. Osy baǵytta Qazaqstannyń da qyzyǵýshylyǵy bar. Ekinshi aspekti - ol árıne qaýipsizdik problemalary. ShYU ortalyǵynda Ortalyq Azııa jáne Aýǵanstan tur. Aýǵanstan problemalary áli de tolyqtaı sheshimin tapqan joq. Ondaǵy qaýipsizdik ahýalyna ShYU-nyń yqpaldy jumystaryn jandandyrý kerek. Tashkentte Shanhaı yntymaqtastyǵy uıymy Óńirlik antıterrorıstik qurylymy jumys isteýde. Osy baǵytta da kóptegen máseleler bar. Úndistan men Pákistannyń qosylýyna baılanysty arnaıy qyzmetter jelisi boıynsha jumystardy kúsheıtý qajet. Olar esirtkige, lańkestikke qarsy is-qımyldarda aqparat almasýdy kúsheıte alar edi. Sondyqtan atalǵan taqyryptar kún tártibinde qamtylady.
Al sonda ShYU úshin qandaı taqyryp ózekti? Bul rette Qytaıdyń Tsındao qalasynda ótetin ShYU sammıtinde dástúrli túrde qaýipsizdik máselesine aıryqsha nazar aýdarylatynyn aıtýǵa bolady. Qazir álemniń kún tártibinde Taıaý Shyǵys máselesi tur, ekinshiden Aýǵanstandaǵy ishki saıası jaǵdaı da dúnıeni dúrliktirmeı qoımaıdy. Endeshe qaýipsizdik ShYU kún tártibinen esh túspeıtini anyq. Ekinshi másele - álemdik syn-qaterler, ekonomıkalyq múddeler. Bul baǵytta da Uıymǵa múshe memleketterdiń ózara tyń ıdeıalary suranysqa ıe. Álem sarapshylary Azııa saýdasynyń tasy órge domalap turǵanyn, áli de osy baǵyttaǵy bolashaqtyń kemel ekenin aıtyp jatyr. Bul jerde dúnıe saýdasyn sapyryp otyrǵan Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» bastamasy ShYU-nyń ustanyp otyrǵan ekonomıkalyq maqsattarymen uqsas ekenin, oǵan Qazaqstannyń «Nurly jol» baǵdarlamasy da qoldaý bolatynyn aıtqan oryndy. Budan bólek, ekonomıkalyq baǵytta Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq pen Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» strategııasyn ushtastyrý turǵysynda pikirler aıtylǵanyn eskersek, aldaǵy sammıtte osy baǵytta da tıisti usynystar jasalýy múmkin. Bundaı pikirdi QR Prezıdenti janyndaǵy Qazaqstan strategııalyq zertteýler ınstıtýtynyń (KAZISS) dırektory Zarema Shaýkenova da qoldaıdy. Onyń paıymynsha, 2017 jylǵy Astana Sammıtinde ShYU qataryna Úndistan men Pákistannyń qosylýy Ortalyq jáne Ońtústik Azııa óńirleri arasynda ekonomıkalyq yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa tyń serpin beredi.
Zarema Shaýkenova, Qazaqstan strategııalyq zertteýler ınstıtýtynyń (KAZISS) dırektory:
Qazirgi ýaqytta ózara is-qımylda basymdyqty baǵyt retinde energetıkalyq sektordy, kólik ınfraqurylymyn birlese damytý belgilengen. Sonymen qatar, taýarlar men kapıtaldyń ári tehnologııanyń erkin qozǵalysyn qamtamasyz etýge erekshe nazar aýdarylýda. Meniń oıymsha, 2018 jyldyń maýsymynda Tsındaoda josparlanǵan ShYU memleket basshylary Sammıti tarıhı jıyn bolady. Sebebi onyń jumysyna álem halyqtarynyń jartysynan astamyn biriktirip otyrǵan «segizdik» ókilderi qatysady. Bul elder 2020 jylǵa qaraı álemdik jalpy ishki ónimniń 35 paıyzyn qamtamasyz etedi dep kútilýde.
Negizi, Astana sammıtinen keıin ShYU-nyń jańa sapaǵa ıe bolǵanyna esh kúmán joq. Endi 2018 jyldyń maýsymynda Qytaıdaǵy sammıt te tarıhı mańyzǵa ıe bolady degen senim bar. Sebebi onyń jumysyna álem elderi halyqtarynyń jartysynan kóbin biriktirip turǵan «segizdik» ókilderi teń quqyly negizde qatysady. Sondyqtan Qytaı tarapy óziniń áriptesterine Shanhaı yntymaqtastyq uıymy rýhyn ustanýǵa úndeý jasasa quba-qurp bolar edi. Óıtkeni buǵan deıin de uıym aıasynda músheler aımaqtaǵy ózekti máselelerdi birigip qarastyryp, ortaq sheshim qabyldaýǵa qaýqarly bolyp keldi. Endeshe «segizdik» músheleri Shanhaı rýhyn ary qaraı qatań ustanýǵa laıyqty bolýy kerek.