Qazaqstan úshin Afrıka jańa áleýetti baǵytqa aınaldy – Elshimen suhbat
− B arlybaı Kárimuly, suhbatqa keliskenińiz úshin alǵys aıtamyz. Bıyl yqpaldy qurlyqtyq halyqaralyq uıymdardyń biri - Afrıka odaǵy 60 jyldyq mereıtoıyn atap ótýde. Uıymnyń qandaı jetistikteri bar jáne kún tártibinde qandaı basym máseleler tur? Qazaqstan Afrıka odaǵymen qandaı baǵyttarda yntymaqtasady?
− Qazaqstannyń syrtqy saıasaty úshin Afrıka sekildi salystyrmaly túrde jańa baǵytqa qyzyǵýshylyq tanytqanyńyz úshin alǵys aıtamyn. Osydan 10 jyl buryn Qazaqstan álemdegi eń iri halyqaralyq kontınenttik masshtabtaǵy uıymdardyń birinde baıqaýshy boldy. Baıqaýshy bolý sheshimi Qazaqstannyń syrtqy saıası umtylystarynyń jaǵrafııasyn keńeıtý mindetterimen negizdelgen edi. Óıtkeni eń yqpaldy pan-Afrıka ıntegratsııalyq birlestigi janynan ókildik ashý elimizge uıymǵa múshe 55 elmen jalpy Afrıka saıasatyn qurýǵa, ózekti halyqaralyq jáne óńirlik máseleler boıynsha óz kózqarasymyzdy jetkizýge, syrtqy saıası bastamalarymyzǵa qoldaý alýǵa múmkindik beredi.
Bir ǵana mysal keltireıin, halyqaralyq memleketter qaýymdastyǵynyń tórtten bir bóligin quraıtyn Afrıka elderi kórsetken qoldaýdyń arqasynda Qazaqstan 2017-2018 jyldary BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes múshesi laýazymyna, sondaı-aq EKSPO-2017 kórmesin ótkizý saılaýynda jeńiske jetti. Búgingi tańda bizdiń baqylaýshy mártebemiz burynǵydan da qajet bolýda. Afrıka elderi beıbit, táýelsiz, kópvektorly syrtqy saıasatty ustanýǵa tyrysady jáne bul bizdiń halyqaralyq arenadaǵy tásilderimizge saı keledi. Halyqaralyq qoǵamdastyqtyń polıarızatsııalaýy, ekonomıkalyq básekeniń kúsheıýi jáne osy negizde kúrdelengen transulttyq syn-qaterler jaǵdaıynda Qazaqstanǵa syrtqy saıası tásilderi uqsas Afrıka elderimen berik dostyq pen ózara tıimdi qarym-qatynas ornatý óte mańyzdy bolýda.
Pan-Afrıka ıntegratsııasy tarıhynda 1963 jyly Afrıka Birligi Qaýymdastyǵynyń qurylýy, onyń 2002 jyly Afrıka odaǵy retinde qaıta qurylýy jáne 2013 jyly Afrıkanyń 2063 jylǵa deıingi kún tártibiniń qabyldanýy tárizdi birneshe mańyzdy oqıǵalardy ataýǵa bolady. Bul baǵdarlamalyq qujatta naqty mindetter qoıylyp, Afrıka elderin damytýdyń 50 jyldyq perspektıvaǵa arnalǵan basym baǵyttary kórsetilgen.
Bıyl aqpan aıynda Afrıka odaǵynyń 36-shy sammıtinde 2063 jylǵa deıingi kún tártibin alǵashqy 10 jylda iske asyrýdyń keıbir qorytyndylary shyǵaryldy. Onyń ishinde 2021 jyly Afrıkada Qurlyqtyq erkin saýda aımaǵyn qurý, qurlyqta «Afrıka máselelerine arnalǵan afrıkalyq sheshimder» jáne «Qarýdy únsiz qaldyrý» prıntsıpterin tabysty iske asyrý jáne jahandyq basqarý júıesinde Afrıka daýysyn aıtarlyqtaı kúsheıtý baǵyttarynda qol jetkizgen jetistikter aıtyldy. Afrıka odaǵy BUU mıssııalarymen kelise otyryp, birneshe ret beıbitshilikti saqtaý operatsııalaryn júrgizdi. Jaqynda Afrıka odaǵynyń joǵary deńgeıli tobynyń kómegimen Efıopııanyń soltústigindegi eki jyldyq azamattyq soǵys aıaqtaldy. Sonymen qatar, qurlyqtaǵy aımaqtyq ekonomıkalyq ıntegratsııanyń joǵary deńgeıin atap ótken jón. Búginde óńirlerdi biriktiretin kóptegen ınfraqurylymdyq kólik jobalary júzege asyrylýda, Afrıkada aýrýlardyń aldyn alý jáne baqylaý ortalyqtary quryldy.
Sonymen qatar, azyq-túlik jáne bıologııalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý, terrorızm men ekstremızmniń ósýi, qarýly memlekettik tóńkerister jáne t.b. syn-qaterlerdi sheshý úshin qosymsha ujymdyq kúsh-jiger qajet bolýda. Qazaqstanda Afrıka odaǵymen turaqty damýdy, beıbitshilik pen qaýipsizdikti, gýmanıtarlyq jobalardy ilgeriletý salasynda kópjaqty ózara is-qımyldyń tabysty tájirıbesi bar. Qazaqstan Afrıka elderine Ebola vırýsymen, qurǵaqshylyqpen, ashtyqpen jáne t.b. kúreste gýmanıtarlyq (qarjylyq, tehnıkalyq) qoldaý kórsetti. Biz saýda, ekonomıkalyq jáne óndiristik áleýetti damytý, azyq-túlik qaýipsizdigi, gýmanıtarlyq daǵdarystarmen kúresý máselelerinde yntymaqtastyqty keńeıtýdiń jaqsy perspektıvalaryn kórip otyrmyz.
−Afrıka áleýmettik-ekonomıkalyq damýda úlken áleýeti bar orasan zor kontınent, alaıda qaqtyǵystarǵa beıim, álemdegi eń kedeı aımaqtardyń biri bolyp qala berýde. Osy rette Qazaqstannyń Afrıka elderimen yntymaqtastyqty damytýdaǵy múddesi qandaı? Yntymaqtastyqtyń perspektıvaly baǵyttary bar ma?
−Saıası jáne áskerı syn-qaterler áli kúnge deıin Afrıkanyń birqatar elderiniń ekonomıkalyq áleýetin ashýǵa kedergi keltirýde, alaıda ındýstrııalandyrý, ınfraqurylymdy, ónerkásipti damytý, Afrıka elderinde qyzmet kórsetý sektoryn qalyptastyrý protsesi tutas qurlyqtyń kelbetin jyldam ózgertip jatyr.
Afrıkanyń birqatar memleketi (Ýganda, Kenııa, Efıopııa, Gana, Tanzanııa, Nıgerııa, Rýanda) zamanaýı tehnologııalardy belsendi damytýda, onyń ishinde atom elektr stantsııalaryn salýdy josparlap otyr. Ońtústik Afrıkanyń óz atom elektr stantsııasy bar, Mysyr Reseıdiń kómegimen AES qurylysyn bastap jatyr. Birqatar elde (Ońtústik Afrıka, Aljır, Mysyr, Efıopııa, Botsvana, Nıgerııa) ǵaryshty ǵylymı zertteý jáne paıdalaný, spýtnıkterdi ushyrý boıynsha ulttyq baǵdarlamalar ázirlenýde. Afrıka ǵarysh agenttigi quryldy.
Sońǵy onjyldyqtarda Qytaı, AQSh, Eýropa odaǵy, Túrkııa, Reseı, Japonııa, Ońtústik Koreıa, Úndistan, BAÁ jáne basqa memleketter Afrıka elderiniń orasan zor adamı jáne tabıǵı áleýetin moıyndap, Afrıka memleketteriniń kóshbasshylarymen seriktestik damytyp, sammıtter men forýmdar ótkizýde. Afrıka elderi 2022 jyly JІÓ 3,4 trln AQSh dollaryn quraıtyn, 1,3 mıllıard adamnan turatyn úlken, únemi ósip kele jatqan tutyný naryǵyn qalyptastyryp otyr.
Oǵan qosa Afrıka eń arzan jáne eń kóp jas eńbek kúshimen kóz aldymyzda álemniń jetekshi kompanııalary kásiporyn ashatyn jańa jahandyq óndiristik-ındýstrııaldyq aımaqqa aınalyp jatyr. Degenmen iri óndirýshi kompanııalar ondaǵan jyldar boıy osy qurlyqta jumys istep jatyr, sebebi munda ǵarysh, áýe jáne telekommýnıkatsııa salalary sekildi joǵary tehnologııalyq óndiristerge qajet sırek kezdesetin úlken paıdaly qazba qory bar. Búgingi tańda Afrıkada sheteldik kompanııalar barlyq syn-qaterge qaramastan, kóptegen bos naryqty paıdalanyp, óz bıznesin eselep kóbeıtip, qomaqty paıda tabýda. Birneshe qazaqstandyq kompanııa Afrıka qurlyǵynda tabysty jumys istep jatyr, olardyń kópshiligi paıdaly qazbalardy óndirý sektorynda jáne qyzmet kórsetý salasynda shoǵyrlanǵan. Qara qurlyqta qazaqstandyq eksporttyq taýarlarǵa joǵary suranys Qazaqstannyń Saharanyń ońtústigindegi Afrıka elderimen ózara saýdany damytýdyń úlken áleýeti baryn kórsetedi.
Budan basqa, qazir azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýdegi yntymaqtastyq ózara tıimdi bolyp otyr, munda taýarlarǵa degen qajettilik elimizdiń agrarlyq eksporttyq áleýetine sáıkes keledi. Qazaqstan Afrıkada joǵary suranysqa ıe medıtsınalyq, agrarlyq jáne basqa da salalarda jaqsy ǵylymı-zertteý bazasyna ıe. Qazir Qazaqstannyń Afrıka elderimen ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq-tehnıkalyq yntymaqtastyǵy qarabaıyr deńgeıde qalyp otyr – jalpy syrtqy saýda aınalymynyń 1%-na da jetpeıdi. Biraq sarapshylardyń pikirinshe, bul kórsetkishti birneshe ret arttyrýǵa bolady. Osylaısha, Afrıka elimizdiń mańyzdy saýda-ekonomıkalyq seriktesi bola alady. Bul rette ózara jetkizý logıstıkasynyń damymaýy negizgi problema bolyp qala berýde. Geografııalyq turǵydan eń qysqa joldy alyp qarasaq, Ortalyq Azııa aımaǵy men Afrıka arasynda tek Iran men Parsy shyǵanaǵy elderi jatqanyn kóresiz. Demek, Ortalyq Azııa men Shyǵys Afrıka aımaqtaryn baılanystyratyn tikeleı áýe jáne ıntermodaldy saýda marshrýttaryn qurý bizdiń birlesken jumysymyzdyń bir baǵyty bolyp sanalady.
−Efıopııa astanasy Addıs-Abeba qalasynda Qazaqstan elshiligi 2014 jyly ashyldy. 2020 jyldyń qarasha aıynda elde eki jyldyq azamat soǵysy bolǵan eken. Eldegi qazirgi jaǵdaı qandaı jáne Efıopııamen yntymaqtastyqtyń keleshegi qandaı?
−Efıopııa qazir óz damýyndaǵy kúrdeli tarıhı kezeńnen ótýde. 2022 jylǵy qarashada bitimgershilik kelisimine qol qoıylyp, ulttyq dıalog pen tatýlasý protsesi bastaldy. Efıopııa basshylyǵynyń qoǵamdaǵy barlyq qordalanǵan máselelerdi eńserip jatqanyn eskerip, bul el jaqyn arada beıbitshilik pen turaqtylyqqa qol jetkize alady dep oılaımyn.
2021 jylǵy qyrkúıekte biz Efıopııamen dıplomatııalyq qarym-qatynastardyń ornatylǵanyna 10 jyl tolǵanyn atap óttik. Osy qysqa ýaqyt aralyǵynda tarıhı ólshemderge saı, Efıopııa Úkimetimen senimdi jáne dostyq qarym-qatynastyń irgetasyn qalaı aldyq.
2023 jylǵy mamyrda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Efıopııa Prezıdenti Sahle-Vork Zevdege Efıopııanyń Ulttyq kúnine oraı joldaǵan quttyqtaýynda Efıopııanyń Afrıka qurlyǵynyń belsendi jáne bedeldi múshesi retinde tanylǵanyn, Qazaqstan men Efıopııa arasyndaǵy dostyq pen ózara qoldaýǵa negizdelgen qarym-qatynastardyń myqty jáne zor áleýeti bar ekenin atap ótken edi. Memleket basshysy ekijaqty yntymaqtastyqtyń jańa kezeńine qol jetkizý jónindegi birlesken jumystyń jalǵasatynyna senim bildirdi.
Addıs-Abeba – Afrıkanyń dıplomatııalyq astanasy, ári qurlyqtyń barlyq 55 memleketiniń basshylary soǵys pen beıbitshilik, Afrıkadaǵy turaqty damý máselelerin sheshý úshin jınalatyn oryn dep tanylǵan. Addıs-Abeba –Jibek joly boıymen Qytaıdan Afrıkaǵa jolaýshylar men júk tasymaldaýǵa arnalǵan kontınenttik tranzıttik áýe haby. Afrıka Odaǵynan basqa, Addıs-Abebada BUU Afrıka boıynsha Ekonomıkalyq jáne áleýmettik komıssııasynyń shtab-páteri jáne qurlyqtaǵy BUU-nyń gýmanıtarlyq uıymdarynyń eń kóp sany ornalasqan. Sondyqtan kópjaqty dıplomatııa salasyndaǵy jumys elshilik jumysynyń mańyzdy quramdas bóligi bolyp otyr.
Sonymen birge, 120 mln halqy bar qurlyqtyń ekinshi ekonomıkasy bolyp sanalatyn Efıopııamen ekijaqty saýda-ekonomıkalyq baılanystardy damytýǵa kóp kóńil bólinýde. Elshilik turaqty túrde saýda-ekonomıkalyq semınarlar men konferentsııalar, Efıopııanyń bıznes-qoǵamdastyǵymen kezdesýler ótkizedi. Bul ekijaqty saýda múmkindikterin jaqsy túsinýge, áleýetti saýda seriktesterimen jumys isteýge, Qazaqstanda bıznes júrgizýdiń artyqshylyqtary týraly habardar etýge múmkindik beredi. Ekinshi jyl qatarynan biz Efıopııamen taýar aınalymynyń artqanyn baıqadyq jáne bul oń úrdis bizdiń jumysymyzdy jalǵastyrý qajettigin bildiredi. Budan basqa, syrtqy saıası vedomstvolar arasyndaǵy tyǵyz baılanystar BUU-nyń birqatar organdarynda ózara qoldaýǵa qol jetkizýge múmkindik beredi.
2021 jyly alǵash ret saıası konsýltatsııalar ótkizildi, onda biz úshin mańyzdy halyqaralyq máselelerge ortaq kózqarastardy talqyladyq jáne yntymaqtastyǵymyzdyń keleshegin belgiledik. 2022 jyly eki el parlamentteriniń dostyq toptary depýtattarynyń alǵashqy kezdesýi ótti. Qos tarap ta dostyq jáne ózara tıimdi saıası, ekonomıkalyq, mádenı-gýmanıtarlyq baılanystardy damytýǵa járdemdesý nıetin tanytqan bolatyn.
2023 jylǵy naýryzda eki eldiń syrtqy saıası ǵylymı-zertteý ınstıtýttary arasynda birlesken ǵylymı-zertteý jobalardy iske asyrýdy kózdeıtin ózara túsinistik týraly memorandýmǵa qol qoıyldy. Bolashaqta biz ekijaqty quqyqtyq bazany keńeıtip, saıası konsýltatsııalardyń ekinshi raýndyn ótkizýdi josparlap otyrmyz.
−Efıopııa – ejelgi tarıhy baı memleket. Efıopııanyń mádenıeti, salt-dástúri, ádet-ǵurpy týraly qyzyqty faktiler týraly aıtyp berseńiz. Bizdiń elder arasynda buryn qandaı da bir baılanystar bolǵan ba?
−Efıopııanyń úsh myń jyldan astam tarıhy bar. Efıopııanyń Afrıkanyń basqa elderinen ereksheligi – eń aldymen, óziniń derbes damý jolymen júrgeni. Efıopııanyń otarshylyq ezgide bolmaǵany Afrıka odaǵy shtab-páteriniń ornalasýyn tańdaýda sheshýshi mánge ıe bolǵan. Búginde Efıopııa panafrıkalyq ıntegratsııanyń belsendi qoldaýshylarynyń biri, táýelsiz syrtqy saıasatyn júrgizedi, Afrıka elderiniń táýelsizdigin jáne syrtqy kúshterdiń Afrıka elderiniń isterine aralaspaýyn jaqtaıdy. Ǵalymdardyń pikirinshe, qazirgi Efıopııanyń aýmaǵy – alǵashqy adamnyń shyqqan jeri. Alǵashqy tik júretin adam – Lıýsıdiń súıek qaldyqtary Efıopııadan tabylǵan.
Eldiń soltústiginde Muhammed paıǵambar men onyń serikteri zamanynda salynǵan Afrıkadaǵy alǵashqy musylman meshiti ornalasqan, olar Mekkeden kóship ketýge májbúr bolyp, Efıopııadan pana men qorǵaý tapqan. Al Efıopııa kofeniń otany bolyp sanalady jáne joǵary sapaly kofe eksporttaýshy elderdiń biri bolyp otyr.
Áriptestermen, jergilikti azamattarmen jumys istep, qarym-qatynas jasap, Efıopııanyń óńirlerine issaparmen baryp, elderimizdiń arasyndaǵy uqsastyq kóp ekenin baıqadym. Birinshiden, bul eki el halyqtarynyń beıbitsúıgish sıpaty. Tygraıdaǵy (Soltústik Efıopııa) eki jyldyq soǵys jáne eldegi aýyr gýmanıtarlyq jaǵdaı kezinde de jergilikti úkimet Somalı, Iemen jáne Sırııadan júz myńdaǵan bosqyndardy qabyldaýdy jalǵastyrdy, olardy qorǵaýdy qamtamasyz etti.
Ekinshiden, Efıopııada Qazaqstan sııaqty úsh din ókilderi beıbit ómir súrýde. Búginde bul el konfessııaaralyq jáne etnosaralyq toleranttylyqty saqtaýǵa úlken kóńil bólip, zaıyrly damý jolyn tańdady. Efıopııada túrli tilde sóıleıtin 80-nen astam ult ókilderi turady. Amhar jáne aǵylshyn tilderi ultaralyq jáne halyqaralyq baılanys tilderi mártebesine ıe.
Mádenıetke kelsek, qazaqtar men Efıopııa ulttary arasynda uqsastyq kóp, máselen «Jeti atany» jeti urpaqtyń bilýi, qurmetti qonaqty qolynan «asatý» sııaqty dám tattyrý ǵurpy, otbasyndaǵy aqsaqaldar men úlkenderge degen izgilik pen qurmet bar. Tipti mýzykalyq aspaptarymyz da úndes, mysaly, efıopııalyq «masınko» qazaqtyń «qobyzyna», efıopııalyq «krar» qazaqtyń «jetigenine», al qazaqtyń «toǵyz qumalaǵy» efıopııalyq «gebeta» oıynyna óte uqsas.
Tarıhı baılanystarǵa kelsek, ár jyldary Qazaq SSSR-iniń burynǵy Syrtqy ister mınıstrleri M. Fazylov pen M. Isınalıev Efıopııaǵa Azııa jáne Afrıka elderimen yntymaqtastyq jónindegi Keńestik komıtettiń quramynda kelgenin aıtýǵa bolady. 1984-1989 jyldary Qazaqstan Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary S. Qurmanǵojın KSRO-nyń Efıopııa Halyq Demokratııalyq Respýblıkasyndaǵy Elshiliginiń keńesshisi laýazymyn atqarǵan. Keńestik kezeńde Efıopııada elimizdiń kóptegen tehnıkalyq jáne áskerı mamandary jumys istegen. Sondaı-aq, kóptegen Efıopııa azamattary Qazaqstanda oqyp, bilim alǵan.
Foto: Qazaq SSSR-dyń Syrtqy ister mınıstri M.S.Fazylovtyń 1976 jylǵy aqpandaǵy Efıopııaǵa sapary.
− Jaqyn arada ótetin Astana halyqaralyq forýmyna Efıopııa qatysýdy josparlap otyr ma?
−Iá, aldaǵy Astana halyqaralyq forýmyna Efıopııanyń burynǵy Prezıdenti, Efıopııanyń Qazaqstandaǵy alǵashqy elshisi, doktor Mýlatý Teshome Vırtý qatysady. Uıymdastyrýshylar onyń Shyǵys Afrıkadaǵy mártebesi men saıası salmaǵyn atap ótip, forýmnyń birinshi kúninde oǵan arnaıy sessııa usyndy. Ol óz sózin Afrıkanyń zamanaýı jahandyq máselelerin sheshýdegi jańa róline, sondaı-aq panafrıkanızm men ıntegratsııa saıasatyna arnaıdy dep kútilýde.
Onymen birge birqatar iri efıopııalyq kompanııalardyń basshylary Qazaqstanǵa iskerlik saparmen barýdy josparlap otyr. Olar saýda jáne ınvestıtsııalyq múmkindikterdi zerdeleý úshin qazaqstandyq áleýetti seriktestermen iskerlik kezdesýler ótkizgisi keledi. Bul ekijaqty qarym-qatynastardyń tarıhyndaǵy alǵashqy joǵary deńgeıdegi iskerlik mıssııa bolmaq jáne biz sapardyń tıimdi bolýy úshin jumys istep jatyrmyz.
− Barlybaı Kárimuly, mazmundy áńgimeńizge rahmet.