Qazaqstan-Úndistan saýda aınalymynyń ósýi úshin barlyq múmkindikter bar - Bolat Sársenbaev
***
Úndistan týralyaıtqan kezde, qazirgi zamanǵy Úndistan – halyq sany 1,3 mlrd. adamnan asatyn eńiri memleketterdiń biri ekenin eskergen jón. Qalyptasqan kóppartııaly júıe menhalyqtyń saıası mádenıeti eldiń álemdegi eń iri demokratııalardyń biri retindegibedelin rastap otyr.
Úndistannyń álemdikekonomıkadaǵy róli joǵary jáne ol álemdegi eń iri alty ekonomıkanyń qatarynakiredi, onyń JІÓ-si 2,69 trln. dollardy quraıdy.Taldaýshylar 2025 jylǵa qaraıÚndistan Qytaı men AQSh-tan keıin JІÓ kólemi boıynsha álemde úshinshi elge aınaladydep boljap otyr.
Úndistannyń Úkimeti eldiń ekonomıkalyq damýynyntalandyrýǵa baǵyttalǵan, onyń ishinde memlekettik basqarý men ulttyq zańnamanyjetildirý, iskerlik jáne ınvestıtsııalyq ahýaldy jaqsartý jónindegi sharalarkesheni men baǵdarlamalardy belsendi iske asyryp jatyr. Olardyń kóbi,«Úndistanda jasa», 100 «aqyldy qala», «Qoljetimdi baspana barshaǵa», «TsıfrlyqÚndistan» sııaqty jáne basqa da baǵdarlamalar bizde Qazaqstanda júrgizilipjatqan baǵdarlamalarmen úndesedi.
El aýqymdy qarjy resýrstarynyń ortalyǵy, sondaı-aqınnovatsııalar men ǵylymı-tehnıkalyq ázirlemelerdiń kózi retinde aldyńǵy qatarlypozıtsııalarda ornalasqan, sheteldik taýarlar, onyń ishinde munaı men ýran úshinorasan zor eksporttyq naryq bolyp tabylady, bul rette ozyq tehnologııalardyń,birinshi kezekte IT tehnologııalardyń iri ınvestory men berýshisi mártebesine ıebolyp otyr.
Úndistan Respýblıkasy- Qazaqstan Respýblıkasynyń óńirdegi negizgi saıası, saýda-ekonomıkalyq jáneınvestıtsııalyq áriptesteriniń biri.
Halyqtarymyzdyń arasyndaǵy qarym-qatynastar kónedástúrge ıe ári olardyń túp-tamyry tereńde jatyr – olar saq taıpalary qazirgizamanǵy Qazaqstan aýmaǵynan Úndistanǵa attanyp, sol jerde qýatty ımperııanyqurǵan kezden bastaý alady.
Keıbir derekkózder saqtardyń shyǵý tegin «shakıalardyń(saqtardyń) eń danasy» degendi bildiretin «Shakıamýnı» (Sakıamýnı) tıtýlyna ıebolǵan rýhanı ustaz ári býddızmniń negizin qalaýshy Býdda Gaýtamanyń atymenbaılanystyrady.
Qazaqtyńortaǵasyrlyq memleket qaıratkeri, ǵalym-tarıhshy Muhammed Haıdar Dýlatıdiń esimi Úndistan tarıhynda mańyzdy oryn alady.2018 jyly Delıdegi QR Elshiligi Úndistan Arheologııalyq basqarmasynyń belsendijárdemdesýimen onyń Djammý jáne Kashmır shtatynyń Srınagar qalasyndaǵyqabirin rekonstrýktsııalaýdy aıaqtady. Qabirdiń bas jaǵynda ýrdý jáne aǵylshyntilderinde aqparattyq taqtaısha ornatyldy.
Biz Kashmır ýnıversıtetinińOrta Azııany zertteý ortalyǵymen birlese otyryp, «Muhammed Haıdar Dýlatı: Úndistan men Qazaqstan arasyndaǵy Altyn kópir» attyhalyqaralyq konferentsııa ótkizgenimizdi de aıta ketkim kelip otyr, ondaQazaqstan men Úndistan ǵalymdary tanymal tarıhshynyń ómiri men qyzmeti týralybaıandama jasady. Muhammed Haıdar Dýlatı atyndaǵy Taraz memlekettikýnıversıtetiniń basshylyǵy men professor-oqytýshylar quramy tarapynan joǵaryqyzyǵýshylyq pen kórsetiletin járdemdi jeke atap ótken jón.
XIII ǵasyrdyń basynda Úndistanda qurylǵan Delı sultanatynbiriktirýde Ortalyq Azııadan shyqqan túrki áskerı-feodal aqsúıekteri mańyzdy rólatqardy. 320 jyl bılik qurǵan Delı sultanaty Soltústik Úndistandaǵy eń irimemleket boldy. Onyń alǵashqy negiz qalaýshylarynyń biri mámlúk áýletiniń ókiliKýtb ýd-Dın Aıbek boldy. Derekkózderdiń basym bóligi onyń otany retinde elimizúshin qasıetti jer – Túrkistandy ataıdy.
Kýtb ýd-Dın Aıbek pen Sultan Beıbarys sııaqty mámlúkterdińbirtýar ókilderi jáne olardyń urpaqtary ózderiniń týǵan jerinen tys alysjerlerde qýatty memleketter qurǵanyn atap ótý mańyzdy.
Búgin Qazaqstan men Úndistan kópetnosty, kópdindi,kóptildi jáne zaıyrly qoǵamdar bolyp tabylady.
Tarıhta halyqtarymyzdyń ózara is-qımyl jasaý izintilderimizden de baıqaýǵa bolady. Qazir qazaq jáne hındı tilderinde maǵynasybirdeı kóptegen ortaq sózder bar. Úndistannyń Premer-mınıstri Narendra Modıdiń
2015 jyly Qazaqstanǵa jasaǵan saparynyń qorytyndysy boıynsha memleketbasshylarynyń eki tilde de shapshań adymdy bildiretin «Tez qadam» atty Birleskenmálimdemege qol qoıǵany este qalarlyq.
Úndistan men Qazaqstan arasyndaǵy saıası baılanystarTuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń 1992 jylǵy 22 aqpandaǵy saparybarysynda ornatylǵan bolatyn. Osy sapar 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda Táýelsizdikjarııalanǵan kezden bastap Qazaqstan Prezıdenti retindegi onyń alǵashqy sheteldik saparybolǵanyn atap ótý qajet. Barlyǵy joǵary deńgeıde 9 resmı sapar boldy: 5-eýi – Qazaqstanǵa,4-eýi – Úndistanǵa.
2009 jyly taraptar Qazaqstan men Úndistan arasyndaǵyStrategııalyq áriptestik týraly deklaratsııaǵa qol qoıyp, osy arqyly elderimizarasyndaǵy yntymaqtastyqty anaǵurlym joǵary – strategııalyq deńgeıge shyǵardy.
Búgin óńirlik jáne jahandyq yntymaqtastyq problemalaryboıynsha Nur-Sultan men Delıdiń ustanymdary uqsas. Elder BUU, Shanhaıyntymaqtastyq uıymy (ShYU) (dál osyQazaqstanda Úndistan ShYU baıqaýshysyna aınalyp, keıinnen osy uıymnyń tolyq quqylymúshesi boldy), Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńes,Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sezi sııaqty jáne basqa dakópjaqty alańdarda tyǵyz ózara is-qımyl jasap keledi.
Qazaqstan men Úndistan yntymaqtastyǵynyń basty jetistigi– bul qandaı da bir saıası problemalardyń bolmaýy. Buǵan qosa, qazirgi tańdaózara senimniń joǵary deńgeıi qalyptasqanyn erekshe atap kórsetkim keledi.
2018 jyly BUU mıssııasynyń (UNIFIL) sheńberinde Úndistan batalonynyń quramynda Lıvanǵaornalastyrylǵan bizdiń alǵashqy qazaqstandyq bitimgershilik kontıngentimiz sonyńjarqyn mysaly. Shyn máninde, bul oqıǵany Qazaqstan-Úndistan
qarym-qatynastarynyń tarıhı kezeńi dep esepteýge bolady. Alǵash ret qazaqstandyqáskerı qyzmetshiler BUU bitimgershilik mıssııasynyń quramyna kirdi. Bul ózkvotasynyń bir bóligin bergen Úndistannyń izgilik erki arqasynda múmkin boldy.
Ashyq aıtqanda, 2015 jylǵa deıin Úndistan qoǵamymemleketimizdiń ekonomıkalyq múmkindikteri týraly jetkilikti bilmegen edi.Yntymaqtastyq máselesinde basty nazar, negizinen, saıası quramdasqa aýdarylǵanbolatyn. N. Modıdiń 2015 jyly Qazaqstanǵa resmı sapary jáne joǵary deńgeıdegikelissózder ekonomıkalyq blokty basym pozıtsııalarǵa shyǵardy. Іs júzinde,ekonomıkamyzǵa, saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq yntymaqtastyqty damytýǵadegen shynaıy qyzyǵýshylyqty biz ótken jyly ǵana sezine aldyq.
Úndistan Premer-mınıstriniń 2017 jyly ShYU Sammıtine jáneEKSPO kórmesiniń ashylýyna qatysý úshin QR-ǵa jasaǵan jumys sapary barysyndaqosymsha serpin berildi, onyń sheńberinde QR Prezıdenti
N. Nazarbaevpen ekijaqty kezdesýler bolyp ótti. Búgin ekonomıkalyqdıplomatııaǵa, saýda jáne ınvestıtsııalyq ózara is-qımylǵa basa nazar aýdaraotyryp, yntymaqtastyq qarqyndy damyp jatyr.
Qazirgi ýaqytta Qazaqstan Úndistannyń Ortalyq Azııadaǵynegizgi saýda áriptesi, eki aradaǵy saýda aınalymy Úndistannyń óńirimizdegibasqa memlekettermen jıyntyq taýar aınalymynan asyp túsedi.
Máselen, elderimiz arasyndaǵy ekijaqty taýar aınalymy2018 jyly 1,2 mlrd. dollarǵa jetti. Ol turaqty túrde ulǵaıyp keledi. Mynadaıtsıfrlar keltire keteıin. 2017 jyldan beri (945,7 mln. dollar) taýar aınalymy
26,5%-ǵa nemese 254,3 mln. dollarǵa ulǵaıdy, al eger 2015 jylmen salystyratynbolsaq, onda bul kórsetkish 461,6 mln. dollardan eki eseden artyq ósken.
Aǵymdaǵy jyldyń úsh aıy ishinde ekijaqty saýda 293,1 mln dollardyqurady, bul ótken jyldyń uqsas kezeńine qaraǵanda 35,9%-ǵa artyq.
Ózara saýdanyń odan ári ósýi úshin barlyq múmkindikter barekenine senimdimin. Ol úshin elderimiz arasynda júkterdi jetkizýdiń senimdi áriekonomıkalyq turǵydan paıdaly joldarynyń bolmaýy degen basty máseleni sheship,saýdany ulǵaıtý jolyndaǵy negizgi kedergini joıý qajet. Sondyqtan, ElshilikQazaqstan-Túrikmenstan-Iran (Bender-Abbas,Chabahar) temirjol baǵyty arqyly jáne odan ári teńiz jolymen Úndistanǵaaparatyn marshrýtty tıimdirek paıdalaný boıynsha barlyq kúsh-jigerdi jumsap otyr.Bul kólik shyǵyndary men ýaqytty edáýir qysqartý esebinen saýda kólemin shamameneki-úsh ese ulǵaıtýǵa múmkindik beredi.
QR Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń derekteri boıynsha,Qazaqstanda Úndistan kapıtalynyń qatysýymen 560-qa jýyq zańdy tulǵa men fılıaltirkelgen. Bul rette, 200-den astam úndistandyq kompanııa sońǵy 2-3 jyldatirkelgen eken.
Saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty keńeıtý jónindegibelsendi jumys Qazaqstan-Úndistan Іskerlik keńesimen birlese otyryp júrgiziledi.Pendjab Ulttyq Banki aktsıoneri bolyp tabylatyn Almatydaǵy Tengrı Banktińqyzmeti Úndistan bıznesi úshin Qazaqstanda jaqsy demeý.
Investıtsııalardy tartý jónindegi mindettiń iske asyrylýynaqatysty aıtatyn bolsaq, QR SІM basqa memlekettik organdarmen birlese otyryp,sheteldik ınvestorlardy tartý boıynsha tik-ıntegratsııalanǵan shemany qurypjatqanyn atap ótemin, ondaǵy jumys «front-ofısten», ıaǵnı sheteldegielshilikterden bastalady. Elimizdiń basshylyǵy ótken jyldyń aıaǵynda
SІM-ge jáne sheteldegi mekemelerge ekonomıkalyq dıplomatııa rejıminde jumys isteýtýraly tapsyrma bergenin esterińizge sala keteıin.
Úndistandaǵy Elshiligimizde ınvestıtsııalar tartý úshinjaýapty arnaıy qyzmetkerler aıqyndaldy, olar sol úshin qajetti, ınvest-forýmdardyuıymdastyrýdan bastap sheteldik bıznesmenderdi Qazaqstanǵa barýǵa yntalandyrýǵadeıingi jumysty júrgizedi. Onyń ústine, taıaýda ǵana biz Delıde «Kazakh Invest»ulttyq kompanııasy» AQ ókildigin saltanatty túrde ashtyq.
Júrgizilip jatqan jumys qazirgi kezdiń ózinde jemisinberip jatyr. Mysaly, Chaudhary Group transulttyq kompanııasy ótken jyldyńsońynda Túrkistan oblysyndaǵy tez daıyndalatyn kespeni óndirý jónindegizaýyttyń aktıvterin satyp aldy. Qazir olar Qazaqstanda ǵana emes, sondaı-aqIrandy, Ázerbaıjandy jáne t.b. elderdi qosa alǵanda, óńirdegi 10 eldeáriptester men dıstrıbıýtorlar izdestirip jatyr.
«Kazakh Invest»-pen birlese otyryp, biz Farm2Ukompanııasymen belsendi yntymaqtastyq jasap kelemiz, ol Qazaqstanda qarqyndy baqsharýashylyǵyn damytýǵa múddeli Úndistannyń iri fermerlik kompanııalarynyń biribolyp tabylady. Úndistandyq Sonalika kompanııasymen qyzyqty joba shyǵýy múmkin,ol qýaty shaǵyn, onyń ishinde fermerlerge arnalǵan traktorlar jınaý boıynshakelissózder júrgizip jatyr. Traktor jáne aýyl sharýashylyǵy tehnıkasyn óndirýjónindegi Úndistannyń eń iri kompanııasy Mahindra-men kelissózder júrgizilipjatyr. Refex kompanııalar toby jerde sırek kezdesetin metaldardy qaıta óńdeýjáne Drojılovskoe ken ornyn satyp alý boıynsha belsendi kelissózder júrgizipjatyr. NTPC iri energetıkalyq kompanııasy Qazaqstan naryǵyna shyǵyp, balamalyenergetıka salasynda qýaty 100 MVt-tan astam jobany iske asyrýǵa daıyn.
Bul qazir jumys istep jatqan jobalarymyzdyń bir bóligiǵana.
Taǵy bir praktıkalyq mysal, Elshilik Úndistan bıznes delegatsııasyókilderiniń Nur-Sultandaǵy Astana ekonomıkalyq forýmyna qatysýyna járdemkórsetip, men delegatsııany alyp júrdim. Úndistandyq áriptesterimizdiń qatysýyQazaqstanda qyzyǵýshylyq týǵyzdy. QR
Premer-Mınıstri Asqar Mamınmen, Indýstrııa jáne ınfraqurylymdyq damý, Tsıfrlyqdamý, qorǵanys jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrlerimen, Ulttyq Banktiń,AHQO-nyń, «Báıterek» UBH men «Kazakh Invest» kompanııasynyń birinshibasshylarymen, Almaty, Shymkent qalalarynyń, Túrkistan, Aqmola oblystarynyńákimderimen jáne olardyń orynbasarlarymen, sondaı-aq QR basqa da memlekettikjáne iskerlik qurylymdarynyń ókilderimen bolyp ótken kezdesýlerdiń deńgeıi sonyńaıǵaǵyndaı.
Áleýetti ınvestorlardyń birqatar naqty jobalar boıynshajalpy somasy 300 mln. dollardan astam jobalardy qaraýy týraly ýaǵdalastyqqa qoljetkizildi, eki Memorandýmǵa qol qoıyldy.
Perspektıvasy joǵary ári Elshilik belsendi túrde alǵajyljytyp jatqan taǵy bir baǵyt – bul qarjy, bank sektory jáne FinTech. Dál osyjerden yntymaqtastyq jasaý úshin eleýli jańa múmkindikterdi kórip otyrmyn.Aǵymdaǵy jylǵy sáýirde Delı jáne Mýmbaı qalalarynda AHQO múmkindikterinińtanystyrylymy ótkizildi. Qazir biz aǵymdaǵy jyldyń shildesinde Nur-Sultandaótetin Astana Finance Days is-sharasyna qatysý úshin Úndistannyń iri delegatsııasyndaıyndap jatyrmyz. Qarjy, qaıta saqtandyrý, birlesken kásiporyndardy, mysaly,startaptar zerthanasyn qurý salasynda tyǵyz yntymaqtastyq ornatý boıynsha AHQObasshylyǵymen nysanaly kelissózder ótedi dep senemin.
Qazaqstan men Úndistannyń IT salasyndaǵyyntymaqtastyǵynyń perspektıvasy zor bop kórinedi. Qazirdiń ózinde Astanalyq IThabtyń alańynda Tejas kompanııasynyń telekommýnıkatsııalyq jabdyǵynyń óndirisinashý máselesi talqylanýda. Úndistandyq Infosys jetekshi IT kompanııasymenyntymaqtasýdyń perspektıvasy orasan zor, onyń ishinde osy sala úshin mamandardydaıarlaý da bar.
Meniń pikirimshe, ǵarysh salasy men áskerı-tehnıkalyqbaǵytta ózara is-qımyl jasaý da yntymaqtastyqtyń basymdyqtary bola alar edi.
Osy yntymaqtastyqty keńeıtýde Qazaqstannyń ÚndistandaǵyQurmetti konsýldyqtary eleýli qoldaý kórsetip keledi, olar qazirgi tańda ózqyzmetin Mýmbaı (2015), Chennaı (2017) jáne Gandhınagar (2018) qalalaryndajúzege asyrady. Úndistannyń basqa da qalalarynda qosymsha qurmettikonsýldyqtardy ashý josparlanyp otyr.
Sońǵy jyldary ári Qazaqstanǵa keletin Úndistanazamattarynyń, ári týrızm, emdeý, jeke ister jelisi boıynsha, iskerlik jáne oqýmaqsatynda Úndistanǵa baratyn qazaqstandyqtardyń sany artyp keledi. Jalpyalǵanda, aptasyna 11 reısti quraıtyn, «Air Astana» kompanııasy júzege asyratyn Almatymen Delı jáne Nur-Sultan men Delı arasyndaǵy turaqty avıaqatynas sońǵy kezgedeıin osyǵan yqpal etip kelgen bolatyn. Bizdiń avıatasymaldaýshymyz Úndistan-Pákistanshekarasyndaǵy jaǵdaı ýshyqannan keıin ýaqytsha toqtatyla turǵan ushýdy burynǵykóleminde qaıta bastaıdy dep úmittenemin. Sonymen qatar, jaqyn arada bizÚndistannyń «Spice Jet» jáne «IndiGo» loýkoster avıatasymaldaýshylarynyń
Delı-Almaty jáne Mýmbaı-Almaty marshrýtattary boıynsha qosymsha reıster ashýynkútip otyrmyz.
Memlekettik organdardyń jedel ári úılesimdi jumysynyńarqasynda, Nur-Sultan men Almaty qalalary arqyly tranzıtpen jol júretinÚndistan azamattaryna 72 saǵattyq vızasyz rejım múmkindigi ashyldy. 2018 jylǵynaýryzdan bastap Úndistan tarapynyń QR azamattaryna elektrondyq vızalar alýmúmkindigin usynǵanyn atap ótken jón. Óz kezeginde, Qazaqstan tarapy 2019 jylǵyqańtarda Úndistan azamattaryna osyǵan uqsas múmkindikti usyndy.
2018 jyly Elshilik Úndistan azamattaryna 25 myńnan astamvıza bergen, bul 2014 jylǵy kórsetkishten (6,7 myń) tórt ese kóp. Osyǵan uqsasjaǵdaı bıyl da saqtalyp otyr.
2019 jylǵy qarasha-jeltoqsanda Prezıdent Q. Toqaevtyń Úndistanǵa saparyjosparlanyp otyr, bul bizge saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyqyntymaqtastyqty keńeıtý esebinen strategııalyq áriptestikti uzaq merzimdi damýtraektorııasyna shyǵarýǵa múmkindik beredi.
Qarym-qatynastarymyzǵalaıyqty serpin berýge tıis mańyzdy ekijaqty qujattarǵa qol qoıý kózdelgen.
Qazaqstan-Úndistan baılanystarynyń damý jaı-kúıi menperspektıvalary yntymaqtastyqty damytýdyń durys baǵytyn tańdaǵanymyzdy kórsetipotyr. Ózara is-qımyldyń qolda bar múmkindikteri orasan zor jáne onyń shegi joqdese de bolady.
Búkil adamzat sanynyń altydan birin quraıtyn halqy barelde Qazaqstan Respýblıkasynyń atynan ókildik etetin dıplomat retinde men úshinÚndistan Respýblıkasynda elshi bolý úlken qurmet. Shynymdy aıqanda, tarıhı tamyrytereńde jatqan, baı ári sanqyrly mádenıeti bar Úndistanda jumys isteý,eńbekqor, aqkóńil ári aqjúrek Úndistan halqymen qatar ómir súrý, elderimizarasynda dostyq pen yntymaqtastyqty damytý – osynyń bári kóńilime úlken qanaǵattanýshylyqsezimin uıalatady.