Qazaqstan-Túrkııa yntymaqtastyǵy, AES, halyqaralyq oqıǵalar – Elshimen suhbat
− Qurmetti Mýstafa Kapýdjý myrza, tamyry tereń tarıhymyzdy aıtpaǵanda, eki el arasyndaǵy dıplomatııalyq qatynastarǵa 33 jyl toldy. «Qazaqstan táýelsizdigin kim birinshi moıyndady?» degen suraqta AQSh pen Túrkııa qatar aıtylady. Bul jóninde ne deısiz? 1991 jyly birneshe baýyrlas eldiń táýelsizdik alǵanyn qalaı qabyldadyńyz?
− Ózińiz jaqsy biletindeı, Túrkııa – Qazaqstannyń táýelsizdigin alǵashqylardyń biri bolyp tanyǵan memleket. Buǵan eshkimniń kúmáni joq dep oılaımyn. Qazaqstan Parlamenti táýelsizdik týraly sheshim qabyldaǵannan eki saǵat ótpeı jatyp, Túrkııa Qazaqstannyń táýelsizdigin moıyndady. Munyń aıtarlyqtaı sımvoldyq mańyzy bar. Alaıda odan bólek te mańyzdy sebepterdi atap ótýge bolady. Túrkııa – Keńes Odaǵy kezinde de Qazaqstanmen baılanysyn jalǵastyra bilgen memleket. Respýblıka bolyp qurylǵan sátinen bastap, bizdiń bul ólkemen baılanysymyz eshqashan toqtaǵan emes. Tipti, elimizde Qazaqstanmen baılanysty kóptegen zertteýler júrgizilip, túrli jýrnaldarda jarııalanyp otyrdy. Mysal retinde sizge mynalardy aıta alamyn: 1927 jyly Túrkııada jaryq kóre bastaǵan «Jańa Túrkistan» jýrnalynda Qazaqstanǵa qatysty jazbalar jarııalandy. Osman Qojauly, Zekı Velıdı, Mehmet Kazym shyǵarǵan bul jýrnalda sol kezdegi qazaq aǵartýshysy Mustafa Shoqaıdyń jazbalary jaryq kórdi. Sondyqtan 1991 jyly 16 jeltoqsanda Qazaqstan táýelsizdigin alǵashqy bolyp moıyndaýdyń astarynda bul elmen eshqashan baılanystyń úzilmeýi jatyr deýge bolady. Bul shynynda da burynnan kele jatqan túrik halqynyń úlken bir saǵynyshy edi. Túrik jáne qazaq halyqtarynyń ortaq tarıhy men mádenı baılanystary Túrkııanyń Qazaqstandy egemen el retinde birinshi bolyp moıyndaýynan áldeqaıda mańyzdy. Bul da Túrkııanyń Qazaqstannyń táýelsizdigin moıyndaǵan alǵashqy memleket bolýyna áser etti. Sondyqtan basqa elderdiń Qazaqstannyń táýelsizdigin moıyndap-moıyndamaǵany bizdiń nazarymyzdyń syrtynda qaldy.
Árıne, qazir biz Túrkııa Respýblıkasy Qazaqstannyń táýelsizdigin alǵash bop tanyǵan el retinde maqtanamyz. Buǵan sebep bolǵan eki eldiń baýyrlastyǵy men mádenı baılanysy dep aıta alamyz. Budan basqa sebepterdi atap aıtýdyń ózi artyq. Eki eldiń bir-birine degen baýyrmaldyǵy men qoldaýy óte mańyzdy. 1992 jyly 21 sáýirde alǵashqy elshimiz Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevqa senimhat usyna otyryp, ekijaqty baılanys ornatýdyń alǵashqy qadamyn jasady. Biraq Qazaqstan táýelsizdigin jarııalamaı turyp-aq, sol kezdegi Túrkııa Prezıdenti Turǵyt Ozaldyń 1991 jyly naýryz aıynda Keńes Odaǵyna sapary kezinde Qazaqstan jerine de tabany tıgen edi. 1991 jyly Qazaqstan táýelsizdigin áli almaǵan tusta Túrkııanyń mádenıet mınıstri Namyk Kemal Zeıbek te Qazaqstanmen birneshe mádenı kelissózder júrgizgen bolatyn. Bunyń bári Qazaqstannyń táýelsizdigin qabyldaýǵa jasalǵan alǵashqy qadamdar dep aıtýǵa bolady.
− Ózińizdiń esteligińizben de bólisseńiz?
− 1991 jyly men áli syrtqy ister mınıstrliginde qyzmette emes edim. 1992 jyly syrtqy ister mınıstrligine jumysqa kirdim. Árıne jumysqa kirgen soń qujattardy oqyp-zertteýdi mindetim dep qana qabyldamadym, bul iske asqan qyzyǵýshylyqpen kiristim. Bizdiń Orta Azııa elderine, ásirese Qazaqstanǵa degen qyzyǵýshylyǵymyz ben mahabbatymyz eshqashan taýsylǵan emes. Sol kezeńde búkil túrik halqynyń Qazaqstanǵa qatysty qandaı sezimde bolǵanyn óte jaqsy bilemin. Gazetterde kóptegen maqalalar «Orta Azııadaǵy baýyrlarymyzben qaıta qaýyshtyq», «Baýyrlarymyzdy qaıta qushaǵymyzǵa alamyz» degen taqyrypta jaryq kórgeni esimde. Osy tárizdes sezimge, emotsııaǵa toly maqalalar maǵan da jyly sezimder syılady. Jeke tulǵa, adam retinde barsha túrik halqynyń boıyndaǵy sol bir sezimdi men de óz basymnan ótkerdim dep aıta alamyn.
− Túrkııa Qazaqstannyń eń iri saýda seriktesteriniń bestigine kiredi. Eki eldiń ıntegratsııalyq áleýetin 100 paıyz paıdalanyp otyrmyz dep aıtýǵa bola ma? Saýda kólemin keminde 10 mlrd dollarǵa jetkizý úshin qandaı sharalar qabyldaý kerek?
− Iá, qazir biz Qazaqstannyń eń iri bes saýda seriktesiniń qatarynan oryn alamyz. Alaıdy ártúrli ónimder boıynsha saýda jasaıtyn elderdiń alǵashqysy Túrkııa sanalady. Keı memleketter saýda aınalymynda tek qana bir sektorda – mysaly bir memleket energetıka saýdasynda ǵana aldyńǵy orynda bolýy múmkin. Al Túrkııa barlyq derlik salalarda saýda-sattyqpen aınalysatyn jetekshi elderdiń biri bolyp sanalady. Biz byltyr 2023 jyly aıtarlyqtaı iri, 9 mıllıard dollarǵa jýyq saýda aınalymyn jasadyq. Bul Túrkııadaǵy statıstıkalyq derekter málimeti. Bıylǵy alǵashqy alty aıda da osyndaı kórsetkish qaıtalandy. Byltyr eki eldiń prezıdenti Túrki Memleketteriniń Uıymy sammıtinde kelissózder júrgizgen bolatyn. Sonda jyldyq saýda aınalymyn 15 mlrd dollarǵa jetkizemiz degen maqsat qoıdyq jáne oǵan qol jetkize alatynymyzǵa senimdimin.
Árıne, naqtyraq aıtar bolsaq, aramyzda «Orta dáliz» jobasy boıynsha tek taýar aınalymy emes, qyzmet kórsetý salasynda da kórsetkishterdi arttyrýdy kózdep otyrmyz. Joǵaryda atap ótken 9 mıllıard dollarlyq aınalym tek taýar aınalymyna qatysty. Al qyzmet kórsetý salasyndaǵy kórsetkishterge kóz tastasaq, bul salanyń odan da tıimdi tustaryn ańǵarýǵa bolady. Bul turǵyda logıstıka salasy týraly aıtýǵa bolady.Túrkııa «Orta dálizden» ótetin barlyq taýardyń sońǵy úsh jylda úsh ese óskenin kórip qýanyp otyr. Osy baǵytta Túrkııa áli de bolsa ınvestıtsııa quıýdy jalǵastyrady.
Baký – Tbılısı – Kars temirjolynyń áleýetin arttyrdyq. Bul logıstıkalyq qoldaý men transport júıesiniń damýy, ınvestıtsııalardyń ulǵaıýymen biz aldymyzǵa qoıǵan saýda aınalymyna baılanysty maqsatymyzǵa aıtarlyqtaı jaqyndadyq. Árıne qolda bar múmkindikti, áleýetti tolyǵymen qamtydyq dep aıtý múmkin emes. Munyń da ózindik sebepteri bar. Qaýipsizdiktiń keıbir salalarynda oryn alǵan geosaıası tepe-teńdiktiń ózgerýine baılanysty elder arasynda qaýipsizdik pen senim máselesi týyndady, bul jahandyq saýdanyń negizgi kedergileriniń biri bolyp otyr.
Túrkııa men Qazaqstan geografııalyq jaǵynan óte mańyzdy aımaqta ornalasqanyn aıtyp ótý kerek. Ózderińiz biletindeı, sońǵy jyldary ekonomıkalyq qyzmettiń nazary Azııaǵa aýyp keledi. Búginde Orta Azııa saýda ortalyǵyna aınaldy, al Batys elderi – bul taýarlar úshin negizgi naryq kózi bolyp otyr. Osy sebepti eń aldymen logıstıkalyq ınvestıtsııalarǵa kóńil bólýimiz kerek. Bul básekelestik jaǵdaıynda biz de – Túrkııa men Qazaqstan Azııa men Eýropany bir-birine baılanystyratyn memleketter retinde bul artyqshylyqty kóbirek paıdalanýymyz qajet.
− Al Zangezýr dálizin damytý úshin ne istep jatyr? Bul bolashaqta túrki memleketteriniń saýda jáne kólik-logıstıkalyq baǵytyna qalaı áser etýi múmkin?
− Zangezýr dálizin araqashyqtyqty barynsha qysqartatyn jáne jyldamdatatyn, ásirese aımaqta beıbitshilikke yqpal etetin dáliz retinde qarastyramyz. Árıne, Ázerbaıjan men Armenııa arasyndaǵy beıbitshilik kelissózderiniń nátıjege jetýin qoldaımyz. Osy baǵytta jasalǵan naqty qadamdarǵa oń baǵa beremiz.
Zangezýr dálizi iske qosylǵan jaǵdaıda, saýda jáne logıstıka turǵysynan Armenııa, Ázerbaıjan, Túrkııa jáne aımaqtaǵy basqa elder úshin de óte mańyzdy qadam bolmaq.
− Túrkııa prezıdenti R.T. Erdoǵan Astanaǵa ShYU sammıtine kelip, birqatar kelissóz ótkizdi, terrorızmge qarsy kúres máselesin kóterdi. Bul kezdesýler nátıjesinen qandaı bastamalardy kútýge bolady?
− Elderdiń syrtqy saıasatyna áser etetin faktorlar bar.Sonyń biri – geografııa (ornalasqan aımaq). Túrkııa – eýropalyq jáne azııalyq el, Taıaý Shyǵysqa da kórshimiz.
Shanhaı uıymy – bul turǵydan syrtqy saıası baǵyttarymyzdyń mańyzdy bólshegi. Bizdiń «Jańadan Azııa» atty bastamamyz bar. Bul Azııadaǵy memlekettermen araqatynasymyzdy jaqsarta túsýdi, tereńdetýdi maqsat etedi. Prezıdent R.T. Erdoǵan myrzanyń ShYU sammıtine qatysýy osy turǵydan úlken mańyzǵa ıe boldy.
− Mamyr aıynda Túrkııa prezıdenti jańa konstıtýtsııa qabyldaý qajettigin málimdedi. Buǵan ne sebep boldy? Jańa qujatta naqty qandaı ózgerister bolýy múmkin?
− Konstıtýtsııaǵa ózgertýler engizý jobasy áli jarııalanǵan joq. Biraq ózińiz de bilesiz, memleketter ózi qajet dep tapqan kezde konstıtýtsııasyna ózgerister engize alady.
Túrkııa da demokratııalyq respýblıka retinde qajet bolǵan jaǵdaıda konstıtýttsııasyna ózgerister engize alady.
− Taıaý Shyǵystaǵy geosaıası jaǵdaıǵa toqtalsaq, Palestına-Izraıl qaqtyǵysyndaǵy jaǵdaı týraly ne aıta alasyz? Túrkııa prezıdenti Izraıl boıynsha málimdeme jasady. Izraılde soǵys órti tutansa, onyń Túrkııamen yqpaldas elderge áseri qandaı bolýy múmkin?
− Bylaı dep aıtaıyn, Izraıl men Palestına arasyndaǵy qaqtyǵys «tek saıası jaǵdaı» bolýdan qaldy. Ol jerde gýmanıtarlyq tragedııa bolyp jatyr. Buǵan tek saıası jaǵynan baǵa berý qate bolady. Palestınalyq baýyrlarymyz, ásirese áıelder men balalar óltirilip jatqanda únsiz qalýǵa bolmaıdy. HHІ ǵasyrda mundaı tragedııalyq jaǵdaı – Túrkııa tarapynan qabyldanbaıtyn, adamshylyqqa jatpaıtyn jaǵdaı.
Búginde halyqaralyq sotta qaralyp jatqan bul taqyryp - Ońtústik Afrıka Respýblıkasy tarapynan Izraıldiń 1948 jylǵy genotsıd qylmysynyń aldyn alý jáne jazalaý Konventsııasynan týyndaıtyn mindettemelerin buzýyna baılanysty Izraılge qarsy BUU Halyqaralyq sotyna (ICJ) jasaǵan ótinishti elimiz protsesstiń basynan beri baqylap keledi. Sot protsesine qosylý múmkindikterin muqııat baǵalaǵan soń, bıyl 1 mamyrda Syrty ister mınıstrimiz Hakan Fıdan elimizdiń sot protsesine qosylý sheshimin jarııalady. Osy protseste mınıstrligimizdiń úılestirýimen júrgizilgen keshendi quqyqtyq jumys nátıjesinde 7 tamyzda Izraılge qarsy ashylǵan sotqa qosylýǵa resmı ótinishimiz – BUU Halyqaralyq soty (ICJ) jarǵysynyń 63-baby aıasynda genotsıd konventsııasyna jaqtas el retinde usynyldy. Árıne, beıbit turǵyndarǵa jasalǵan bul shabýyldar basqa memleketterdiń tek saıası ǵana emes, moraldyq jáne adamgershilik jaǵynan da qarsylyǵyn týdyrýy kerek. Biz, Túrkııa osylaı oılaımyz, bul jaǵdaıǵa osy turǵydan qaraımyz. Eger bul toqtatylmasa, ókinishke qaraı, ózińiz de aıtyp ótkendeı, qaýipsizdik jaǵynan problemalar týyndaýy múmkin. Bul búkil álemdegi ortaq problema bolyp otyr. Sondyqtan Izraıldiń bul áreketterin birge toqtatýǵa tyrysý jolynda báriniń buǵan qarsy birlesip áreket etýin qamtamasyz etý úshin naqty qadamdar jasalýy kerek.
Túrkııabasqa memleketterdi jáne halyqaralyq uıymdardy bul taqyrypta naqty qadamdar jasaýǵa shaqyrýdy jalǵastyra beredi. Sońǵy qadam jasalǵansha jáne bul shabýyldar toqtaǵansha Túrkııanyń ustanymy esh ózgermeıdi.
− Bul rette Túrkııada Instagram jelisiniń buǵattalýy tosyn qubylys boldy. Árıne, 57 mln paıdalanýshy – az san emes. Túrkııa halqy muny qalaı qabyldady jáne 10 kúnde bıznes qansha shyǵynǵa ushyrady? Túrkııa Instagram jelisimen qandaı kelisimge keldi?
− Ózińizge belgili, 11 tamyz kúni Instagram jelisi Túrkııada qaıta ashyldy. Túrkııa – quqyqtyq memleket. Túrkııada televızııalyq kanalda nemese áleýmettik jelide habar taratatyn bolsańyz, eldiń zańdary men erejelerine baǵynýyńyz kerek. Túrkııa egemen memleket retinde óz zańdaryna qurmetpen qaraýdy talap ete alady. Instagram jelisinde aýdıtorııamyzdyń belsendi bolýy biz úshin de mańyzdy. Túrkııa men Instagram mamandary arasynda jasalǵan kelissózderde de bul máseleniń sheshimi tabyldy. Osylaısha áleýmettik jeliden shekteý alynyp tastaldy. Facebook, Twitter nemese Instagram sııaqty áleýmettik jeli platformalary úshin belgili bir quqyqtyq erejelerdi qabyldaý zań boıynsha talap etiledi. Bul erejelerge baǵynbaǵan jaǵdaıda bizdiń zańdy rásimderimizge sáıkes, olardyń qyzmetin shekteý sharalaryn qoldaný qajet. Instagram-ǵa qatysty sońǵy jaǵdaı da osynyń aıasynda jasalǵan bolatyn. Aldaǵy ýaqytta qaıtadan qaıshy keletindeı sıtýatsııa bolmaıdy dep úmittenemiz.
Bul oqıǵaǵa ekonomıkalyq, saýda jaǵynan qaraý biraz durys emes dep oılaımyn. Sebebi birinshi orynda memleket zańdarynyń saqtalýy turýy kerek, eń áýeli zańdy erejelerge baǵynýyn qamtamasyz etýimiz kerek. Árıne qazir saýdanyń onlaın, áleýmettik jeliler arqyly jasalatynyn bilemiz, biraq saýda jasaıtyn adamdar da memlekettik syn-qaterlerdi eskere otyryp, jumys isteýi qajet dep oılaımyz. Keı kezderi osyndaı problemalarǵa kezigýimiz múmkin, biraq jańa aıtyp ótkenimdeı, Instagram-men ortaq sheshimge keldik. Aldaǵy ýaqytta Túrkııanyń zańdary men erejeleri, tártibi eskeriledi dep oılaımyz.
− Sırııa máselesi qashan sheshiledi dep oılaısyz? Bul jóninde Astana protsesiniń qaıta bastalýyn qalaı baǵalaısyz?
− Bul – óte kúrdeli bir taqyryp. Munyń qalaı jáne qandaı jolmen sheshiletinin aldaǵy ýaqyt kórsetedi. Túrkııa eń áýeli qaýipsizdik taqyrybyna kóńil bólemiz jáne memlekettik deńgeıdegi jumystarymyzdy jalǵastyryp jatyrmyz. Astana protsesi – óte mańyzdy platforma, Qazaqstan sońǵy jyldary qaqtyǵystardy beıbit jolmen sheshý jumystaryn arttyrdy. Sondyqtan, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń basshylyǵymen júzege asyrylyp jatqan protsess úshin rızashylyǵymyzdy bildiremiz. Barlyq tarapty bir ortaǵa jınap, dıplomatııalyq bir sheshim tabýǵa tyrysyp jatqan Astana protsesine qoldaý kórsetemiz.
Budan bólek, Almatyda Qazaqstannyń Armenııa men Ázerbaıjan arasyndaǵy daýdy jeńildetýge yqpal etýshi rólindegi kezdesý ótti. Bul – úshinshi memleketterdiń qatysýynsyz, eki el arasyndaǵy qarama-qaıshylyqty sheshýge arnalǵan platforma. Árıne, bul Qazaqstannyń beıbitshilik pen qaýipsizdikti qamtamasyz etýdegi aımaqtyq jáne jahandyq rólin arttyrady. Astana protsesine basqa memleketter men halyqaralyq uıymdar da qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Qazaqstannyń osy problemaǵa úles qosýyn biz de mańyzdy dep esepteımiz jáne osyndaı múmkindik bergeni úshin alǵys aıtamyz.
− 2009 jyly qurylǵan Túrki keńesi búginde Túrki memleketteri uıymyna aınaldy. Bul uıym anaǵurlym ıntegratsııalanǵan yntymaqtastyqqa, TMU-ǵa múshe memleketterdiń áskerı jáne ekonomıkalyq birlestigine aınala ala ma?
− Ózińiz biletindeı, eń sońǵy TMU jıyny Qazaqstanda ótti. Bul jerde TURKTIME qujaty qabyldandy. Muny sońǵy 10 jylda Túrki elderi arasynda atqarylǵan protsesterdiń bir nátıjesi retinde kórýge bolady.
Oǵan qosa, «Túrki áleminiń keleshegi-2040» qujaty qabyldandy. Onda Túrki memleketteri uıymynyń2040 jylǵa deıingi maqsattary belgilengen. Bul qujatqa zer salyp qaraıtyn bolsańyz, aldaǵy ýaqytta seriktestigimizdi tereńdetetin jáne damytatyn bastapqy usynystar bar. Osyndaı jıyndar arqyly barlyq túrki halyqtary bir ortada bas qosady. Doktorlarymyz, ǵylymı zertteýshilerimiz, akademııalyq ókilderimiz, ýnıversıtetterimiz, ákimdikterimiz óte mańyzdy kezdesýler ótkizedi. Biz kóbinese úlken jıyndar nátıjesin ǵana kóremiz, biraq onyń astarynda biz kórmegen kóptegen uıym jumys isteıdi. Aldaǵy kezeńde taǵy da kóptegen damý protsesterin, olardyń qarym-qatynasymyzdyń odan ári nyǵaıa túsýine kómektesetinin kóre alamyz dep senemiz.
− Qazaqstan men Túrkııa arasyndaǵy áskerı yntymaqtastyq deńgeıine qandaı baǵa bere alasyz? Byltyr kúzde Qazaqstanda Anka drondaryn qurastyrý qolǵa alynatyny habarlandy. Keıin ol joba týraly múldem aıtylmaı ketti. Qazir osy kelissózder qandaı satyda? Alǵa ilgerileý bar ma?
− Qazaqstan men Túrkııanyń áskerı yntymaqtastyǵyn mańyzdy dep sanaımyz.Túrkııa qorǵanys ónerkásibinde mańyzdy tehnologııaǵa ıe elderdiń birine aınaldy. Bul tehnologııamyzdy baýyrlas memlekettermen bólisýdi durys dep sanaımyz jáne tájirıbemizben bólisip te jatyrmyz. «Anka-ǵa» kelsek, 3 ushaqsyz basqarylatyn ushqysh (BPLA) jetkizildi. Bul baǵytta jumystar júrgizilip jatyr jáne ol protsess 3 aıda nemese 5 aıda jyldam oryndalatyn nárse emes. Memleketter óziniń strategııalyq sheshimderin óziniń qajettilikterine qaraı qabyldaýy qajet.
Qazir Qazaqstan Úkimetiniń qajettiligi bolǵan jaǵdaıda «Anka» ınvestıtsııa jasaı alady. Biraq bul protsess tek Qazaqstan Úkimetiniń qajettilikteri men usynystaryna sáıkes oryndalady. Baýyrlas memleket retinde tek bul tehnologııalardy ǵana emes, basqa da tájirıbelerimizben bólisýge árdaıym daıynbyz.
− AES salý máselesi eki elge de ortaq taqyrypqa aınalǵandaı. «Rosatom» Túrkııadaǵy alǵashqy Aqquıy atom elektr stantsııasyn salyp jatyr. Bul sheshim qalaı qabyldandy? Qazaqstandaǵydaı jalpyhalyqtyq referendým ótti me? Bul baǵytta Qazaqstan ne nárseni eskerýi kerek?
− ıAdrolyq energııa taqyrybynda referendým ótkizbedik. Árıne, energııanyń alýantúrligin kóbeıtý qajettiligi bar. Tek qana tabıǵı gaz ben janarmaıǵa táýeldi bolý – memlekettiń saıası proektsııasynda búkil jumyrtqany bir sebette saqtaǵanmen birdeı. Energetıka salasyna jasaıtyn ınvestıtsııalarymyzdy osyndaı oımen júzege asyramyz.
Aqquıy AES qurylysy bastaldy, aldaǵy jyly birinshi kezeńin aıaqtaımyz jáne energııa alý protsesi bastalýyn kútip otyrmyz.
Qazaqstan da bul taqyrypta óz qajettilikterine qaraı sheshim qabyldaıdy dep oılaımyz. Qazaqstanda da bul taqyrypqa qatysty túrli maqalalar, jańalyqtar jazylyp jatqanyn baqylap otyrmyz. Bul – árıne Qazaqstan Úkimetiniń jeke sheshimi. Referendým ótkizý máselesi de eldiń qalaýyna baılanysty. Bul taqyrypta eń mańyzdysy – qaýpisizdik, senimdi bir energııa kózin tabý. Túrkııa da bul jaǵdaıda ártúrli usynysty nazarǵa aldy. Qazaqstan da osyǵan uqsas túrde senimdi jáne ártúrli qýat kózin tabýǵa basymdyq beredi.
− Ótken jyly Túrkııa men Sırııada bolǵan alapat zilzalada qazaqstandyqtar barynsha qoldaý kórsetýge tyrysty. Onyń saldary tolyǵymen joıyldy ma? Adamdar jańa baspanalaryna tolyqtaı kirdi me? Bul oqıǵadan keıin jer silkinisin zertteý jumystary, qurylys sapasyna qoıylatyn qajettilikter kúsheıtilgen shyǵar?
− Túrkııadaǵy zilzala 11 provıntsııany qamtydy. Keıbir provıntsııalarda asa joıqyn, keı jerde ortasha deńgeıde boldy. 50 myńnan astam adamymyzdan aıyryldyq. Bul taqyryp qozǵalǵanda eń birinshi myna nárseni basa aıtý kerek – Qazaqstan Túrkııaǵa alǵashqylardyń biri bolyp kómegin jibergen jáne eń kóp kórsetken memleketterdiń biri bolýy. Biz bul kómekti baýyrlastyqtyń sımvoly retinde kórdik. Qıyn kúnderi bir-birimizge qol ushyn sozý ustanymyn osy zilzalada dáleldegeni úshin qazaq halqyna, qazaq úkimetine osy sátti paıdalana otyryp alǵys aıtamyn.
Eńbektegen baladan eńkeıgen qartqa deıin qolynan kelgenshe halyqtan-halyqqa jibergen kómegin aıtqym keledi. Bul – biz úshin óte qymbat. Kómektiń kólemine, baǵasyna nazar aýdarmadyq, onyń qanshalyqty shyn júrekten jasalǵanyn kórdik. Alty jasar qyzdyń aqsha jınaıtyn sandyqshasyn bosatyp, kómek retinde jiberýi biz úshin mıllıon dollardan da qymbatyraq.
Baýyrlas elder retinde kez kelgen jaǵdaıda bir-birimizdiń janymyzdan tabylýymyz kerek. Biz muny jer silkinisi kezinde óte jaqsy sezindik. Qazaqstanda kóktemde sel júrdi, biz de kómek qolyn sozar edik, alaıda Qazaqstan úkimeti óz múmkindikterimen apatty eńsere bilgenine qatty qýandyq. Óte aýqymdy aldyn alý sharalaryn júrgizý arqyly 100 jylda bir bolatyn selge Qazaqstan jalǵyz ózi tótep bere aldy, biraq eger qajettilik týyndaǵan jaǵdaıda, árıne, biz de janynan tabylýǵa, kez kelgen kómek túrin jetkizýge daıyn ekenimizdi bildirdik. Qazaqstannyń damyǵan izdeý jáne qutqarý tehnologııasy arqasynda apat aýqymynyń keńeıýine jol berilmedi. Barlyq qıyndyq artta qalsyn dep tileımin.
Túrkııada 75 myń turǵyn úıdi bir jylda salyp, zańdy qojaıyndaryna tapsyrdyq. 300 myń turǵyn úıdiń qurylysy áli jalǵasyp jatyr. Árıne mundaı kútpegen apat jarasynyń jazylýy úshin bir jyl óte az, budan da kóp ýaqytty qajet etedi. Mundaı oqıǵadan keıin eski qalalardyń burynǵy mádenı kelbetin qaıtarý qıyn ári uzaq ýaqyt alady. Bul tek úı salýmen shekteletin nárse emes, biraq bul protsess úı jáne ǵımarat salýmen bastalady. Bul rette taǵy da ýaqyt qajet ekenin aıtqym keledi.
Búgingi kúnge deıin óz múmkindigimizben 75 myń úıdi qoldanysqa berýimiz – mańyzdy jetistik. Endi taǵy 300 myń úı salynyp jatyr. Qalanyń eski rýhyn qalpyna keltirýge tyrysamyz, biraq bul – ǵımarattardy salyp bolǵannan keıingi másele. Biz az ýaqyttyń ishinde úılerdi ózimiz oılaǵannan da jyldam saldyq, sondyqtan rýhanı jaǵyn qalpyna keltirý de uzaqqa sozylmaıdy dep oılaımyz.
− Túrki elderi arasynda jıi aıtylǵan «Ortaq álipbı» jóninde oı bólisseńiz. Buǵan deıin 4-5 raýnd kelissóz ótip úlgerdi. Árbir eldiń óz ambıtsııasy baryn eskersek, ortaq álipbı – ýtopııa bolyp kórinbeı me?
− Joq, maǵan bul ýtopııalyq pikir bolyp kórinbeıdi. Muny ǵylymı jaǵynan alyp qarasaq, Halyqaralyq Túrki akademııasy men ǵalymdar túrki tilderiniń dybystalýyn negizge ala otyryp, bul baǵytta jaqsy ǵylymı jumystar júrgizip jatyr. Olardyń alǵashqy jınalysy 2023 jyly osynda ótti. Odan keıin de birneshe jınalys ótkizildi.
Árıne túrki tilderiniń birligi – ıntegratsııa jaǵynan alyp qaraǵanda jasalýy kerek mańyzdy qadamdardyń biri. Qurmetti Prezıdentimiz de muny Túrki elderiniń basqosýynda sóılegen sózinde aıtyp ótti. Túrki memleketteriniń til birligi – bizdiń mańyzdy maqsattarymyzdyń biri. Bizdiń prezıdentimiz bul salaǵa jasalatyn alǵashqy qadam – ortaq túrki álipbıimen bastalatynyn atap ótti. Sondyqtan bul saladaǵy jumystar áli jalǵasyp jatyr, alǵashqy jınalystyń Astanada ótýi de mańyzdy. Sosyn Bakýde, Almatyda basqosý uıymdastyryldy. Bul baǵytta ǵylymı jaǵynan da, tehnıkalyq jaǵynan da jumystar jalǵasyp jatyr.
− Bıyl da qazaqstandyqtar Túrkııadan baspana alýshylardyń úzdik ondyǵyna kirdi. Buǵan salynatyn salyq mólsheri ósti me? Keıingi jyldary sheteldikter kóbeıip, Túrkııada turý talaptary qıyndaı túsken sekildi. Bul rette qazaqstandyqtarǵa qandaı keńes berer edińiz?
− Salyq kóbeıgen joq. Tek retsiz jáne zańsyz kóshi-qonǵa baılanysty ártúrli sharamyz bar.
Zań boıynsha yqtııarhat alyp, kóship kelgen, tártip buzbaǵan adamdarǵa eshqandaı áseri bolmaıdy. Biraq meniń keńesim – kóshi-qon mekemesine baryp, burynǵy jasalǵan yqtııarhat ýaqyty bitpeı turyp, ýaqytyn uzartqan jón.
− Qazaqstandyqtar Túrkııa týrızmin, onyń ishinde teńiz jaǵalaýlaryn, ashanasy men qyzmet kórsetý ádebin erekshe baǵalaıdy. Al túrkııalyq aǵaıyndardyń Atajurtyna kóptep kelýi baıqala ma? Statıstıka ne deıdi?
− 2023 jyly shamamen 850 myń qazaq baýyrymyz Túrkııaǵa saparlaǵan. Al Qazaqstanǵa shamamen 190 myń túrik azamaty keldi. Árıne Túrkııa tanymal týrıstik baǵyt bolǵandyqtan, aradaǵy bul sandyq kórsetkishter asa mańyz beredi dep oılamaımyn. Sebebi munyń birneshe faktory bolýy múmkin.
Birinshisi – áýe joldary, sońǵy ýaqytta Air Astana reısteri óte jıiledi, Pegasus te kóptegen qalaǵa tikeleı reıster ashty, Turkish Airlines, AjeT, Fly Arystan Ankaraǵa, Ystanbulǵa jáne Túrkııanyń Antalııa sekildi basqa aımaqtaryna da tikeleı reıster qosa bastady.
Týrızm – bizdiń dıplomatııalyq qarym-qatynasymyzdan bólek halyqtarymyzdyń ózara baılanys qurýyna, jaqyndasýyna kómektesip jatqan bir protsess. Ol tek ekonomıkalyq, saýda baılanysy ǵana emes, eki el halqynyń bite qaınasyp aralasýy, bir-biriniń tarıhy men mádenıtein taný múmkindigin berip otyrǵan sektorǵa aınaldy. Sondaı-aq memleket tarapynan da Túrkııadan Qazaqstanǵa, Qazaqstannan Túrkııaǵa áýe reısterimen qatynaýdy ońaılatý úshin qoldaý kórsetilip jatyr.
− Jýyrda Astanada Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyny ótedi. Oǵan Túrkııa qalaı daıyndalyp jatyr? Qandaı aıtýly sportshylaryńyz keledi? Bul is-shara túrkııalyq týrısterdiń artýyna septigin tıgizetin shyǵar?
− Árıne, Kóshpendiler oıyndaryn kórýge keletin túrkııalyqtar óte kóp. Biz júzge jýyq sportshymyzdyń qatysýyn qamtamasyz etemiz, kóp mólsherde sportshy qatysatyn memleketterdiń biri bolamyz. Túrkııanyń sport mınıstrligi osy taqyrypqa qatysty eldegi týrızm mınıstrligimen, sport uıymdarymen jınalys ótkizdi. Túrkııa atynan oıyndarǵa qatysatynymyzǵa qýanyshty ekenimizdi aıtqym keledi.
Qazir túrik sportshylary qyzý daıyndyq ústinde, aldaǵy ýaqytta TRT kanalynan sportshylarymyzdyń daıyndyǵy týraly sıýjet kórsetemiz. Kóshpendiler oıyndary – árıne tarıhı bir mıssııaǵa ıe joba. Ortaq tarıhı sporttarymyz bar ekenin aıta ótý kerek. Bul da Olımpıadaǵa uqsas uıymdastyrylady dep senemiz. Qazir kim qatysatynyn naqty bilmeımin, biraq biz barlyq sport túrine sportshy daıyndap jatyrmyz. Bári óte sátti ótedi dep senemin. Byltyr Túrkııada Kóshpendiler oıyndary jaqsy deńgeıde ótti dep oılaımyn. Bul sharany Qazaqstandy taǵy bir tanyta túsetin jáne tarıhı oıyndarymyzdy búkil álemge tanytýǵa múmkindik beretin aýqymdy oqıǵa deýge bolady.
− Túrkııada sońǵy jyldary dombyraǵa qyzyǵýshylyq artqan kórinedi. Tipti Antalııada jaǵalaýda dombyraǵa eskertkish ornatylýy muny aıǵaqtaı túsedi. Buǵan eki el arasyndaǵy mádenı baılanystar yqpal etti me?
− Iá, solaı deýge bolady. Dombyra – qazaqtyń ulttyq aspaby. Bizde de soǵan uqsaıtyn saz aspaby bar. Biraq dombyrany tartý oǵan qaraǵanda qıyn ekenin bilemin. Bes-alty ishegi bar aspaptardan shyǵatyn daýysty dombyradaǵy eki ishekten shyǵarý óte qıyn dep oılaımyn. Sondyqtan dombyra sherte alatyn ónerpazdardy óte talantty dep aıtýǵa bolady. Antalııada dombyraǵa eskertkish ornatylýy mańyzdy dep oılaımyn, sebebi Antalııa – qazaqtar eń kóp keletin qalalardyń biri. Eki elge bir-biriniń ulttyq aspaptaryn kórsetý mańyzdy, osylaısha bizdiń ortaq mádenı baılanysymyz bar ekenin kóre alamyz.
Ótken jyly osynda Atatúrik saıabaǵynda ıÝnýs Emre eskertkishin ashtyq, birneshe kóshege ataý berildi. Túrkııada da birneshe saıabaqqa qazaq aǵartýshylarynyń, qazaqtyń memleket qaıratkerleriniń atyn berdik. Osy arqyly biz jastarǵa, jańa býynǵa eki el arasyndaǵy qarym-qatynasty mádenı jáne tarıhı ortaq qundylyqtarymyz bar ekenin eske salǵymyz keledi. Dombyrany kórgen bir adam bul ne, kimniń aspaby dep qyzyǵýshylyq tanytady. Sáıkesinshe Qazaqstanda da ıÝnýs Emre jaı ǵana músin emes, eki elge ortaq mańyzdy tulǵa ekenin bildirgim keledi. Kóshelerge berilgen ataýlar da jastardyń qyzyǵýshylyǵyn oıatyp, olardy jańa aqparat bilýge yntalandyrady. Sondyqtan muny tek qana sımvol retinde kórý jetkiliksiz. Bul eki el arasyndaǵy qatynasty odan saıyn nyǵaıta túsedi dep senemiz.
− Sizdiń Qazaqstanǵa Elshi bolyp kelgenińizge jyldan asty. Buǵan deıin Tájikstan, Italııa, Brazılııa, Túrikmenstanda elshilik qyzmet atqarǵanyńyzdy bilemiz. Qazaqstannyń biraz qalasyn aralap úlgergen ekensiz. Qandaı áser aldyńyz?
− Ázirge Almaty, Aqtaý, Shymkent, Túrkistan men Taraz qalalaryna barýǵa múmkindigim boldy. Aldaǵy ýaqytta da biraz shyǵys pen soltústik óńirlerge barýǵa nıettimin. Múmkindik týǵan boıda Óskemenge, Semeıge, Pavlodarǵa barýdy josparlap otyrmyn. Shynymdy aıtsam, munda alǵash kelgenimde esh jatyrqamadym. Astanaǵa da birden úırenip kettim, alǵashqy kúnnen-aq óz úıimde júrgendeı sezindim. Kóshege shyqqanda qazaq baýyrlarymyzdyń bizge qamqorlyqpen, mahabbatpen qaraıtynyn sezindik.
Ásirese, túrkilerdiń rýhanı astanasy Túrkistanda Ahmet ıAsaýı, Arystan Bab kesenelerine barǵanda bul sezimderimizdiń tereńdeı túskenin baıqadyq. Ózderińiz biletindeı, Qoja Ahmet ıAsaýı – Anadolydaǵy Islamnyń sımvoly, al túrki álemindegi musylmandyq Ahmet ıAsaýı arqyly taraǵanyn bilemiz. ıAsaýı arqyly taraǵan dástúr bizdiń eldegi musylmandyqqa óte jaqyn. Almaty týraly da aıryqsha atap ótkim keledi. Mádenıet jaǵynan Almaty óte erekshe bir qala dep aıtýǵa bolady, saýda aınalymy da aıtarlyqtaı damyǵan deýge bolady.
Byltyr Astananyń elorda atanýynyń 25 jyldyq mereıtoıyn toıladyq. Astananyń osyndaı tez damyp ketýi, menińshe Qazaqstan Úkimetiniń jetistiginiń biri sanalady. Astanaǵa osy ýaqytta túrli aımaqtan adamdar kóship kelip ornalasqan. Osy arqyly Astana túrli mádenıettiń bir jerde toǵysqan núktesine aınaldy. Gastronomııalyq jaǵynan da óte mańyzdy yqpal bar ekenin baıqaýǵa bolady.
Qysqasha mynany aıtqym keledi: Qazaqstandaǵy qalalardy aralaýymyzda Túrkııadaǵy qaladan basqa qalaǵa ketkendeı sezim bolǵan joq. Kúndelikti ómirimizde qıyndyqqa tap bolmadyq, resmı qyzmetimde sońǵy 1,5 jylda esh másele týyndamady. Qazaq baýyrlarymyzdan, Syrtqy ister mınıstrliginen únemi dostyq, baýyrmaldyq kóremiz. Bizben shynaıy qarym-qatynasta jáne únemi qushaqtary ashyq. Osy úshin de alǵys aıtqym keledi.
− Qazaqstannyń gastronomdyq erekshelikteri jóninde tolyǵyraq aıtyp bere alasyz ba?
− Men ózim jalpy kóp et jeıtin adam emespin, degenmen jylqy etiniń dámin kórdim. Qonaqqa shaqyrǵanda bizge qymyz usynylady, ol tipti óz úıimizde de bar. Ózińiz bilesiz, qymyz – Túrkııada jıi ishiletin sýsyn emes. Biraq Qazaqstanda bolǵanda óz tońazytqyshyma alyp qoıýǵa tyrysamyn. Sebebi kelgen qonaqtarǵa qymyz usynyp, baýyrlas eldiń mádenıetine qurmet kórsetýge tyrysamyn.
Árıne bul jerde et asý óte tanymal. Bul endi qazaq halqynyń ulttyq taǵamy, ulttyq taǵamǵa qurmet retinde et jemeıtin adam bolsam da dámin kóremin. Al baýyrsaq – eń jaqsy kóretin taǵamymnyń biri. Túrkııada «pıshı» degen túri bar, biraq bizge Qazaqstandaǵy baýyrsaq dámdirek bolyp kórindi. Qalaı jasalatynyn da bilemiz. Syrtta tamaq ishkende úlken mántini jaqsy kóremiz. Túrkııada mántiniń úlkeni de, kishisi de bar. Biraq Qazaqstandaǵy úlken mánti dámdirek. Men negizi tamaqtanýǵa qatty mán beremin, óte kóp kalorııa almaýǵa tyrysamyn, biraq aıtylǵan taǵamdardyń dámin kórmeı otyra almaımyn (kúlip).
Qazaqstan gastronomııasy sondaı baı, túrli taǵam mádenıetiniń toǵysqan jeri deýge bolady. Syrttan tamaqtanǵanda eýropalyq restoranǵa qaraǵanda qazaqy meıramhanalarǵa barýdy qup kóremin. Aıta ketsem, Túrkistan aımaǵy kóp et jeıtin aımaqqa sanalady eken, mal sharýashylyǵynyń damýymen de baılanysty dep oılaımyn. Sondyqtan bul jaqtaǵy etten jasalatyn taǵamdar óte dámdi bolyp shyǵady.