Qazaqstan tarıhyndaǵy Taıbuǵa men Sibir ulysynyń róli qandaı
Konferentsııa qatysýshylaryna QR Mádenıet jáne sport mınıstri Aqtoty Raıymqulova úndeý jasady. Mınıstr úndeýin Mádenıet jáne sport mınıstrligi Mádenıet komıtetiniń tóraǵasy Aqan Ábdýálıev oqyp berdi.
Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Rýhanı jańǵyrý jáne Uly dalanyń jeti qyry, QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Táýelsizdik bárinen qymbat maqalalary aıasynda naqty tapsyrmalar berilip, elimizdiń mádenı murasyna kóńil bólinip, kóptegen jumystar júrgizilip jatqany ózderińizge belgili. Jalpy, ulttyq tarıhymyzdy zerdeleý jáne ony ary qaraı tanytý qoǵamnyń tarıhı sanasyn qalyptastyratyn strategııalyq ózekti másele ekeni bárimizge aıqyn. Qoǵamdyq sanany jańǵyrtý, sondaı-aq «Uly dalanyń jeti qyry» irgeli maqalasyn biz halqymyzdyń jáne memleketimizdiń tarıhı ótkenine zor kóńil bólinetinimizdi Atyraý oblysyndy ótken konferentsııa, sonymen qatar Joshy han ınstıtýtynyń ashylýy jáne búgingi ǵylymı-praktıkalyq konferentsııa kórsetip otyr», - delingen Aqtoty Raıymqulovanyń úndeýinde.
Uıymdastyrýshylardyń aıtýynsha, qazaq memlekettiliginiń qalyptasýyna óz tóńiregindegi kóptegen túrki ulystarynyń tikeleı jáne janama yqpaly boldy.
Bul rette, yqpal etken iri ulystardyń biri – Taıbuǵa ulysy jáne taıbuǵalyqtar negizin qalaǵan Sibir handyǵy. Taıbuǵa ulysy jaıly tarıhı derekter otandyq tarıhshy-ǵalymdardyń nazaryn aýdaryp otyr.
«Taıbuǵa – Kereıdiń Tuǵyryl hanynyń uly Uıqydan (keı jerde Úki dep te jazylady) taraǵan urpaǵy. Kereı memleketi ydyraǵan kezde, Tuǵyryl hannyń taǵyn Shyńǵys han aldy. Qazirgi Tóreler de Shyńǵys urpaǵy emes, Tuǵyryl hannyń urpaqtary. Tuǵyryl hannyń ózi naımandardyń qolynan qaa tabady. Al Kereı eli birneshe topqa bólinedi. Bir toby Sibirdegi ormannyń arasyna ketedi. Ekinshi bir toby ońtústikke – Taldyqorǵan, Jetisýǵa qaraı ketedi. Bir toby – Ortalyq, Batys Qazaqstanǵa deıin barady, qazirgi Kereıit dep júrgenimiz solar. Kópshiligi basqa kórshi halyqtardyń quramyna sińip ketti. Olar qalmaqta, tatardyń ishinde bar, jońǵardyń ishine Torǵaýyt bolyp endi, bashqurttyń ishinde Gıreevo degen 4-5 aýyl bar», - dedi tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Amanjol Kúzembaıuly.
A. Kúzembaıuly Taıbuǵanyń – alǵashqy Sibir handarynyń biri ekenin atap ótti.
«Qaıranbaı men Qýtemir degen eki batyr, onyń bireýi kereı, bireýi qypshaq, Tobyl ózeniniń Ertispen qosylatyn jerinde qala salady. Oǵan Shyńǵyshan ruqsat beredi. Chınga-týra qalasy osylaı salynyp, memleket qurylady. Árıne, ony qazirgi memlekettilikpen salystyrý qıyn. Ol kezdegi memleket úshin – basshy, zań, turǵyndary men terrıtorııasy bolsa jetkilikti edi. Sonyń alǵashqy hany – Taıbuǵa boldy. Taıbuǵalyqtar 100 jylǵa jaqyn Sibirdi bıleıdi. Osy kezde Shıban áýletinen shyqqandar Sibirdegi bılikke talasady. Shıbandyqtardyń eń qudiretti ókili – Kóshim han. Kóshim han qazaq dalasynan barǵan, orystyń avtorlary, tipti Levshınniń ózi Kóshimdi «ız Kazahskoı ordy» dep jazady. Taq talasy 300 jylǵa sozyldy. Aqyrynda «Eki qarǵa talassa, bir quzǵynǵa jem bolady» degendeı, ekeýi de Moskva patshalyǵynyń quramyna kirdi. Al endi Taıbuǵanyń urpaqtary qazir qazaqtyń ishinde de bar, Sibir túrkileriniń ishinde de bar, ásirese Reseıde kóp. Qazir Taıbuǵany da biletinder az, keńes ýaqytynda bul tarıh oqytylǵan joq. Táýelsizdik alǵan soń da jekelegen tarıhshylar zerttemese, kóńil aýdaryp jatqandar joq», - deıdi A. Kúzembaıuly.
«Taıbuǵa han – qazaq memlekettiligin qurýǵa úlken úles qosqan ataqty qolbasshylardyń biri. Onyń tarıhy elimizdiń tarıhymen tyǵyz baılanysty. Taıbuǵa han – Batý hannyń uly joryqtaryna qatysýshylardyń biri, Shyńǵyshan men Joshy han zamandasy, bolǵan, Altyn Orda syndy úlken birlestiktiń tiregi bolǵan. Ókinishke oraı, tarıhta basty nazar Altyn Ordaǵa qatysty zertteýge aýdaryldy», - dedi «Altyn orda» halyqaralyq bıznes-klýb» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy Marhabat Balǵabaı.
«Sibir handyǵynyń negizin qalaýshy Taıbuǵa tarıhyn zertteý boıynsha tereń zertteýlerdi bastaǵan ǵalymdarǵa alǵys aıtqym keledi, Sibir handyǵynyń aýmaǵy tolyǵymen keńeıtilip, bizdiń elimizdi de qamtyǵan. Qazirgi ýaqytta bul aýmaqtyń kimniń menshiginde ekeni, onyń negizgi kózderi, qaıda jáne kimniń basqarǵany, qandaı aýmaqtardyń tıesili bolǵany týraly kóptegen pikirtalastar bar», - deıdi M. Balǵabaı.
Óz kezeginde «Tuǵyryl han – Oń han» korporatıvtik qorynyń tóraǵasy Asylhan Igibaev Sibir handyǵynyń bóten jurt emestigin aıtty.
«Keńes kezeńinde tarıhymyz burmalanyp, qaıta jazyldy. Qazir táýelsizdigimizdiń arqasynda birtalaı tarıhı shyndyqtarǵa kózimiz jetti. Búgingi qozǵalyp otyrǵan konferentsııadaǵy Sibir handyǵy qazaq halqy úshin bóten jurt emes. Ol handyqtyń da quramy bizdegideı arǵyn, naıman, qypshaqtardan turǵan. Osyǵan qarap, keńestik saıasattyń kesirinen biz taǵy bir tarıhymyzdan aıyrylyp qala jazdaǵanymyzdy kóre alamyz. Sibir handyǵy bizdiń ajyramas bóligimiz, týystas qandastarymyz, - dedi ol.