Qazaqstan tarıhy oqýlyqtary qalaı jazylýy kerek?! - B.Aıaǵan
Ásirese qazirgi zaman talaptaryna saı jáne jańa syn-kózqaraspen jazylǵan dáıekti mektep oqýlyqtary shyǵarylýda. Degenmen oqýlyqtarda birizdilik bolý úshin búgingi tańda ortaq júıe jasalǵany durys. Joǵary talaptar da belgilenýi tıis. Osy maqsat jolynda Memleket tarıhy ınstıtýty bastaǵan otandyq tarıhshy-ǵalymdar úlken jumysty bastap ketti.
Jalpy orta bilim beretin mektepterge arnalǵan táýelsiz Qazaqstan tarıhy oqýlyqtary qalaı jazylýy kerek? Osy baǵytta qandaı jumystar jasalýda?
Osy saýaldardy biz Memleket tarıhy ınstıtýtynyń dırektory, professor Búrkit Aıaǵan myrzaǵa qoıyp, suhbattasqan edik.
- Jaqynda Sizder Instıtýt qabyrǵasynda mektep pen kolledjderdegi Qazaqstan tarıhy oqýlyqtarynyń jaǵdaıyna qatysty jıyn ótkizip, birqatar qazaqstandyq tarıhshylar arasynda talqylaýlar úıymdastyrdyńyzdar. Osy shara barysynda naqty qandaı másele kóterdińizder? Oqýlyqtar qańdaı bolý kerek degen keleli bir sheshimge keldińizder me?
- Atalmysh «dóńgelek ústeldiń» basty maqsaty orta mektep pen kolledjderdegi úlgilik baǵdarlamalar men oqýlyqtarǵa taldaý jasaý boldy. Ol úshin bizdiń ınstıtýt óz aralarynda ashyq pikirtalasqa túsken oqytýshylar men oqýshylardy arnaıy shaqyrdy. Jaqyn ýaqyttarda UBT synaqtary bastalady jáne biz úshin qazirgi oqýlyqtar búgingi zaman talaptaryna qanshalyqty jaýap beretini jóninde olardyń syn-eskertpelerin estý mańyzdy boldy. Sonymen birge bul jıynǵa L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinen professor Zııabek Qabyldınov pen Eýrazııa gýmanıtarlyq ınstıtýtynan professory, tamasha metodıst Baýyrjan Sársekeev syndy oqýlyq avtorlaryn da shaqyrdyq. Osylaısha biz oqýshylar men oqytýshylardyń pikirin bilip, ózimizdiń metodıkalyq ustanymdarymyzdy túsindirýge múmkindik aldyq. Jalpy bizdiń basty maqsatymyz - baǵzy dáýirlerden bastalǵan bútin bir Qazaqstan tarıhynyń ózindik qaǵıdalaryn jáne tujyrymdamalyq negizderin daıyndaý. Ǵylymda árqashan pikirtalastar bolyp turady. Degenmen qoǵam basymdyqtardy naqty aıqyndap alýy shart. Máselen, tarıhı oqıǵalar men olardyń ýaqyty boıynsha. Oǵan qosa, tarıhta ádil jáne ádiletsiz, basqynshylyq jáne basqynshylyq emes soǵystar degen syndy uǵymdar bar. Mine, osyndaı metodıkalyq ustanymdar ǵylymı eńbekterde naqty kórinis tabýy qajet.
- Reseıde biryńǵaı tarıh oqýlyǵyn shyǵarý jónindegi ıdeıasyna qalaı qaraısyz? Qazaqstanda sondaı oqýlyqtyń paıda bolýy múmkin be?
- Meniń pikirimshe, reseılik tarıhshylar qate qadam jasaýy múmkin. Bir jaǵynan olarda bir kúrdeli másele bar. Árbir ýnıversıtet, federaldy okrýg, Reseı quramyna kiretin árbir respýblıka bas-basyna jeke oqýlyqtar shyǵaryp, tarıhı oqıǵalardy ózdiginshe túsindiredi. Soǵan oraı, oqýlyq basýda olar «federaldy» jol tańdap otyr.
Qazaqstan aldynda biryńǵaı oqýlyq shyǵarý problemasy turǵan joq. Bizde bul jóninde 1990 jyldyń ózinde sheshim qabyldanǵan. Qazaqstanda balama oqýlyqtardyń san-myńdaǵan túrleri bar. Ár synyptardaǵy oqýlyqtarǵa ózge avtor ujymdary shyǵarǵan balama oqýlyqtar shyǵarylýda.
Bizdiń aldymyzda turǵan eń ózekti másele - tarıhtaǵy barlyq daýly máselelerge núkte qoıatyn qaǵıdaly, tutas shyǵarma, tujyrymdamalyq eńbek, bazalyq qujat daıyndaý.
- Atalǵan tujyrymdamalyq qujatty daıyndaý jumysy qashan bastalady jáne ol qanshalyqty qajet bizge?
- Qujat, sóz joq, ujymdyq eńbek bolady jáne ony daıyndaý birneshe aılarǵa sozylady. Oǵan elimizdiń barlyq ǵylymı ınstıtýttary, memleketimizde qyzmet isteıtin barlyq ýnıversıtetterdiń Qazaqstan tarıhy kafedralarynyń jetekshi ǵalymdary men sarapshylary qatysady. Sonymen qatar mindetti túrde bir emes, birneshe nusqalary jasalyp, olar BAQ betterinde jarııalanady. Biz onyń jalpyhalyqtyq bolǵanyn qalaımyz. Sosyn kúzde Qazaqstan tarıhshylarynyń kongresinde atalǵan qujatty negizge alý týraly sheshim qaralady. Qujat birinshi kezekte orta mektep ustazdary men oqýshylaryna qajet. Sebebi, bir oqıǵa birneshe kózqaraspen túsindirilmeýi tıis. Talqylaý barysynda túrli pikirtalastar oryn alýy múmkin. Ol kásibı mamandar men ǵalymdar arasynda ár kezde de bolyp turatyn jaǵdaı. Biraq orta bilim berý júıesinde naqty ólshemder, bazalyq ustanymdar bolýy kerek.
- Oqýlyqtardyń mazmunyna ózgerister engiziledi me?
- Qazaqstan tarıhy oqýlyqtary júıeli qurylǵan jáne barlyq talaptarǵa saı jaýap beredi. Sizder bilesizder, oqýlyqtarǵa qatysty qoǵam arasynda birqatar syndar aıtylyp júr. Ol syn qarap otyrsaq, negizinen tarıhı datalardaǵy aıyrmashylyqqa qatysty. Al jalpy onyń tujyrymdamasyna, belgili bir tarıhı oqıǵalardy jarııalaýda, oqýlyqtardyń negizi synǵa ushyraǵan emes. Tarıhta ýaqyt, datalardan nemese sandardan qate ketip jatady. Mysaly, 15 ǵasyrdyń 50-60 jyldary qurylǵan Qazaq handyǵyn alaıyq. Muhammed Haıdar Dýlatı bul oqıǵa 1456 jyly oryn aldy dese, ortaǵasyrdyń taǵy bir tarıhshysy handyq odan erterekte qurylǵandyǵyn aıtady. Osylaısha bul másele boıynsha 3-4 nusqa bar. Bylaı qarasaq, bul oqıǵa keshe oryn alǵan joq jáne onyń ýaqytyn dóp basyp aıtý qıyn. Sondyqtan ǵylymı ortada birneshe kózqaras qalyptasqan, onyń árqaısysyn da eskerýge tıistimiz. Joǵaryda atap ótken biryńǵaı bazalyq qujat dál osyndaı jaǵdaılardy bir izge salyp, ortaq datalardy belgileýi shart. Oqýshylardy shatastyryp, jańylystyrǵansha, naqty bir merziminderge toqtalǵanymyz jón. Al atalǵan baǵyt boıynsha, ǵalymdar ári qaraı óz zertteýlerin tereńdete bersin, jańa muraǵattyq qujattardy taýyp, arheologııalyq jańalyqtardy ashsyn, jańa ǵylymı eńbekter shyǵarsyn, pikirtalas jasasyn, bul bólek másele. Dál osy sııaqty GÝLAG-ta qamalǵan adamdardyń sanyna qatysty derekterdi de mysalǵa keltirýge bolady. Olardyń sany keıbir eńbekterde 4 mıllıon delinse, keıbir zertteýlerde 17 mıllıonǵa deıin dep kórsetilgen. Sonymen qatar Uly Otan soǵysynda qaza tapqan jaýyngerlerdiń sany da áli kúnge deıin eshkim naqty aıtqan emes. 1945 jyly Stalın 7 mıllıon degen sandardy keltirse, birneshe jyldardan keıin Hrýşev AQSh prezıdenti Eızenhaýermen kezdesýinde 12 mıllıon ekendigin jarııa etti. Al 1991 jyly Keńes Odaǵynyń Qorǵanys mınıstrligi 28 mıllıon azamat qaıtys bolǵanyn habarlady. Málimetterdiń aýytqý shegi 7 mıllıonnan 28 mıllıonǵa deıin jetip otyr. Nemis ǵalymy M.Haınes syndy shetel ǵalymdary tipti 40 mln. adam qyrylǵanyn aıtýda. Tarıhta dóp basyp aıtýǵa bolmaıtyn datalar nemese sandar bar. Bul jýyrda ǵana bolǵan tarıh. Men naqty merzim men sandardy atap, dúrse qoıa beretin tarıhshylardy eshqashan qoldaǵan emespin. Qazaqstanda qarama-qaıshy kózqarastar, tujyrymdamalar joq. Biz toleranttylyqty ustanamyz. Jalpy oqýlyqtardyń kez kelgen avtory ǵalym ǵana emes, adamgershiligi joǵary azamat bolýy shart.
- Áńgimeńizge rahmet!