Qazaqstan sút óndirisin qalaı damytyp jatyr
QR Úkimetiniń jumysyndaǵy negizgi basymdyqtardyń biri. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasyn oryndaý maqsatynda agroónerkásip kesheniniń barlyq sektorynda tıisti damý jobalary iske asyrylýda.
Jalpy, sońǵy úsh jylda olardyń sany 446-ǵa deıin ósti. Tek ótken jyldyń ózinde sútti jáne etti baǵyttaǵy iri qara maldyń sany 2021 jylmen salystyrǵanda 5,2%–ǵa ósip, 7,4 mln basqa, onyń ishinde sıyrdyń sany 13,4%-ǵa artyp, 4,2 mln basqa deıin kóbeıdi. Óz kezeginde, munyń bári sút óndirisiniń artýyna (2023 jyly +4,9%) ákeldi.
Byltyr sút óndirýshilerge arnalǵan memlekettik sýbsıdııa kólemi 2021 jylmen salystyrǵanda 1,5 esege – 23 mlrd teńgeden 35 mlrd teńgege deıin ósti. Munda 10 baǵyt qarastyrylǵan: asyl tuqymdy analyq mal basyn satyp alý, asyl tuqymdy buqalardy tabynǵa jiberý, sút óndirý qunyn arzandatý, jemshóp shyǵyndaryn azaıtý jáne basqalar.
Sútti baǵyttaǵy ІQM ósirýge arnalǵan nysandardy salý jáne keńeıtý jáne sút-taýarly fermalaryna arnalǵan jabdyqtardy (saýý apparattary, sútti salqyndatqyshtar jáne t. b.) satyp alý kezinde fermerlerdiń ınvestıtsııalyq salymdary da 25% mólsherinde sýbsıdııalanady.
Budan bólek, memleket mal basyn, tehnıka men tehnologııalyq qural-jabdyqtardy satyp alý úshin fermerlerdiń nesıelik jáne lızıngtik mólsherlemelerin 6% deńgeıine deıin jetkize otyryp sýbsıdııalaıdy.
Qazirgi ýaqytta mal sharýashylyǵyn, eń aldymen sútti mal sharýashylyǵyn damytýda negizgi tejegish faktor — jemshóp bazasynyń jetkiliksizdigi. Jalpy respýblıka boıynsha mal azyǵyn óndirý kólemi zootehnıkalyq norma boıynsha talap etilgennen 2 ese az. Egis alqaptaryndaǵy jemshóp daqyldarynyń úlesi ǵylym usynǵan 30%-ǵa qaraǵanda az, shamamen 13,4% quraıdy.
Sondyqtan Qazaqstandaǵy sút óndirisiniń negizgi bóligi maýsymdyq sıpatqa ıe, ıaǵnı óndiris jazǵy mezgilde jaıylymdyq jerdiń shóbin paıdalana otyryp júzege asyrylady. Bul maýsymaralyq kezeńde qaıta óńdeý kásiporyndary úshin shıkizat tapshylyǵyna ákeledi. Sút óndirisiniń turaqtylyǵyna tek myqty jem-shóp bazasymen qamtamasyz etilgen jáne sútti sıyrlardy jyl boıy qorada ustaıtyn sút-taýarly fermalarynda ǵana qol jetkiziledi.
2023 jyly 2020 jylmen salystyrǵanda respýblıkada jemshóp daqyldarynyń alqaby 100 myń gektarǵa nemese 3,1-den 3,2 mln gektarǵa ulǵaıdy. Olardan alynatyn jalpy ónim 2020 jylǵy 4,6 mln tonnadan 2022 jyly 4,9 mln tonnaǵa deıin ósti. Qabyldanǵan sharalardyń nátıjesinde jem-shóp óndirý kóleminiń belgili bir ulǵaıýyna qol jetkizildi. Búgingi kúni iri azyqpen qamtamasyz etý 80% (2020 jyly – 5%), shyryndy jem – 60% (2020 jyly – 50%), kontsentratsııalanǵan jem – 50%-dy (2020 jyly – 48%) quraıdy.
Salanyń qajettiligin tolyq qamtamasyz etý úshin QR Úkimeti 2023-2025 jyldarǵa arnalǵan jemshóp óndirisin damytý jónindegi jol kartasyn iske asyrýda. Ol 2025 jylǵa qaraı jemshóp daqyldarynyń egis alqabyn 3,3 mln gektarǵa deıin jetkizýdi kózdeıdi. Ótken jyldyń ózinde 2020 jylmen salystyrǵanda respýblıkada jemshóp daqyldarynyń kólemi 100 myń gektarǵa nemese 3,1 mln gektardan 3,2 mln gektarǵa ulǵaıdy.
Memleket basshysynyń Soltústik Qazaqstan oblysynyń oń tájirıbesin keńinen taratý jónindegi bastamasy sút-taýarly fermalaryn damytýdaǵy mańyzdy qadam boldy. STF salý jónindegi jobany iske asyrý esebinen sala jetekshi orynǵa shyqty. Óńirde respýblıkadaǵy sút kóleminiń 10%-dan astamy óndiriledi. Ony óndirýmen 52 myń bas maly bar 100-den astam agroqurylym aınalysady, onyń 38-i zamanaýı sút kesheni.
SQO-da sońǵy 6 jylda mal basynyń jalpy sany 16 myń sıyrdan asatyn jáne qýaty 81,8 myń tonna sút óndiretin 30-dan astam sút fermasy iske qosyldy. Sondaı-aq bul 1 myńnan astam jańa jumys ornyn ashýǵa múmkindik berdi. Jobalardy iske asyrýǵa 39,5 mlrd teńge ınvestıtsııa salyndy.
SQO tájirıbesin keńeıtý sheńberinde 2023 jyly senimdi agent arqyly AÓK salasyndaǵy jobalarǵa jeńildikpen nesıe berý baǵdarlamasy iske asyryla bastady. Onyń negizgi maqsaty: ımportty almastyrý, ishki naryqty otandyq ónimmen toltyrý jáne turaqty jumys oryndaryn ashý arqyly aýyl turǵyndarynyń tabysyn arttyrý.
Ótken jyly baǵdarlamany iske asyrýǵa jalpy óndiristik qýaty jylyna shamamen 372 myń tonna sútti quraıtyn 65 sút-taýarly fermasyn nesıeleý úshin 100 mlrd teńge bólindi. Sharttarǵa sáıkes 5 mlrd teńgege deıingi jeńildetilgen nesıe 10 jylǵa deıingi merzimge jyldyq 2,5%-ben beriledi.
Búgingi tańda Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi et sharýashylyǵy, jylyjaı keshenderin, jemis saqtaý qoımalaryn, balyq ósirý sharýashylyqtaryn, balyq óńdeý kásiporyndaryn, qus sharýashylyǵyndaǵy asyl tuqymdy reprodýktorlardy salý jáne t. b. jobalardy qarjylandyrý múmkindigi bolýy úshin baǵdarlamaǵa ózgerister engizý boıynsha jumys júrgizýde.
Jalpy, 2024 jyly Baǵdarlamany júzege asyrýda 80-ge jýyq jobany iske qosý úshin 100 mlrd teńge qarastyrylǵan.
Halyqaralyq yntymaqtastyq ta bir orynda turǵan joq. Osylaısha, 2024 jyly FAO (BUU Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymy) Qazaqstanda sútti mal sharýashylyǵyn damytý jónindegi uzaqmerzimdi salalyq baǵdarlamany ázirleýge tehnıkalyq qoldaýdy maquldady. Bul FAO-nyń Tehnıkalyq yntymaqtastyq baǵdarlamasy sheńberinde iske asyrylatyn bolady.
Sondaı-aq qazaqstandyq-germandyq KFM sút jobasyn atap ótken jón. Memleket basshysynyń 2019 jylǵy jeltoqsanda Berlınge resmı sapary barysynda atalǵan jobany iske asyrý týraly birlesken málimdemege qol qoıylǵan bolatyn. Onyń aıasynda Germanııanyń Federaldy azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi Qazaqstannyń fermerlerine sút-taýarly fermalaryn damytý boıynsha bilim men daǵdylardy meńgerýde qoldaý kórsetedi.
4 jylǵa jýyq ýaqyt ishinde Qostanaı, Soltústik Qazaqstan, Aqmola jáne Pavlodar oblystarynyń sharýalary tıisti konsaltıngtik qyzmetter aldy. Qazirgi ýaqytta joba jumysy Almaty oblysynda «Baıserke-Agro» OǴÓO bazasynda keńesshiler daıarlaý jáne sút salasy mamandarynyń biliktiligin arttyrý boıynsha shoǵyrlanǵan.
Іshki naryqty sapaly otandyq azyq-túlik ónimderimen tolyqtyrý – Úkimettiń basym mindetteriniń biri. Qazirdiń ózinde oń nátıjeler bar, sondyqtan jumys qarqynyn báseńdetpeý mańyzdy. Damý baǵdarlamalaryn odan ári iske asyrý Qazaqstanǵa óndiris deńgeıin edáýir arttyrýǵa jáne kóptegen taýar túri boıynsha óz qajettiligin jabýǵa múmkindik beredi.