Qazaqstan-Sıngapýr yntymaqtastyǵy: Ekonomıkalyq ǵajaıyp úshin ne kedergi
«Úshinshi álemnen birinshi álemge» aınalǵan Sıngapýr
Sıngapýr - álemdegi eń kishkentaı elderdiń biri, onyń aýdany nebári 710,2 sharshy shaqyrym. HH ǵasyrdyń ortasyna deıin aǵylshyn otary bolǵan Sıngapýr, 1951 jyly Brıtan ımperııasynyń quramynda ózin-ózi basqaratyn memleket mártebesin aldy. 1963 jyly Malaızııanyń quramyna kirdi, biraq 1965 jyly tamyzda odan bólinip, táýelsiz damýdy tańdady.
Sıngapýr egemendik alǵan alǵashqy jyldary ekonomıkasy óte tómen, tabıǵı resýrstardyń qory joq, «úshinshi álem» eli boldy. Tipti, tuşy sýdyń ózin Malaızııadan ımporttaýǵa májbúr edi. Halyqtyń basym bóligi shalǵaıda turatyn ári saýatsyz bolatyn. Elde jemqorlyq, esirtki saýdasy jáne teńiz qaraqshylyǵy artyp ketken.
Memleketti modernızatsııalaý 1959 jyly Sotsıal-demokratııalyq Halyqtyq áreket partııasynyń negizin qalaýshy, Londonda bilim alǵan burynǵy zańger, 36 jastaǵy Lı Kýan ıÝ-diń bılikke kelýimen bastaldy. Ol ózin jáne óz komandasyn «aǵylshyn bilimi bar býrjýazııalyq kóshbasshylar» dep atady.
Lı Kýan ıÝ 1990 jylǵa deıin premer-mınıstr qyzmetin atqardy, biraq premer-mınıstr qyzmetinen ketkennen keıin de mınıstrler kabınetin basqarýdy jalǵastyrdy, 1990-2004 jyldary aǵa-mınıstr qyzmetin, keıin 2015 jyly qaıtys bolǵanǵa deıin mınıstr-tálimger laýazymynda boldy.
Lı Kýan ıÝ reformalary elge ekonomıkalyq serpilis jasaýǵa múmkindik berdi. Búginde Sıngapýr – elektronıka jáne farmatsevtıka sııaqty joǵary tehnologııalyq salalardaǵy álemdik kóshbasshylardyń biri, sondaı-aq iri qarjy jáne munaı óńdeý ortalyǵy da sol elde ornalasqan. Sonymen qosa aıta ketý kerek, Sıngapýr Gonkong, Taıvan jáne Ońtústik Koreıamen birge HH ǵasyrdyń 60-90 jyldaryndaǵy tańǵajaıyp ekonomıkalyq ósimi úshin «Azııanyń tórt jolbarysy» degen atqa ıe boldy.
Sıngapýr álemdik saýdada jetekshi jıyrma eldiń qataryna kiredi, taýarlar men qyzmetterdiń eksporty men ımportynyń kólemi eldiń JІÓ-nen 3 ese joǵary.
Birqatar qolaısyz faktorǵa qaramastan, suranys pen baǵa ósýiniń arqasynda 2021 jyly Sıngapýr ekonomıkasy 2019 jyldyń sońynan beri alǵash ret ósim kórsetti. Eldiń JІÓ 2021 jyly shamamen 391 mlrd. AQSh dollaryn quraǵan. Jan basyna shaqqandaǵy JІÓ (shamamen 72 myń dollar) boıynsha álemdegi jetekshi on eldiń qataryna kiredi. 2021 jyly JІÓ ósimi 7,6%-dy qurady.
Sıngapýrdiń qysqa merzim ishinde mundaı nátıjege qalaısha tez qol jetkizgeni kózi qyraqty oqyrmandy alańdatary sózsiz. Sıngapýrdy jańǵyrtý negizgi tórt baǵytta júzege asqan. Olar:
- bilim berý reformasy;
- óńirge ınvestorlardy tartý;
- sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres;
- ekologııalyq jaǵdaıdy qalypqa keltirý.
Bilim berý reformasy
Brıtanııanyń úzdik ýnıversıtetterinde (London ekonomıka mektebi men Kembrıdj ýnıversıteti) bilim alǵan Lı Kýan ıÝ eldi jańǵyrtýda bilimdi azamattardy jınaqtaýdyń mańyzdy ekenin jaqsy túsindi. Jergilikti mektepter men ýnıversıtetterde aǵylshyn tilin mindettedi, bul Azııa memleketin Batys bilim berý júıesine qosýǵa múmkindik berdi. Úkimet azamattardyń shetelde bilim alýyna qoldaý kórsetti. Eger stýdentter qaıta Sıngapýrgǵa oralyp, Otanynyń ıgiligi úshin jumys isteýge mindettelse, olardyń aqysyn tolyǵymen tólep berdi. Osyndaı ádisterdiń arqasynda Sıngapýr álemdik Adam damýynyń ındeksinde 11-orynǵa ıe boldy.
Óńirge ınvestorlardy tartý
Sıngapýrda egemendik alǵan alǵashqy jyldary tabıǵı resýrstardyń aıtarlyqtaı qory da joq edi. Biz joǵaryda atap ótkendeı, el tipti ózin aýyz sýmen tolyq qamtamasyz ete alǵan joq. Sondyqtan Lı Kýan ıÝ úkimeti eń tıimdi ınvestor bolmasa da, kez kelgen batys ınvestorlaryn tartý baǵytyn ustandy. Árbir iri ınvestorǵa táýlik boıy, múmkindiginshe qysqa merzimde máselelerin sheship, bıznesti júrgizý úshin qolaıly jaǵdaı jasaýǵa kómektesetin memlekettik qyzmetker taǵaıyndaldy. Mundaı saıasattyń basty maqsaty – jergilikti halyqtyń kedeıligi men jumyssyzdyqty tómendetetin jumys oryndaryn qurý. Árbir sıngapýrlyqty laıyqty baspanamen qamtamasyz etý maqsatynda respýblıka boıynsha aýqymdy qurylys jobalary uıymdastyryldy. Jappaı qurylys ta ekonomıkalyq yntalandyrý az bolǵan joq.
Sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres
Sıngapýrdy «ekonomıkalyq ǵajaıyp» jetkizgen eń mańyzdy faktorlardyń biri – sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres. Búgingi tańda bul memleket sybaılas jemqorlyq deńgeıi eń tómen elderdiń bestigine kiredi, sybaılas jemqorlyqty qabyldaý ındeksi boıynsha 4-orynda. Alaıda táýelsizdik alǵan tusta Sıngapýrdaǵy jemqorlyq deńgeıi óte joǵary edi.
Lı Kýan ıÝ-diń ózi «sybaılas jemqorlyq – azııalyq ómir salty belgileriniń biri» dep baǵa beredi. Onymen kúresý úshin sheshim qabyldaý rásimderi jeńildetildi, ekiudaıly maǵyna beretin túsindirýlerdi alynyp tastaldy, sóıtip zańnamaǵa reforma jasaldy.
Sonymen birge eń mańyzdy sharalardyń biri sýdıalar men sheneýnikterdiń jalaqysyn arttyrý boldy. Qazir sýdıanyń tabysy jylyna shamamen 1 mıllıon dollardy quraýy múmkin. Qazirgi kezde Sıngapýr sheneýnikterdiń jáne sýdıalardyń jalaqysy eń joǵary elderdiń biri ekenin atap ótý kerek. Sonymen qatar, bılikte de sybaılas jemqorlyqqa qarsy qatań tazartýlar júrgizildi, odan tipti Lı Kýan ıÝ-diń týystaryna da tys qalmady.
Sıngapýrdaǵy negizgi prıntsıp – zańnyń ústem ári onyń aldynda barlyǵynyń teń bolýy ekenin basa aıtyp ótý kerek.
Ekologııalyq jaǵdaıdy qalypqa keltirý
Sıngapýr Ońtústik-Shyǵys Azııanyń kóptegen artta qalǵan memleketi sııaqty, táýelsizdik alǵan kezde óte las el boldy. Eldegi jaǵdaıdy jaqsartý, sondaı-aq sheteldik ınvestorlardy tartý maqsatynda Lı Kýan ıÝ ekologııalyq reformalardy qolǵa aldy.
Sıngapýr Azııanyń jasyl ári taza eline aınaldy, sý resýrstary tazartyldy, qaıyqtar elektrli qaıyqtarǵa aýystyryldy jáne qatań aıyppul arqyly tazalyqty qamtamasyz etti. Mysaly, qoqys jáshigine tastalmaǵan qoqys úshin aıyppul kólemi 4 myń dollar. Sondaı-aq 1992 jyly saǵyzdy syrttan ákelýge jáne satýǵa zańnamalyq deńgeıde tyıym salyndy, bul da eldegi tazalyq deńgeıin arttyrdy. Eldegi aıyppul deńgeıiniń joǵary ekeni sonshalyq, Sıngapýr «aıyppuldar qalasy» atanyp otyr.
Osylaısha, joǵaryda atalǵan is-sharalardyń barlyǵy Sıngapýrdiń ekonomıkasyn órkendetti. Máselen, 1965 jyly jan basyna shaqqandaǵy JІÓ 400 dollar bolsa, 1990 jyly 12,2 myń dollarǵa deıin ósti, al 1990 jyldan bastap 2000 jylǵa deıin JІÓ ósý dınamıkasy jylyna shamamen 8-9% qurady, mundaı sandar «Sıngapýrdiń ekonomıkalyq ǵajaıyby» jaıly aıtýǵa múmkindik berdi.
60 jylǵa jeter-jetpes ýaqytta halyqtyń basym bóligi jeke baspanamen qamtyldy. Statıstıkalyq málimetter boıynsha turǵyn úı qorynyń tek 9 paıyzy ǵana jalǵa beriledi.
Qolaıly ekonomıkalyq ahýal, sybaılas jemqorlyqtyń tómen deńgeıi, sondaı-aq beıbit dıplomatııa osynyń barlyǵy Sıngapýrdy ınvestorlar úshin tartymdy elge aınaldyrdy.
Qazaqstan – Sıngapýrdiń Ortalyq Azııadaǵy eń iri seriktesi
Bıylǵy eki el qarym-qatynasynyń 30 jyldyǵy qarsańynda Qazaqstanǵa Sıngapýr prezıdenti Halıma ıAkob memlekettik saparmen kelgen edi. Aıta ketý kerek, ol Qazaqstanǵa memlekettik saparmen kelgen Sıngapýrdyń alǵashqy prezıdenti.
Búginde Sıngapýr – Qazaqstannyń mańyzdy saýda seriktesteriniń biri. 2022 jyly ózara saýda kólemi 1,9 mlrd dollardy qurady. Ótken jyly Sıngapýrdan Qazaqstanǵa baǵyttalǵan tikeleı ınvestıtsııalardyń jalpy kólemi 400 mln dollarǵa jetken. Al 2005 jyldan beri Qazaqstan ekonomıkasyna quıylǵan qarjy – 1,4 mlrd dollardy qurady. Jalpy elimizde Sıngapýr kompanııalarynyń qatysýymen 144 kásiporyn jumys istep jatyr.
Sıngapýr Prezıdentiniń Qazaqstanǵa tarıhı sapary
Bıylǵy 22 mamyrda Sıngapýr prezıdenti Halıma ıAkob memlekettik is-saparmen Qazaqstanǵa keldi. Onyń sapary eki el arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynastyń 30 jyldyǵymen tuspa-tus kelip otyr. Qazaqstan men Sıngapýr arasyndaǵy dıpomatııalyq qarym-qatynas 1993 jyly 30 naýryzynda ornaǵan edi. Úsh onjyldyq ishinde eki tarap barlyq salada baılanysty jandandyrdy. Muny biz Qazaqstan men Sıngapýr arasyndaǵy taýar aınalymynyń kólemi, saýda-sattyq, ımport pen eksport, sondaı-aq Qazaqstanǵa quıylǵan ınvestıtsııa kóleminen de baıqaımyz. Máselen, 2022 jyly ekijaqty taýar aınalymy 1,9 mlrd dollardy quraǵan. Al sıngapýrlyq ınvestıtsııa kólemi 400 mln dollardy qurap, rekordtyq deńgeıge jetti. Eki el prezıdentiniń kezdesýi barysynda ekijaqty máseleler talqylanyp, birqatar qujatqa qol qoıyldy.
«Sıngapýr Prezıdentiniń Ortalyq Azııa elderiniń arasynda eń áýeli Qazaqstanǵa kelýi – biz úshin zor mártebe. Sizdiń Qazaqstanǵa saparyńyz – tarıhı oqıǵa. Bul sapar bizdiń ózara tıimdi yntymaqtastyǵymyzdyń jańa kezeńine jol ashatynyna senimdimin. Qazaqstan Sıngapýrmen aradaǵy qarym-qatynasty odan ári nyǵaıta túsýge nıetti», – dedi Toqaev kezdesý barysynda.
Sonymen qosa Prezıdent Qazaqstan men Sıngapýr qatynastarynda saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq yntymaqtastyq erekshe oryn alatynyn atap ótip, elimizde 140-tan astam sıngapýrlyq kompanııa men birlesken kásiporyn jumys istep jatqanyn tilge tıek etti.
«Sıngapýrdiń Qazaqstan ekonomıkasyna quıǵan ınvestıtsııasynyń jalpy kólemi 1,4 mıllıard dollardan asty. Ekonomıkalyq qıyndyqtar men pandemııaǵa qaramastan, byltyr ózara saýda-sattyq kólemi 2 mıllıard dollarǵa jýyqtady. Bul óte jaqsy nátıje»,-dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Óz kezeginde Halıma ıAkob eki el arasyndaǵy saıası dıalog pen ózara tıimdi seriktestiktiń deńgeıin joǵary baǵalady.
«Bul – Sıngapýr Prezıdentiniń Qazaqstanǵa, jalpy Ortalyq Azııaǵa alǵashqy sapary. Sondyqtan bul – óte mańyzdy sapar. Qazaqstan – biz úshin Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy asa mańyzdy seriktes. Óıtkeni elińizdi, shyn máninde, aımaqtaǵy kóshbasshy retinde tanımyz. Bizdi tyǵyz qarym-qatynasymyz ǵana emes, ashyqtyq jáne tártip sekildi qaǵıdattarǵa beriktigimiz de baılanystyrady. Bul – Qazaqstan úshin de, biz úshin de mańyzdy», - dedi Sıngapýr Prezıdenti.
Sonymen qatar Nazarbaev Ýnıversıtetiniń Joǵary memlekettik saıasat mektebi men Lı Kýan ıÝ atyndaǵy memlekettik saıasat mektebi arasynda strategııalyq seriktestikti odan ári nyǵaıtý mańyzdy ekeni aıtyldy. Sodan keıin memleketter basshylarynyń qatysýymen eki eldiń resmı delegatsııa músheleri birqatar qujatqa qol qoıdy:
- Qazaqstan Respýblıkasy men Sıngapýr Respýblıkasy arasyndaǵy qyzmetter saýdasy jáne ınvestıtsııalar týraly kelisim;
- Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti men Sıngapýr Respýblıkasynyń Úkimeti arasyndaǵy Ortalyq Azııa elderi (S5) memlekettik qyzmetshileri úshin áleýetti arttyrý baǵdarlamasy sheńberindegi yntymaqtastyq jónindegi ózara túsinistik týraly memorandým;
- «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy men «Enterprise Singapore» arasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisim;
- «QazTrade» saýda saıasatyn damytý ortalyǵy» AQ men «Enterprise Singapore» arasyndaǵy ózara túsinistik týraly memorandým.
Halıma ıAkob NÝ-diń qurmetti professory atandy
Sonymen birge, Haıma ıAkob Nazarbaev ýnıversıtetine baryp, «Arystan qaladan – Uly dalaǵa» taqyrybynda dáris oqydy. Ol óz sózinde Sıngapýr men Qazaqstan arasyndaǵy qarym-qatynas kóshbasshylardyń ózara is-qımylyna negizdeletinin basa aıtty.
Sondaı-aq Sıngapýr prezıdenti Nazarbaev Ýnıversıteti men Sıngapýr Ulttyq ýnıversıteti arasyndaǵy berik yntymaqtastyqty atap ótti. 2012 jyldyń tamyz aıynan bastap qol qoıylǵan yntymaqtastyq kelisimi aıasynda Nazarbaev Ýnıversıtetiniń Joǵary memlekettik saıasat mektebi (NU GSPP) jáne Sıngapýr Ulttyq ýnıversıtetiniń Lı Kýan ıÝ memlekettik saıasat mektebi (LKU School) stýdentter almasý baǵdarlamasyn keńeıtip, zertteý tájirıbesimen bólisip jatyr. Osylaısha, strategııalyq seriktestik aıasynda 2016 jyldan beri NÝ-dyń 13 stýdenti LKY mektebinde, al 11 sıngapýrlyq stýdent NÝ-da bilim aldy.
Іs-sharada Halıma ıAkobke Nazarbaev Ýnıversıtetiniń qurmetti professory ataǵy berildi. Nazarbaev Ýnıversıtetiniń prezıdenti Shıgeo Katsý genderlik teńdikti jáne BUU-nyń basqa da turaqty damý maqsattaryn tabysty ilgeriletip júrgen saıasatkerge, Sıngapýrdiń tuńǵysh áıel prezıdentine mundaı ataq berý ýnıversıtet úshin úlken mártebe jáne maqtanysh ekenin atap ótti. Buǵan deıin bul ataqty 2013 jyly Qytaı tóraǵasy Sı Tszınpın jáne 2015 jyly Japonııanyń marqum premer-mınıstri Sındzo Abe ıelengen bolatyn.
Budan biz eki eldiń bilim salasynda da baılanys jolǵa qoıylǵanyn baıqaýǵa bolady. Sonymen qosa aıta ketý kerek, bárimizge belgili «Bolashaq» halyqaralyq baǵdarlamasy Sıngapýr tájirıbesin eskere otyryp ázirlengen. Biz joǵaryda atap ótkendeı, Lı Kýan ıÝ basshylyqqa kelgennen keıin sıngapýrlyqtardyń damyǵan memleketterde bilim alýyna múmkindik bergen edi.
Qazaqstan-Sıngapýr bıznes forýmy: $275 mln dollardy quraıtyn qujattarǵa qol qoıyldy
Sıngapýr prezıdentiniń Qazaqstanǵa sapary aıasynda elordada Qazaqstan-Sıngapýr bıznes forýmy uıymdastyryldy. Búginde Sıngapýr – Qazaqstannyń ASEAN aımaǵyndaǵy eń iri saýda jáne ınvestıtsııalyq seriktesi. Bıznes forýmǵa qatysqan Álıhan Smaıylov ótken jyldary qos memleket arasynda berik qarym-qatynas qalyptasqanyn atap ótti. Byltyrǵy jyldyń qorytyndysy boıynsha, ekijaqty taýar aınalymy 65%-ǵa ósip, $2 mlrd-qa jýyqtaǵan. Sondaı-aq osy kezeńde sıngapýrlyq ınvestıtsııa kólemi 6 ese ósip, $400 mln qurap, rekordtyq deńgeıge jetkenin de atap ótken jón.
«Búginde Qazaqstanda kóptegen sıngapýrlyq kompanııa men birlesken kásiporyn tabysty jumys istep jatyr. Sonymen qatar ekonomıkalyq baılanysymyzdy odan ári keńeıtip, tereńdetýge áleýetimiz jeterlik. Bizde serpindi ınvestıtsııalyq jobalardy júzege asyrýǵa qajetti barlyq múmkindik bar», - dedi Álıhan Smaıylov.
Al prezıdent Halıma ıAkob Qazaqstan Sıngapýrdiń Ortalyq Azııadaǵy eń iri seriktesi ekenin atap ótip, elder arasyndaǵy qarym-qatynastardyń odan ári nyǵaıa túsetinine senim bildirdi.
«Búgingi bıznes-forým Qazaqstanda jobalardy júzege asyrý múmkindikterin zerttegisi keletin sıngapýrlyq kompanııalardyń basyn qosty. Kúsheıip kele jatqan geosaıası syn-qaterdi eskersek, bul eki eldiń ekonomıkasyn ártaraptandyrýǵa yqpal etedi. Osy turǵyda Sıngapýr seriktestikti keńeıtýge árdaıym ashyq. Qazaqstan – óziniń orasan zor resýrsymen ártúrli memleket men kompanııa úshin ınvestıtsııalyq turǵydan tartymdy el», - dedi Halıma ıAkob.
Forým qorytyndysy boıynsha saýda, ınvestıtsııa, logıstıka jáne memlekettik qyzmetkerlerdi oqytý salalaryndaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan birqatar ekijaqty kelisim men memorandýmǵa, sondaı-aq quny $275 mln bolatyn kommertsııalyq qujattarǵa qol qoıyldy.
Almaty mańynda «G4 City» qalasy salynbaq
Halma ıAkob pen Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan aýmaǵynda birlesken kásiporyndar ashý máseleleri týraly pikir almasty. Atap aıtqanda, Almaty mańyndaǵy «G4 City» aglomeratsııasynyń qurylysyna qatysty birlesken ınvestıtsııalyq jobanyń júzege asyrylý barysy, qarjy ınstıtýttary arasyndaǵy yntymaqtastyqty keńeıtý máseleleri talqylandy. Al memleket basshylarynyń kezdesýinen keıin uıymdastyrylǵan Qazaqstan-Sıngapýr forýmynda Surbana Jurong kompanııasynyń bas operatsııalyq dırektory, doktor Ýma Mahesvaran Ramanathan Almaty oblysynda júzege asyrylyp jatqan G4 City smart qala jobasyna keńirek toqtalyp ótti.
«G4 City damý tujyrymdamasyna sáıkes, biriktirilgen qala jalpy aýdany 111 800 gektardy quraıtyn tórt taqyryptyq aýdannan turady jáne 1 mıllıonnan astam jumys ornyn ashady. G4 City – Qazaqstannyń jańa ınnovatsııalyq týrıstik ortalyǵyna aınalatyn aýqymdy jáne biregeı joba», - dedi ol.
G4 – bul Almaty-Óskemen respýblıkalyq tas jolynyń boıynda Almaty-Qonaev ýchaskesinde ornalasqan qurylymdyq jaǵynan birtutas tórt zamanaýı smart qala. Jobanyń negizgi maqsaty – Almaty megapolısinde bıznesti qarqyndy damytý jáne turǵyndardyń jaıly ómir súrýi úshin qolaıly jaǵdaılary bar jańa smart qalalardy qurý.
Sarapshylar negizinen Lı Kýan ıÝ-diń lıberaldy ekonomıkaǵa negizdelgen avtorıtarlyq saıasaty óz jemisin bergenin alǵa tartady. Búginde Sıngapýr joǵary damyǵan elderdiń birine aınaldy, ondaǵy tazalyq pen jemqorlyqtyń tómen deńgeıi búkil álemdi áli kúnge tań qaldyrady. Sarapshylar munyń uzaqmerzimdi jumys ekenin ári bıliktiń turaqty bolýy qolǵa alynǵan jobalardyń durys júzege asýyn baqylaýǵa múmkindik beretinin aıtady. Sondyqtan da dál qazir elimiz Qazaqstannyń da Azııanyń «ǵajaıyp ekonomıkasy» degen atqa ıe bolǵan Sıngapýrdiń tájirıbesin alyp, sonyń jolymen júrýge múmkindigi zor. Qazaqstan tek saıası-mádenı ǵana emes, ekonomıkalyq táýelsizdikke umtylyp, búginde Orta Azııanyń jetekshi memleketine aınalyp úlgerdi. Bizde Sıngaprýdiń baǵyna buıyrmaǵan bir dúnıe bar – baı tabıǵı resýrs. Endigi ýaqytta ony tıimdi paıdalanyp, sybaılas jemqorlyqty joıyp, shyn máninde halyqtyń turmys-tirshiligin jaqsartýǵa nazar aýdarsa, jaqyn bolashaqta Qazaqstannyń Orta Azııanyń «ekonomıkalyq ǵajaıybyna» aınalatynyna múmkindigi de bar sekildi.