Qazaqstan Prezıdenti men QHR tóraǵasy neni talqylaıdy – Qytaı Elshisimen suhbat
- QHR Tóraǵasy Sı Tszınpınniń Qazaqstanǵa osy jolǵy memlekettik sapary barysynda qandaı negizgi máseleler talqylanady?
- QR Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń shaqyrýymen QHR Tóraǵasy Sı Tszınpın 2-4 shildede Qazaqstanǵa memlekettik saparmen keledi, sondaı-aq Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna múshe memleketter basshylary keńesiniń 24-shi otyrysyna qatysady. Sapar barysynda Qazaqstan men Qytaı kóshbasshylary ekijaqty qarym-qatynas, túrli saladaǵy yntymaqtastyq, halyqaralyq jáne óńirlik máseleler boıynsha pikir almasady, sondaı-aq ekijaqty qarym-qatynasty damytýdyń jańa strategııalyq josparlary men kelisimderin ázirleıdi, bul Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy máńgilik jan-jaqty strategııalyq áriptestikti sapaly damytýǵa qýatty serpin bermek.
Birinshi – ózara saıası senimdi tereńdetý. Tóraǵa Sı Tszınpınniń sapary eki el qarym-qatynasynyń Qytaıdyń syrtqy saıasatyndaǵy erekshe jáne mańyzdy ornyn tolyq kórsetedi. Qos eldiń kóshbasshysy aradaǵy dástúrli dostyqty jalǵastyryp, ózara saıası senimdi tereńdetip, bir-birin qoldaıtyn, urpaqtan-urpaqqa jalǵasatyn ortaq bolashaǵy bar qoǵamdastyqtyń qurylýyna jaǵdaı jasaıdy.
Ekinshi – praktıkalyq yntymaqtastyqty damytý. Qazir Qytaı Qazaqstannyń eń iri saýda seriktesine aınaldy. Bıylǵy qańtar-mamyrda taraptar arasyndaǵy saýda kólemi 17,62 mlrd AQSh dollaryna jetip, ótken jylmen salystyrǵanda 18 paıyzǵa ósti. Avtomobıl shyǵarý, transshekaralyq elektrondy kommertsııa jáne jańa energetıkany damytý sııaqty jańa salalarda keleshegi zor yntymaqtastyq júzege asa bastady. QHR Tóraǵasy Sı Tszınpınniń memlekettik sapary eki el arasyndaǵy damý strategııalarynyń sáıkestigin tereńdetip, Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy «Bir beldeý - Bir jol» qurylysynyń joǵary sapaly birlesken qurylysyna oń yqpal etedi.
Úshinshi – mádenı-gýmanıtarlyq baılanysty arttyrý. Sońǵy jyldary eki el arasyndaǵy gýmanıtarlyq jáne mádenı qatynas odan ári tereńdeı tústi. Eki el ózara vızalyq jeńildik saıasatyn júzege asyrdy. Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy ózara vızasyz rejım týraly kelisim kúshine endi. Qytaıdyń «Lý Ban sheberhanasy» Qazaqstanda qoldanysqa endi, al Beıjińde Qytaıdaǵy Qazaqstan týrızmi jylynyń ashylý saltanaty sátti ótti. Eki el arasyndaǵy gýmanıtarlyq jáne mádenı yntymaqtastyqtyń ilgerileýi barǵan saıyn keńeıip, dostyq irgetasy nyǵaıyp keledi. Memlekettik sapar Qytaı men Qazaqstan mádenı baılanysy men yntymaqtastyǵyn odan ári tereńdetip, eki halyq arasynda jańa kópir salady.
Tórtinshi – halyqaralyq yntymaqtastyqty nyǵaıtý. Qytaı men Qazaqstan búkil adamzattyń ortaq qundylyqtaryn belsendi túrde ilgerilete otyryp, adamzattyń ortaq bolashaǵy bar qoǵamdastyq tujyrymdamasyn únemi júzege asyryp, Jahandyq damý bastamasyn, jahandyq qaýipsizdik bastamasyn jáne jahandyq órkenıet bastamasyn júzege asyrý úshin kúsh biriktiredi. Sonymen birge eki el de birjaqtylyq pen gegemonızmge úzildi-kesildi qarsy boldy. Osy sapar barysynda el basshylary halyqaralyq jáne aımaqtyq jaǵdaılar boıynsha jan-jaqty pikir almasyp, eki eldiń halyqaralyq isterdegi úılestirý men yntymaqtastyǵyn jandandyryp, ádiletti jáne durys jahandyq basqarý júıesin qurýǵa «Qytaı men Qazaqstannyń qosqan úlesin» budan da arttyratyn bolady.
Tóraǵa Sı Tszınpın Qazaqstanǵa sapary barysynda Astanada ótetin ShYU sammıtine de qatysady. Qytaı ShYU-ǵa múshe basqa memlekettermen birge uıymnyń odan ári damýy, halyqaralyq jaǵdaıǵa qosymsha turaqtylyq pen oń serpin qosý jolynda yntymaqtastyqty, ózara senim men kóp qyrly baılanysty nyǵaıtýǵa, ShYU-nyń biryńǵaı taǵdyry qoǵamdastyǵy qalyptasýyn, aımaqtaǵy qaýipsizdikti, turaqtylyqty, damýdy jáne jandanýdy ilgeriletý úshin «ShYU kúsh-qýatyn» arttyrýǵa kúsh-jiger jumsaýǵa daıyn.
- Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy ózara vızadan bosatý týraly kelisim kúshine engennen keıin eki el arasyndaǵy adamdardyń qatynasy yńǵaıly bolyp, ekonomıkalyq jáne saýda alys-berisi arta tústi. Buǵan sizdiń pikirińiz qandaı?
- Qazaqstan men Qytaı – tatý kórshi jáne dostas elder. Aradaǵy dostyq qarym-qatynastyń tarıhy tereńde jatyr. Ejelgi Jibek joly dáýirinde Qytaı Ortalyq Azııamen, onyń ishinde Qazaqstanmen tyǵyz baılanys ornatqan. Myńdaǵan jylda eki jaq bir-birinen sabaq alyp, bir-birimen aralasyp, adamzat tarıhynyń damý jolynda eskerýsiz qalmaıtyn mańyzdy taraý jazǵan deýge bolady.
Eki el arasynda dıplomatııalyq qarym-qatynas ornaǵannan beri tatý kórshilik pen dostyq qarym-qatynas úzdiksiz tereńdeı tústi. Mádenı-gýmanıtarlyq qarym-qatynasqa yqpal etetin birqatar jańalyq engizildi. Bilim, ǵylym jáne tehnologııa, mádenıet, týrızm, jastar jáne basqa da salalardaǵy almasýlar men yntymaqtastyqtar udaıy nyǵaıtylyp keledi. Eki el arasyndaǵy vızasyz saıasattyń júzege asýy adamdardyń barys-kelisine zor yqpal etip, iskerlik baılanys pen týrızmdi damytý múmkindigin molaıtty. Qazaqstan Qytaıdyń Sıan qalasynda Bas konsýldyǵyn sátti ashty, al Qytaı Aqtóbede Bas konsýldyq qurǵaly jatyr. Bul eki el arasyndaǵy ózara baılanysty jaqsartýǵa múmkindik beredi. Qytaı men Qazaqstannyń iri qalalary arasynda únemi jańa baǵyttar ashylyp, shekaralyq porttar ınfraqurylym men erejeler, standarttar boıynsha bir-birimen baılanysyp, zamanaýı jáne tıimdi baǵyttardy qolǵa aldy.
Jolaýshylar qozǵalysynyń artýy Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy ekonomıkalyq baılanys pen saýdanyń damýyna kúshti serpin berdi.
Birinshiden, bul kásiporyndar arasyndaǵy baılanysty nyǵaıtyp, olardyń ómirsheńdigin arttyrady. Eki el kásiporyndarynyń sany kúnnen-kúnge artyp, tájirıbe almasý, iskerlik kelissózder júrgizý, kelisimge qol qoıý, júk tasymaldaý jáne basqa da salalarda tikeleı baılanys ornatyp, yntymaqtastyqty nyǵaıtyp, damýǵa jańa serpin beredi.
Ekinshisi – jumys oryndaryn kóbeıtip, eki eldiń halqynyń turmysyna paıdasyn tıgizý. Qytaı-Qazaqstan yntymaqtastyǵy jobalary kóptegen jumys orynyn ashty, ekonomıkalyq ósimdi arttyrdy.
Úshinshisi – saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty ilgeriletý. Ótken jyly eki el arasyndaǵy saýda kólemi 41 mıllıard AQSh dollaryna jetip, Qytaı Qazaqstannyń eń iri saýda seriktesine aınaldy. Qazirgi álemdik ekonomıkalyq quldyraý jaǵdaıynda Qytaı men Qazaqstannyń saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynasynyń qarqyndy damýy eki eldiń salaýatty jáne turaqty damýyna jol ashty.
Tóraǵa Sı Tszınpınniń Qazaqstanǵa sapary arqyly eki el saıasattaǵy ózara úılestirýdi kúsheıtip, halyqqa paıdaly jobalardy kóbirek engizip, mádenı-gýmanıtarlyq baılanysty damyta túsedi.
- Qytaılyq ınvestorlar Qazaqstanda negizinen qandaı bıznes salalarymen aınalysady? Eki el arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń qaı baǵyttarynyń bolashaǵy zor?
- Kórshiles elder retinde Qazaqstan men Qytaıdyń bir-birin tolyqtyratyn kúshti ekonomıkalyq baılanysy men yntymaqtastyǵynyń keleshegi zor. Sońǵy jyldary taraptar ózara keńesý, birlesken úles jáne ortaq paıda qaǵıdattaryn ustaný arqyly «Bir Beldeý - Bir jol» bastamasy alǵash usynylǵan oryn retinde Qazaqstannyń erekshe mártebesi men mańyzdy rólin arttyryp, eki el arasyndaǵy energetıka, paıdaly qazbalar, munaı-gaz, hımııa ónerkásibi, ınfraqurylym sııaqty dástúrli salalardaǵy keń aýqymdy yntymaqtastyqty tereńdetýdi jalǵastyryp keledi. Qazaqstan men Qytaı jańa energetıka, jasandy ıntellekt, tsıfrlyq ekonomıka jáne zamanaýı aýyl sharýashylyǵy sııaqty damyp kele jatqan salalardaǵy áleýetin barynsha arttyryp keledi. Praktıkalyq yntymaqtastyqtyń jemisti nátıjeleri eki eldiń ekonomıkalyq damýy men halqynyń turmysyn jaqsartýǵa jańa serpin berip qana qoıǵan joq, sonymen qatar jahandyq ónerkásip tizbegi men jetkizý tizbeginiń turaqtylyǵy men tegistigin saqtaýǵa «Qytaı-Qazaqstan úlesterin» qosty.
30 sáýirdegi málimet boıynsha, bıyl Shyńjań men Qazaqstannyń Qorǵas jáne Alashankoý porttary arqyly ótetin Qytaı-Eýropa júk poıyzdarynyń sany 5000-nan asty. Qytaı Qazaqstandaǵy eń iri ınvestorlardyń bestigine kiredi. «Bir Beldeý - Bir jol» birlesken jobasy aıasynda Shymkent munaı óńdeý zaýyty, Aqmola jel elektr qýaty jobasy jáne Soltústik Qazaqstan oblystyq aýyl sharýashylyǵy parki sııaqty birqatar demonstratsııalyq joba júzege asty. Osylaısha álemdik deńgeıde «Bir Beldeý - Bir jol» yntymaqtastyǵy úlgisin kórsetti.
Bolashaqta Qytaı men Qazaqstan eki el basshylarynyń saıasatyna sáıkes, birlesken talqylaý, joǵary standarttarǵa negizdelgen bólisý, halyqtyń ómirin jaqsartý úshin turaqtylyq, barlyq tarappen tájirıbe jınaqtaý, baılanystardy nyǵaıtý, jańa jáne zor jeńisterge jetý úshin «Bir beldeý - Bir jol» joǵary sapaly birlesken qurylysyna yqpal etý prıntsıpin ustanady.
Birinshiden, ınnovatsııaǵa jol salynady. Innovatsııalyq tehnologııa arqyly «Beldeý jáne jol» bastamasynyń negizin qurýdy ustaný, Big Data, jasandy ıntellekt jáne tsıfrlyq ekonomıka salalarynda aıtarlyqtaı jetistikterge qol jetkizip, bolashaqqa baǵdarlanǵan jáne jańa dáýirge beıimdelgen ıntellektýaldy tsıfrlyq yntymaqtastyqty qurý.
Ekinshisi – jasyl joldy nasıhattaý. Eki jaq «Bir beldeý - Bir jol» bastamasynyń turaqty damýyna yqpal etip, jasyl energetıka, jasyl ınfraqurylym, jasyl ınvestıtsııa, jasyl qarjy jáne basqa salalardaǵy yntymaqtastyqty tereńdetedi.
Úshinshisi – baılanysqa jol salý. Infraqurylym men erejeler qurylysyn odan ári kúsheıtý jáne qos taraptyń ınfraqurylymdyq qurylysty josparlaýdy ózara túıistirýine yqpal etý. Qytaı-Eýropa júk poıyzdarynyń zor áleýetin ashý jáne halyqaralyq temirjol qatynasyn ońtaılandyrý arqyly biz jahandyq ónerkásiptik jáne jetkizý tizbeginiń turaqtylyǵyn qamtamasyz etýge kóbirek úles qosamyz.
Tórtinshi – halyqqa paıda ákeletin jol jasaý. Bilim berý, medıtsınalyq kómek kórsetý, aýyl sharýashylyǵy, kedeıshilikti joıý jáne basqa salalardaǵy yntymaqtastyqty kúsheıtip, eki eldiń halqyna múmkindiginshe kóbirek jumyspen qamtý jáne kásipkerlik múmkindikter berip, damýdyń ıgiligin kórsetý.
Qytaı Qazaqstanmen birge ekijaqty qarym-qatynastardyń taǵy bir «altyn onjyldyǵyn» bastaýǵa kúsh salady.
- Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy baýyrlas qala yntymaqtastyǵy qalaı damyp jatyr?
- Baýyrlas qala yntymaqtastyǵy – Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy mádenı baılanys pen yntymaqtastyqtyń mańyzdy bóligi. Qytaıdyń Shyńjańdaǵy Úrimji men Qazaqstannyń Almaty qalasy 1993 jyly 17 qarashada eki el arasyndaǵy baýyrlas qalalardyń alǵashqy juby boldy. Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy qarym-qatynastyń damýyna jańa serpin berip, halyqtar arasyndaǵy ózara túsinistik pen dostyqty nyǵaıtýda mańyzdy ról atqaryp, qala resýrstaryn bólisý men utysqa ıe yntymaqtastyqty júzege asyrdy.
Osy ýaqytqa deıin eki el 26 jup baýyrlas provıntsııalar men qalalar qurdy, onyń ishinde eki jaqtyń astanalary – Beıjiń men Astana da bar. 2006 jyly resmı túrde dostyq qarym-qatynas ornatqannan beri eki astana ártúrli saladaǵy ózara tıimdi yntymaqtastyqty tereńdete otyryp, eki jaqqa da naqty paıda ákeldi. Taraptar yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıdy. Bir-birin mańyzdy is-sharalarǵa qatysýǵa shaqyrdy. Tikeleı reısterdi ashyp, ınfraqurylymdyq qurylys, qala qurylysyn josparlaý, ónerkásip salasynda ózara árekettesti. Eki eldiń baýyrlas qalalary arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń «astanalyq úlgisin» kórsete aldy.
Ekinshiden, Qytaıdyń Shyńjańy Qazaqstannyń dostas qalalarymen eń kórnekti yntymaqtastyq ornatqan. Jibek joly ekonomıkalyq beldeýiniń negizgi aımaǵy retinde Shyńjań Qytaı men Qazaqstan yntymaqtastyǵynda aldyńǵy qatarda jáne Qazaqstanmen baýyrlas qala yntymaqtastyǵynda tamasha jetistikterge jetti. Qytaıdyń Shyńjańy men Qazaqstan toǵyz jup qalamen baýyrlas qala qatynasyn bekitti. 2023 jyly Shyńjań-Uıǵyr avtonomııalyq aýdany partııa komıtetiniń hatshysy Ma Sınjýıdiń Qazaqstanǵa sapary barysynda Shyńjań men Almaty oblysy, Shyǵys Qazaqstan, Abaı jáne Jetisý oblysy men baýyrlas qala qatynasyn ornatyp, kelisimge qol qoıdy. Atap aıtqanda, Jetisý oblysymen «Qytaı-Qazaqstan Qorǵas halyqaralyq shekaralyq yntymaqtastyq ortalyǵynyń jergilikti ózin-ózi basqarýdy úılestirý tetigi týraly memorandým» jasaldy.
Úshinshiden, Qytaı men Qazaqstannyń baýyrlas qala yntymaqtastyǵy – eki el arasyndaǵy qarym-qatynastyń joǵary deńgeıde damýynyń kórinisi. Sońǵy jyldary osy yntymaqtastyqtyń qarqyndy jáne salaýatty damýyna Qytaı men Qazaqstannyń turaqty jan-jaqty strategııalyq seriktestik ornatý jáne eki jaqtyń «Bir beldeý - Bir jol» bastamasyn birlesip qurýǵa degen izgi nıeti, sondaı-aq tatý kórshilik pen dostyq qarym-qatynasty mura etip qaldyrýǵa, túrli saladaǵy ózara tıimdi yntymaqtastyqty tereńdetýge degen nyq tabandylyǵyn kórsetedi.
- 2024 jyl Qytaıda «Qazaqstannyń týrıstik jyly» bolyp jarııalandy. Osy kezeńde qansha Qytaı azamaty Qazaqstanǵa saıahattaı aldy? Qazaqstannyń qaı aımaqtary men kórikti jerleri qytaılyqtar úshin eń tartymdy?
- Týrıstik yntymaqtastyq – Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy mádenı-gýmanıtarlyq baılanystyń mańyzdy bóligi jáne eki halyq arasyndaǵy ózara túsinistik pen dostyqty arttyrýda, baılanystardy ilgeriletýdegi kópir jáne dáneker retinde mańyzdy ról atqarady. Sonymen qatar, bul eki eldiń ekonomıkalyq damýyna da orasan zor úles qosty.
Keıingi jyldary eki el basshylarynyń nazarda ustaýy men týrızm vedomstvolarynyń birlesken kúsh-jigeri jáne tyǵyz yntymaqtastyǵy arqasynda taraptar týrızm salasynda jemisti nátıjelerge qol jetkizdi. Ótken jyldyń qarasha aıynda Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy ózara vızadan bosatý týraly kelisim resmı túrde kúshine enip, saıahatty yńǵaıly etti.
Bıylǵa naýryz aıynda Qytaıda «Qazaqstannyń týrıstik jyly» sátti bastaldy jáne Qazaqstan qytaılyq týrıster úshin damyp kele jatqan tanymal sheteldik týrıstik baǵytqa aınala bastady.
Ótken jyldyń qyrkúıek aıynda Qytaı Jibek joly týrıstik qalalar alıansyn qurý týraly bastama kóterdi. Kóp uzamaı Qazaqstannyń úsh qalasy, sonyń ishinde Qonaev, Shymkent jáne Túrkistan odaq músheleriniń alǵashqy partııasy boldy.
QR Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń bıylǵy aqpan aıyndaǵy málimeti boıynsha, Qytaı men Qazaqstan ózara vızany alyp tastaǵaly beri Qazaqstanǵa kelgen qytaılyq týrıster sany 12 esege artqan. Qazaqstan Syrtqy ister mınıstrliginiń ókili ótken jyldyń 10 qarashasynan bıylǵy naýryz aıynyń sońyna deıin Qytaıdan Qazaqstanǵa kelgen týrıster sany 126 myńǵa jetkenin málimdedi.
Qytaılyq brondaý veb-saıttaryndaǵy derekter bıylǵy naýryzdan bastap Qytaıdan Qazaqstanǵa áýe bıletterin brondaý sany aldyńǵy jylmen salystyrǵanda úsh eseden astam óskenin kórsetedi.
Úzdiksiz jolaýshylar aǵyny logıstıkany, kapıtal jáne aqparat legin ákeldi. Bul qonaqúılerdiń, qoǵamdyq tamaqtaný oryndarynyń, jolaýshylar tasymalynyń, ınfraqurylymnyń jáne basqa da baılanysty salalardyń damýy men órkendeýine tıimdi yqpal etti. Kóptegen jumyspen qamtý múmkindikterin qurdy jáne jergilikti ekonomıkany damytyp keledi.
Jer kólemi jóninen dúnıe júzindegi toǵyzynshy memleket retinde Qazaqstan tamasha tabıǵı landshafttarǵa, túrli-tústi halyqtyq mádenıetke jáne baı týrıstik resýrstarǵa ıe. Qazirgi tańda qytaılyq týrıster Qazaqstandy týrıstik baǵyt retinde tańdap, Astana qytaılyq týrıster úshin «barýǵa mindetti orynǵa» aınaldy. Sonymen qatar, Almaty, Shymkent, Aqtaý jáne basqa da jerler qytaılyq týrıster arasynda tanymal. «Báıterek» saıasyndaǵy Astana adamdarǵa jańa qalanyń qalaı boı kóterip, qalaı damyp jatqanyn kórýge múmkindik beredi. Qytaıdyń «Halyq mýzykanty» atymen atalǵan Sıan Sınhaı kóshesi – Qytaı men Qazaqstan halyqtary arasyndaǵy máńgilik dostyqtyń nyshany. Sondaı-aq biregeı tabıǵı peızajy bar Sharyn memlekettik ulttyq tabıǵı parki qytaılyq týrıster arasynda óte tanymal.
Bul qadam jańa dáýirge aıaq basqan eki el arasyndaǵy myńdaǵan jyl boıy jalǵasyp kele jatqan Jibek joly dostyǵyna jańa serpin bereri sózsiz.
Qytaıdyń baıtaq jeri, baı resýrsy, ádemi taýlary men ózenderi, ǵasyrlarǵa ulasqan tarıhy men tamasha mádenıeti bar. Sonymen qatar, týrızm ınfraqurylymy jaqsy damyǵan ári yńǵaıly. Biz qazaqstandyq dostarymyzdy Qytaıdaǵy týystary men jaqyndaryna qonaqqa barýǵa shaqyramyz jáne osy arqyly elimizdi óz kózderimen kórýine qýanyshty bolamyz.