Qazaqstan Ortalyq Azııadaǵy negizgi azyq-túlik óndirýshige aınala alady
Azyq-túlik qaýipsizdigi degenimiz ne?
1996 jyly Dúnıejúzilik azyq-túlik sammıtinde «azyq-túlik qaýipsizdigi kez kelgen ýaqytta barlyq adam belsendi jáne salaýatty ómir saltyn ustaný úshin olardyń taǵamdyq qajettilikteri men qalaýlaryn qanaǵattandyrýǵa jetkilikti qaýipsiz jáne qunarly taǵamǵa fızıkalyq ári ekonomıkalyq qol jetkize alatyn kezde bolady» degen anyqtama qabyldanǵan-dy.
Eýrazııalyq damý bankiniń (EADB) saraptamalyq baıandamasynda atap ótilgendeı, fızıkalyq qoljetimdilik ishki óndiriske jáne azyq-túlik ımportynyń múmkindigine baılanysty. Іshki óndiris eldiń negizgi azyq-túlik ónimderin óndirýdegi salystyrmaly artyqshylyqtarymen, sol óndiristiń tıimdiligimen anyqtalady. Bul rette, qazirgi álemde azyq-túlik fermadaǵy nemese alqaptaǵy ǵana ónim emes ekendigi jıi eskerile bermeıdi. Ol jerde tek shıkizat qana bar. Azyq-túlik taýarlarynyń túpkilikti baǵasyndaǵy aýyl sharýashylyǵynyń úlesi tómendeıdi — bul baǵanyń negizgi bóligi óńdeý, oraý, saqtaý, tasymaldaý jáne saýda salalarynda qalyptasady. Sondyqtan, eger el agrarlyq ónimniń edáýir kólemin derbes óndire alsa da, biraq jetkilikti damyǵan naryqtyq ınfraqurylymy bolmasa da, azyq-túliktiń fızıkalyq qol jetimdiligi qalaı desek te tómen bolary anyq.
Ulttyq tujyrymdamalar
Ortalyq Azııa elderinde ulttyq deńgeıde ázirlengen azyq-túlik qaýipsizdigi tujyrymdamalary negizgi anyqtamalar men maqsatty baǵdarlardaǵy keıbir aıyrmashylyqtarǵa qaramastan, jalpy uqsas.
Qazaqstandaǵy azyq-túlik qaýipsizdigi ekonomıkalyq qaýipsizdik elementteriniń biri sanalady hám memleket tutynýdyń fızıologııalyq normalary men demografııalyq ósýdi qanaǵattandyrý úshin jetkilikti sapaly ári qaýipsiz azyq-túlik taýarlarynyń halyqqa fızıkalyq jáne ekonomıkalyq qoljetimdiligin qamtamasyz etýge qabiletti ekonomıkanyń qorǵalý jaı-kúıin boljaıdy. Azyq-túlik táýelsizdigi eldiń azyq-túlik qaýipsizdigin anyqtaýǵa tikeleı engizilmeıdi, biraq onyń ekonomıkalyq qaýipsizdigine qol jetkizýdiń negizgi sharty retinde qarastyrylady. Eger negizgi azyq-túlik taýarlarynyń jyldyq óndirisi tutynýdyń fızıologııalyq normalaryna sáıkes halyqtyń jyldyq qajettiliginiń 80 paıyzdan azyn qurasa, onda azyq-túlik táýelsizdigi qamtamasyz etilmegen bolyp sanalady.
Qyrǵyzstanda qabyldanǵan azyq-túlik qaýipsizdigi tujyrymdamasy azyq-túlikti tutynýdyń belgilengen eń tómengi normalaryna sáıkes halyq úshin azyq-túliktiń fızıkalyq jáne ekonomıkalyq qoljetimdiligimen qatar eldiń azyq-túlik táýelsizdigin qamtamasyz etýdi kózdeıdi. Eldiń azyq-túlikti ımporttyq jetkizýden táýelsizdiginiń sharty olardyń tutynýdaǵy tómen úles salmaǵy sanalady. Azyq-túlik táýelsizdiginiń shekti máni 80 paıyzdy quraıdy.
Tájikstanda azyq-túlik qaýipsizdigi «memlekettiń halyqtyń qalypty tynys-tirshiligin qamtamasyz etetin deńgeıde azyq-túlikke degen qajettilikti qanaǵattandyrýǵa kepildik berý qabileti» retinde aıqyndalady. Bul mindetti sheshý halyqtyń azyq-túlikke qajetti mólsherde jáne túrinde fızıkalyq jáne ekonomıkalyq qoljetimdiligin qamtamasyz etýdi talap etedi». Eldiń 2030 jylǵa deıingi kezeńge arnalǵan ulttyq damý strategııasynda azyq-túlik qaýipsizdigin jáne halyqtyń sapaly tamaqtanýǵa qol jetkizýin qamtamasyz etý strategııalyq maqsattardyń biri retinde qarastyrylǵan. Strategııa 2030 jylǵa qaraı azyq-túlikpen ózin-ózi qamtamasyz etýdi 70 paıyzǵa deıin arttyrýdy jáne halyqtyń tamaqtanýǵa jumsaıtyn shyǵystarynyń úlesin jalpy tabystyń 40 paıyzyna deıin tómendetýdi kózdeıdi.
Ózbekstannyń normatıvtik-quqyqtyq bazasynda «azyq-túlik qaýipsizdigi» uǵymynyń naqty anyqtamasy joq. 2019 jyly Ekonomıka mınıstrligi «Azyq-túlik qaýipsizdigi týraly» zań jobasyn (biraq áli qabyldanǵan joq — red. eskertpesi) ázirlep, qoǵamdyq talqylaýdan ótkizdi. Osy jobaǵa sáıkes azyq-túlik qaýipsizdigi eldiń azyq-túlik táýelsizdigin qamtamasyz etiletin jáne adamdardyń salaýatty jáne belsendi ómir saltyn ustaný úshin olardyń taǵamdyq qajettilikteri men qalaýlaryn qanaǵattandyrýǵa múmkindik beretin jetkilikti qaýipsiz jáne sapaly taǵamǵa turaqty fızıkalyq jáne ekonomıkalyq qoljetimdiligike kepildik beretin ekonomıka jaǵdaıy retinde anyqtaldy. Eger eldegi ómirlik mańyzdy azyq-túlik ónimderiniń jyldyq óndirisi tamaqtanýdyń fızıologııalyq normalaryna sáıkes halyqtyń jyldyq qajettiliginiń keminde 80 paıyzyn qurasa, onda azyq-túlik táýelsizdigi qamtamasyz etilgen bolyp sanalady. Ózbekstanda azyq túlik qaýipsizdigi strategııalyq qaýipsizdiktiń biri bolyp tanylǵan.
Aımaq elderi ózderin qandaı ónimdermen qamtamasyz etedi?
EADB-nyń sońǵy málimetterine qaraǵanda, azyq-túlik qaýipsizdigi sebetiniń negizin quraıtyn azyq-túlik ónimderiniń resýrstary men paıdalaný balansyn taldaý OA elderinde kóptegen ónimder boıynsha ózin-ózi qamtamasyz etý «azyq-túlik táýelsizdigi» uǵymyn anyqtaý úshin aımaq elderinde belgilengen 80-95 paıyz deńgeıden asatynyn kórsetedi. Sonymen qatar, ońtústik elder jyly klımaty bar dástúrli jemister men kókónisterdi óndirýge qatysty eń jaqsy kórsetkishterdi kórsetedi. Alaıda, Qyrǵyzstanda, Tájikstanda jáne Ózbekstanda ósimdik maılary, astyq jáne qant boıynsha ózin-ózi qamtamasyz etýdiń jetkiliksiz deńgeıi baıqalady. Qazaqstanda qanttyń, sondaı-aq jemister men jıdekterdiń ishki óndirisiniń jetkiliksiz deńgeıi atap ótiledi.
Óńir elderi arasyndaǵy eleýli aıyrmashylyq tek óndiriste ǵana emes, sonymen qatar azyq-túlikti tutynýǵa qatysty da saqtalyp otyr. Energetıkalyq qundylyǵy boıynsha OA elderindegi taǵamnyń ortasha qundylyǵy da erekshelenedi: FAO derekterine sáıkes, Qyrǵyzstan men Tájikstanda bul kórsetkish tómen, al Qazaqstan men Ózbekstanda ol táýligine 2800 kkal deńgeıinen asady.
Azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýdegi ilgerileýshilikke qaramastan, ekonomıkanyń edáýir qarapaıym mólsherine ıe Qyrǵyzstan men Tájikstan azyq-túlik ımportyna táýeldilikti saqtap otyr jáne azyq-túlik ónimderiniń netto-ımporttaýshylary sanalady. OA elderi arasynda Qazaqstan energetıkalyq qundylyqqa qaıta eseptegende jalǵyz taza eksporttaýshy bolyp otyr. Nátıjesinde, sońǵy jyldary Ortalyq Azııa jalpy azyq-túlik tapshylyǵy bar aımaq sanalady. Sonymen qatar, barlyq elde negizgi qorektik elementter boıynsha taǵam qunarlyǵynyń teńgerimsizdigi saqtalyp otyr — ósimdik tektes arzan ónimder basym.
Azyq-túliktiń keıbir túrleri boıynsha jan basyna shaqqandaǵy ortasha tutyný OA elderinde qabyldanǵan normatıvterden tómen, atap aıtqanda:
Qazaqstan úshin — sút jáne et ónimderi, jumyrtqa, jemis-jıdekter, kókónister, nan ónimderi boıynsha;
Qyrǵyzstan úshin — et jáne balyq ónimderi, jumyrtqa, ósimdik maıy boıynsha; Tájikstan úshin — sút jáne et ónimderi, jemister men jıdekter, kartop, ósimdik maıy boıynsha.
Klımat ózgerýiniń aýyl sharýashylyǵyna áseri
Ortalyq Azııa klımattyń ózgerýine eń osal aımaqtardyń qataryna kiredi. Bul aımaqta temperatýra ǵalamshardaǵy ortasha deńgeıden jyldam ósedi. Sońǵy 30 jylda ortasha jyldyq temperatýra Tselsıı baǵany boıynsha 0,5 gradýsqa kóterildi jáne 2085 jylǵa qaraı 2,0-5,7 gradýsqa artady dep boljanady. Tótenshe aýa raıy qubylystary men apattardyń jıiligi ári jyldamdyǵynyń artýy, eń aldymen, agrarlyq óndiriske, azyq-túlikpen qamtamasyz etý máselelerin sheshýge qaýip tóndiredi. Osy jaıt sońǵy 50 jylda kóleminiń qysqarýy 30 paıyzǵa jýyqtaǵan muzdyqtar aýmaǵynyń qysqarýyna ákeledi. Bul ózen aǵynynyń yqtımal tómendeýine túrtki bolyp, aımaqtyń aýyl sharýashylyǵy men azyq-túlik qaýipsizdigine qaýip tóndiredi. Topyraqtyń kebýi egin ónimdiliginiń 30-50 paıyz tómendeýine ákelýi múmkin.
Qyrǵyz mal sharýashylyǵy jáne jaıylym ǵylymı-zertteý ınstıtýty jaıylym jáne jem-shóp bóliminiń meńgerýshisi Natalıa Kılıazovanyń aıtýynsha, jahandyq jylyný aýyl sharýashylyǵyna birneshe aspektide áser etedi.
«Birinshiden, temperatýranyń joǵarylaýy klımattyq aımaqtardyń ózgerýine ákeledi. Bul ósiretin daqyldardy tańdaýǵa yqpal etedi. Kóptegen ósimdiktiń qalypty ónýi úshin belgili bir temperatýralyq talap bar jáne klımattyń ózgerýi olardy ósirý múmkindikterin shekteýi yqtımal. Ekinshiden, klımattyń ózgerýi jaýyn-shashynnyń taralýyna áser etedi. Jaýyn-shashynnyń kóbeıýi nemese kerisinshe azaıýy aýyl sharýashylyǵy jerlerine aıtarlyqtaı áser etýi múmkin. Jaýyn-shashynnyń jetkiliksizdigi qurǵaqshylyqty týdyrady, bul óz kezeginde eginniń tolyq joǵalýyna ákeledi. Ekinshi jaǵynan, jaýyn-shashynnyń kóp bolýy sý tasqyny nemese topyraq erozııasy sııaqty máselelerge ákelýi múmkin. Úshinshiden, temperatýra rejıminiń ózgerýi belgili bir zııankesterdiń kóbeıýine jáne taralýyna yqpal etedi», — dedi Natalıa Kılıazova.
Jalpy, sarapshy jalpy klımattyń ózgerýi aýyl sharýashylyǵyna úlken áser etedi dep sanaıdy. Sondyqtan aýmaly-tókpeli klımattyq jaǵdaılarǵa tózimdilik pen beıimdelý aýyl sharýashylyǵy óndirisi úshin mańyzdy bola bastady.
Qazaqstan azyq túliktiń negizgi óndirýshisi bolady
Sarapshylardyń boljamynsha, 2035 jylǵa deıingi kezeńde astyq óndirisin ulǵaıtý esebinen Qazaqstan artyq azyq-túlik ónimderiniń negizgi óndirýshisine aınalady. Óńirdiń qalǵan elderiniń áleýeti jer jáne sý resýrstarynyń tapshylyǵymen, sondaı-aq neǵurlym kúrdeli jalpy ekonomıkalyq jaǵdaımen aıtarlyqtaı shekteledi. Nátıjesinde bul elder qajetti azyq-túlik túrleriniń barǵan saıyn úlken kólemin ımporttaýǵa májbúr bolady.
EADB boljamyna sáıkes, 2035 jylǵa deıingi uzaq merzimdi keleshekte OA elderindegi azyq-túlikpen ózin-ózi qamtamasyz etý jaǵdaıy aıtarlyqtaı ózgermeıdi. Keıbir elderde tipti onyń nasharlaýy aımaqtyń tejeýshi faktorlary men erekshelikteriniń áserinen bolýy múmkin. OA-da aýyl sharýashylyǵynyń damýy tyń jerlerdi ıgerýdiń shekteýli áleýetimen, sý resýrstarynyń tapshylyǵymen, tehnologııalyq progrestiń tejelgen dınamıkasymen qatar júredi.
Bul rette joǵary demografııalyq ósim aýyl sharýashylyǵy men azyq-túlik qaýipsizdiginiń jaı-kúıine únemi kúsheıe túsetin qysym kórsetedi. 2035 jylǵa qaraı óńirdegi azyq-túlik derbestigi Qazaqstanda bekitilgen memlekettik baǵdarlamanyń tabysty iske asyrylýy jaǵdaıynda ǵana qamtamasyz etilýi múmkin. Elimiz aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń energetıkalyq qundylyǵyna qaraı azyq-túlikpen qamtamasyz etýdi 127-143 paıyzǵa deıin arttyra alady jáne azyq-túlik ónimderin netto-eksporttaýshy retindegi pozıtsııasyn nyǵaıtýǵa múmkindigi bar. Qyrǵyzstan (76-89%) jáne Ózbekstan (69-83%) ulttyq baǵdarlamalaryn iske asyrǵan jaǵdaıda birshama jaqsartady. Tájikstanda azyq-túlikpen qamtamasyz etý nasharlaıdy (53%).
Brıtandyq «The Economist» agenttigi qurastyrǵan Azyq-túlik qaýipsizdiginiń sońǵy jahandyq ındeksine (GFSI) sáıkes, 2022 jyldyń qorytyndysynda Qazaqstan álemniń 113 memleketiniń ishinen 32 oryndy (2021 jyly — 41), Ózbekstan — 73 (2021 jyly — 78), Tájikstan 75-oryndy (2021 jyly-83) ıelendi.
Qazaqstandaǵy AÓK-ni qoldaý
2023 jyly Qazaqstanda Úkimet AÓK-ti damytýǵa jáne qoldaýǵa 1,2 trln teńge bóldi. Máselen, agroónerkásiptik keshendi sýbsıdııalaýǵa barlyq kózden shamamen 500 mlrd teńge bólindi, AÓK sýbektilerin kredıtteýge 461,6 mlrd teńge baǵyttaldy. Elde fermerler úshin tegin jáne barlyq memlekettik derekter bazasymen ıntegratsııalanǵan sýbsıdııalaýdyń biryńǵaı memlekettik aqparattyq júıesi engizildi. Onyń aıasynda shaǵyn jáne orta sharýashylyqtardyń sýbsıdııalarǵa qol jetkizýin qamtamasyz etý úshin «kútý paraǵy» engizildi. Alǵash ret sýbsıdııalaýdyń jalpy qaǵıdalaryna fermerlik jylyjaılarǵa maýsymaralyq kezeńde jabyq topyraqta kókónis ósirý kezinde elektr energııasyna, gazǵa jáne kómirge arnalǵan shyǵystardy sýbsıdııalaýǵa úmitker bolýǵa múmkindik beretin norma engizildi.
Sonymen qatar, óńirlerde SQO-nyń AÓK salasyndaǵy iri ónerkásiptik jobalardy iske asyrý boıynsha tabysty tájirıbesin taratýǵa baǵyttalǵan úlken jumys bastaldy. Tetik áleýmettik-kásipkerlik korporatsııalar arqyly 2,5 paıyz jeńildikpen kredıtteýdi qamtıdy. 100 mlrd teńge somasyna 65 sút-taýar fermasyn qarjylandyrý bastaldy, bul jylyna 373 myń tonna súttiń qosymsha óndirisin qamtamasyz etedi.
Memleket basshysynyń tapsyrmasymen respýblıkada aýyl sharýashylyǵy kooperatsııasyn damytý jolymen aýyl halqynyń tabysyn arttyrýǵa baǵyttalǵan «Aýyl amanaty» baǵdarlamasyn jan-jaqty iske asyrý bastaldy. 2024 jyly bul maqsatqa 100 mlrd teńge bólindi.
Paıdalanylmaǵan jáne zań buzýshylyqpen berilgen aýyl sharýashylyǵy jerlerin qaıtarý jumysy jalǵasýda. 2024 jyldyń basynan beri qaıtarylýy josparlanǵan 2 mln gektar aýyl sharýashylyǵy jeriniń 1,15 mln gektary memleket menshigine ótti. Jaıylymdardyń jetispeýshiligi máselesiniń ózektiligin eskere otyryp, qaıtarylǵan jerler tıisti eldi mekenderdegi muqtaj agrarlarǵa bekitý arqyly basym tártippen jiberiledi.
Memlekettik qoldaýdyń arqasynda salaǵa ınvestıtsııa aǵyny artyp keledi. 6 aıdyń qorytyndysynda aýyl sharýashylyǵy salasyna 410 mlrd teńge ınvestıtsııa tartyldy. Osy jylǵa josparlanǵan kólem 1,7 trln teńgeni quraıdy. 2024 jyldyń basynan bastap otandyq AÓK-te 30 mlrd teńgeden astam somaǵa 50-den astam ınvestıtsııalyq joba iske qosyldy.
Úkimet qaıta óńdelgen ónimniń úlesin óndiriletin shıkizattyń 70 paıyzygna deıin jetkizý úshin 2028 jylǵa deıin qaıta óńdeýdi damytýdyń keshendi josparyn maquldady. Ony iske asyrýǵa 372 mlrd teńge bólý josparlanǵan. Onyń 150 mlrd teńgesi ınvestıtsııalarǵa jáne 222 mlrd teńgesi aınalym qarajatyna jumsalady.
EADB sarapshylarynyń pafymynsha, ulttyq azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý Ortalyq Azııa elderiniń agroazyq-túlik saıasatynyń basty basymdyǵy bolýǵa tıis jáne bolyp ta qala bermek. Agrarlyq eksportty ulǵaıtý tek qosymsha mindet retinde qarastyrylýy múmkin. Ony sheshý azyq-túlik qaýipsizdigine zııan keltirmesten qolda bar resýrstyq áleýetti edáýir dárejede iske asyrýǵa múmkindik beredi jáne aýyldyq jerlerdegi jalpy ekonomıkalyq dınamıka men áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıǵa oń áser etedi.
Qurǵaq klımaty bar óńir elderi úshin perspektıvalyq damýdyń mańyzdy faktory aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń ónimdiligi men mal ónimdiliginiń aıtarlyqtaı tómendeýine ákep soǵýy múmkin klımattyq ózgerister bolady. Bul ózgeristerge beıimdelý saıasaty, atap aıtqanda melıoratsııany damytý jáne ylǵal únemdeıtin tehnologııalardy engizý úlken mańyzǵa ıe.
Azııa damý banki sarapshylary atap ótkendeı, Ortalyq Azııa elderi azyq-túlik qaýipsizdigi salasynda eleýli problemalarǵa tap bolady. Biraq Ortalyq Azııa óńirlik ekonomıkalyq yntymaqtastyq baǵdarlamasynyń músheleri maquldaǵan yntymaqtastyqtyń jańa qurylymy aıasynda birlesip jumys isteý arqyly sheshýge bolatyn úsh negizgi baǵyt bar: aýyl sharýashylyǵyndaǵy ozyq tájirıbemen, bilimmen jáne ǵylymı zertteýlermen almasý arqyly uzaq merzimdi sheshimderdi izdeý úshin úlken áleýet; azyq-túlik ónimderiniń óndiristik-ótkizý tizbegin damytý úshin birlesken jumys; azyq-túlik qaýipsizdigi júıesin jetildirý arqyly saýdany keńeıtý. Bul máselelerdi sheshý óńir elderiniń tamaq ónerkásibine tikeleı sheteldik ınvestıtsııalardy tartýyna múmkindik beredi. Al ol usynysty ulǵaıtýǵa, elderdiń azyq-túlik qajettilikterin qanaǵattandyrýǵa jáne olardyń ónimderin Ortalyq Azııadan tys jerlerde ótkizý naryqtaryn keńeıtýge septigin tıgizedi.
Sarapshylardyń kópshiligi óńir elderi aımaqtyq yntymaqtastyqty arttyrý aıasynda keshendi túrde azyq-túlik qaýipsizdigi máselelerin sheshýi qajet dep sanaıdy. Elder bir-birimen yntymaqtasyp, ondaǵan kelisimge qol qoıǵanyna qaramastan, júkterdiń tranzıti, ónerkásiptik óndiris, energetıka jáne basqa da máselelerde kooperatsııany kúsheıtýi qajet. Bul óńir elderin, onyń ishinde azyq-túlik qaýipsizdigi máselelerinde de myqty qyla túsedi.