Qazaqstan men Ortalyq Azııadaǵy musylman úmbetiniń tutasýy úshin Hanafı mazhabynyń mańyzdylyǵyn ózektendire túsý qajet - dintanýshy B.Satershınov
- Qazirgi kezde qazaq qaýymynda, ásirese jastardyń arasynda, Islam dininiń ishindegi teris aǵymdarǵa erip ketetinder kóp. Bunyń sebepteri nede?
- Sońǵy áleýmettanýlyq zertteýlerge qaraǵanda, dástúrli emes dinı baǵytty ustanýshylar Qazaqstandaǵy jalpy dindarlardyń shamamen 4 %-n quraıdy. Bul baǵyttardyń úles salmaǵy az bolǵanymen, kúshti belsendilikterimen erekshelenedi. Olardyń basym bóligi, dálirek aıtqanda, 80 %-y jastar bolyp sanalady. Din ustanýdyń, negizinde, rýhanı izdenisten týyndaıtyny túsinikti, degenmen basqa da saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq motıvterdi ańǵarýǵa bolady. Dinniń rýhyna tereń boılamaı, dindarlyqtyń praktıkasyn sánge aınaldyrý úrdisi de baıqalady. Bul jaǵdaı ıslam dininiń atyn jamylǵan aǵymdarǵa da qatysty. Mundaı teris pıǵyldy (destrýktıvti) jat dinı aǵymdarǵa erip ketýdiń birqatar sebepteri bolý múmkin, atap aıtqanda:
1) Keıingi keńestik eldermen qatar, Qazaqstan tárizdi postsekýlıarlyq qoǵamdaǵy dinı jańǵyrý úderisi barysynda «dinmen áýestenýdiń balalyq aýrýy». ıAǵnı jetpis jyldyq ateızm saldarynan tamyr úzilgendikten, kez kelgen dinı umtylystyń (onyń ishinde syrttan engizilgen dinı ıdeologııanyń da) quptalýy, qoshtalýy, qabyldanýy, jutylýy;
2) Dúnıetanymdyq plıýralızm men ótpeli kezeńdegi «qundylyqtardyń qaqtyǵysýy» barysynda, tutynýshy qoǵamnyń zańdylyqtaryna, naryqtyq qatynastarǵa, áleýmettik ustanymdarǵa tóze almaýy barysynda adamnyń ózine laıyqty «psıhosfera» izdep, ony dástúrli emes dinı qaýymdastyqtar men jamaǵattan tabýy;
3) Dástúrli dinı sabaqtastyqtyń úzilýi barysyndaǵy dinı saýatsyzdyq, ınklıýzıvti dúnıeqatynas pen pozıtıvti áreketke súıenetin dástúrli din ınstıtýttarynyń qaıta qalyptasa qoımaýy;
4) Dástúrli emes dinı aǵymdardyń, mysaly úshin mázhabtardy teriske shyǵaratyn «sáláfılik» toptardyń mıssıonerlik qyzmetiniń belsendiligi, olardyń aqparattyq tehnologııany jetik meńgerip, túrli jaǵdaılarǵa ıkemdele alýy, qoǵamnyń osal segmentterin taýyp, olardyń rýhanı, áleýmettik-psıhologııalyq, materıaldyq nemese qarjylyq-ekonomıkalyq jáne t.b. muqtajdyqtaryn, talaptary men talǵamdaryn óz yńǵaıyna qaraı paıdalana bilýi jáne t.b.
- Keıingi kezde jastar dinı bilim alý úshin Egıpetke, Túrkııaǵa jáne taǵy sol sııaqty elderge ketip jatady. Sonda shet elderdegi dinı oqý oryndarynan bilim alý bizdiń medreselerdikinen artyq pa? Jalpy, Qazaqstandaǵy dinı oqý oryndarynyń deńgeıi qandaı?
Tarıhqa úńilsek, Qazaqstandaǵy dinı oqý oryndary ońtústik aımaqta kóbirek shoǵyrlandy. Sondaı-aq, Qazaqstan men Ortalyq Azııa aýmaǵy bir dinı-mádenı dástúrdi, bir Matýrıdı aqıdasy men Ábý Hanıfa mázhabyn ustanǵandyqtan, Samarqand pen Buqaradaǵy oqý oryndarynyń mańyzy zor boldy. Joǵaryda aıtylǵandaı, ateızm tusynda bul bilim berý júıesine, ásirese ıslam aǵartýshylyǵyna, úlken nuqsan keldi de, al táýelsizdik tusynda bul olqylyqtyń ornyn toltyrý sheteldik (Egıpet, Týnıs, BAÁ jáne Saýd Arabııasy, Pákistan, Túrkııa jáne t.b.) dinı oqý oryndary arqyly júzege asty. Bul oqý oryndarynda, mysaly «ál-Azhar» ýnıversıtetinde, árkimdi mázhabyna saı oqytqanymen, jergilikti dinı dástúrdiń áseri bolýy múmkin. Bizdiń elimizde dinı bilim beretin medreseler, dinı bilim jetildirý ınstıtýty men «Nur-múbárak» ýnıversıteti ashyldy. Ótken jyly QMDB-nyń 2020 jylǵa deıingi dinı bilim berýdi damytý tujyrymdamasy qabyldandy.
Qazaqstanda ıslamdyq bilim berý júıesin qalyptastyryp, Qazaqstan men Ortalyq Azııadaǵy musylman úmbetiniń tutasýy úshin hanafı mazhabynyń mańyzdylyǵyn ózektendire túsetin oqý quraldaryn, oqýlyqtar, baǵdarlamalaryn qurý qajettiligi týyndap otyr. Árıne, qoǵamdaǵy resmı túrde ekstremıstik retinde tanylmaǵan, dinı plıýralızm ıdeologııasy jáne zaıyrlylyq qaǵıdasy turǵysynan endirilgen beligili bir aǵymdarǵa tyıym salý dinı senimdi qýdalaý retinde qarastyrylýy múmkin. Osy baǵytta QMDB-na Din isteri Komıtetimen kelisilgen zaıyrlylyq, dindarlyq ólshemderin naqtylap alý, din salasyndaǵy quqyq pen erkindik, Qazaqstandaǵy dinı jaǵdaı máselelerin kontseptýaldy turǵydan anyqtaıtyn saıasat qajet. Kúshtep tıym salý arqyly jańa ıslamdyq tájirıbe men teorııany jasyryn, astyrtyn túrde oqytýǵa tap bolamyz, al keıin mundaı jaǵdaıdy baqylaý qıyndyqqa soǵady.
- Jańaǵy bir sózińizde musylman úmbetiniń tutasýy úshin Hanafı mazhabynyń mańyzdylyǵyn ózektendire túsý qajet dep qaldyńyz. Osy oraıda, Ábý Hanıfa mázhabynyń erekshelikterinen oqyrmanymyzdy qysqasha habardar etseńiz?
Qazirgi Qazaqstannyń áleýmettik-mádenı, quqyqtyq jáne dinı saıasaty úshin hanafı mzhabynyń ınklıýzıvtik dúnıetanymy men suhbattyq dıskýrsyn ashyp kórsetý ózekti ári mańyzdy mindetterdiń biri bolyp tabylady. Súnnet baǵytyndaǵy ózge mázhabtarǵa qaraǵanda, hanafı mázhaby ıslamnyń klassıkalyq dástúrimen qatar, belgili bir aımaqqa dástúrli sanalatyn «ál-ýrf» jergilikti ádet-ǵuryptar dástúrin biriktirgen suhbattyq ıslamı doktrına bolyp tabylady. Sondaı-aq, onyń dinı mura men dogmalyq dástúrdi saqtaýmen qatar, qazirgi zaman máselelerin de nazardan qaldyrmaı, zamanaýı dıskýrsqa qatynasatyn dıalektıkalyq múmkindigi bar.
- Keıbireýlerdiń aıtýynsha, ulttyq dástúrlerimizdiń dinge qaıshy keletin tustary kóp eken. Bul shyndyq pa, al eger shyndyq bolsa, ne isteý kerek óıtkeni, qazaqtykin mensinbeı, arabtykine eliktegen jastar az emes.
Shet jerden kelgen keıbir ıslamdyq aǵymdardyń qazaqy dástúrge qatysty teris pikirler aıtyp júrgenin qulaq estip, kóz kórip júr. Munyń shyndyqqa qanshalyqty janasyp-janaspaıtynyn hanafılik mekteptiń joǵary moral men ıláhı adamgershilikke negizdelgen ádisnamasy men «ımandylyqtyń» qazaqsha túsinigin salystyrý arqyly kóz jetkizýge bolady. Súnnettik paıymdaǵy ıslamnyń bıik moral men ıláhı adamgershilikke negizdelgen ustyny óz maǵynasynda «adamshylyqty, ar-uıat, moraldyq tazalyq pen asqaqty» bildiretin «ımandylyqtyń» qazaqy túsinigimen uqsas. Ábý Hanıfa mázhaby negizgi dinı qaınarkózderden keıin, sharıǵatqa qaıshy kelmegen jaǵdaıda, dástúrmen ádet-ǵurypty ádisnamalyq basshylyqqa alady. Másele úkimniń árpimen qatar, rýhyna tereń úńilýde bolyp otyr.
- Dinı saýattylyqty joǵarylatý kerek degen áńgimeler bar, al ony qalaı joǵarylatý kerek, eger de mektepte, basqa oqý oryndarda, zań boıynsha, dindi nasıhattaýǵa bolmasa? Bul jerde BAQ-tardyń róli qandaı bolý kerek? Zaıyrly qazaqstandyq qoǵam úshin dinı saýattylyq pen ıslamdyq ıdeologııa qajet pe?
Mundaı ıdeologııa qazaqstandyq musylman úmbeti men azamattyq qoǵamnyń keı bóligine qajet degen suraqtar týyndaıdy. Mektepter men joǵary oqý oryndarynda ótkiziletin dintaný páni zaıyrly sıpatta bolýy kerek. Destrýktıvti aǵymdarǵa qarsy turý úshin ıslamdyq ıdeologııa qajet degenniń ózinde de, ol boıynda ratsıonalızm men beıimdelgish tetikteri bar Matýrıdı aqıdasy men Hanafı mázhabynyń doktrınasy bolý kerek. Dinı totalıtarızm erkindik pen shyǵarmashylyqty tejeıdi. Dinı bilim berý bul belgili bir dindi, dástúrdi, dogmattardy oqytý degendi emes, adamnyń ómirdegi adamgershilik áleýetin arttyrý degendi de bildiredi. Islamdyq bilim musylmandy saýattandyrýdy maqsat etip otyr. Musylman degenimiz bul eshkimge zııanyn tıgizbeıtin, óz arymen, nıetimen, amal-áreketimen úılesimdi ómir súretin ahlaqty boıyna sińirgen, ózin ıslammen baılanystyratyn tulǵa.
BAQ dinı máselelerdi baıandaý barysynda tolerantty ustanymda bolýy kerek. Qazaqstandyq BAQ-tyń mindentteri sheteldik derekterden kóshirilgen ınternettik nusqany emes, tolyǵymen tekserilgen, anyq-qanyǵyna jetken obektıvti aqparatty jetkizýleri qajet. BAQ ókilderi dinaralyq shıelenisterdi órshite túspes úshin din máselesi jóninde tolyǵymen aqparattanǵan, obektıvti bilimderi bolýy shart.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!