Qazaqstan halqy Assambleıasy birliktiń qazaqstandyq biregeı úlgisin qalyptastyrdy-«Aıqyn» gazetiniń bas redaktory N. Júsip
Assambleıanyń Qazaqstan qoǵamyndaǵy róli qandaı, sessııada nendeı ózekti máseleler talqylandy, ultaralyq birlikti nasıhattaýda BAQ qandaı ról atqarady, Táýelsizdigimizdiń 20 jyldyǵyna qandaı jetistiktermen qadam basyp kelemiz? Osy jáne basqa da máseleler tóńireginde Assamableıa sessııasyna qatysyp, sóz sóılegen qarymdy qalamger, jýrnalıst, "Aıqyn" gazetiniń Bas redaktory, Prezıdent syılyǵynyń ıegeri Nurtóre Júsiptiń pikirin bilgen edik.
-Nurtóre aǵa, jaqynda Astanada ótken Qazaqstan Halqy Assambleıasynyń sessııasyna qatystyńyz. Sizdiń pikirińizshe, Assambleıanyń bizdiń qoǵamdaǵy róli qandaı?
-Elimizde qurylǵan Qazaqstan halqy Assambleıasy ózge elderge, meleketterge úlgi kórsetip qana qoıǵan joq, birliktiń qazaqstandyq biregeı úlgisin qalyptastyrdy. Assambleıa músheleri qashan da Qazaq eliniń yntymaǵy men birligin jaqtap keledi. Alǵashqy referendýmnan bastap, keshegi El birligi Doktrınasyna deıin Assambleıa osy ómirlik máselelerdiń bel ortasynan tabyldy. Dostyqqa - dáneker, ulaǵatty isterge - uıytqy boldy.
Elbasy bir sózinde: «Meni nebir qıyn kúnderde de demep júretin halyqtyń qoldaýy, Qazaqstandaǵy ulttar men ulystardyń dostyǵy. Biz qoǵamda qalyptasqan saıası turaqtylyqty, ulttar arasyndaǵy aýyzbirshilikti, aǵaıyn arasyndaǵy syılastyqty, adamdardyń bir-birine degen meıirimdiligin kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýdy balalarymyzdyń balalaryna amanat etip ótýge tıispiz!», - dep atap kórsetken bolatyn. Assambleıanyń bul baǵytta, elimizdegi birlikti saqtaýda mańyzdy ról atqaryp otyr. Bir sózben aıtqanda, Assambleıa óz mindetin oryndap keledi. Sonyń arqasynda Qazaqstanda meken etip otyrǵan ulttar men ulystardyń dostyǵy kórinis taýyp otyr. Qazaqstan damýynyń bir modýli retinde Assambleıanyń óz mindeti bar. Onyń ishinde Qazaqstanda mekendep otyrǵan ár túrli ult pen ulystyń ókili óziniń mádenı jáne tarıhı, etnografııalyq ómirinen qalys qalmaı, osynda ómir súre otyryp, ózderiniń tarıhı tanymyn baıytýda, ózderiniń mádenıetin, ónerin joqtatpaı otyr. Assambleıa Qazaqstanda turyp jatqan ózge ult ókilderiniń basyn qosyp, jan áleminiń bola ma, taǵy da basqasynyń bola ma, kórinis tabýyna yqpal etip, qurylym retinde qyzmet etýde. Onyń eldegi turaqtylyqqa da, dostyqqa da eshqandaı zııany joq dep esepteımin.
- Siz Assambleıa sessııasynda qandaı másele kóterdińiz, kóńilińizge ne túıdińiz?
- Elimizdegi tatýlyq pen bereke-birlikke qyzyǵa qarap otyrǵan, nazar aýdaryp otyrǵan, ár túrli kóńilmen qarap otyrǵan adamdar men elder barshylyq ekenin baıqadym. Bul sessııa Astanada ótetin EQYU Sammıti aldynda alys-jaqyn shet elderdiń basyn qosqan úlken mártebeli jıyn boldy. Jıynda bárińizge belgili qalyń elge tanymal adamdar sóz sóılep, Qazaqstanda uıysqan tatýlyq pen turaqtylyqqa qyzyǵýshylyqtaryn bildirdi. Qaıǵysy kóbeıgen Ázerbaıjan eli Qarabah damýynan keıin qanshama jerinen aıyrylyp qaldy. Sol eldermen salystyrǵanda shynynda da Qazaqstanda bereke de birlik te bar, jaqsylyq ta joq emes. Sol úshin táýbe etip, til kózden saqtasyn dedim. Shet elderden kelgen mártebeli qonaqtardyń barlyǵy da elimizge súısinip qarap, qyzyqqandaı kórindi.
- Elbasy "Bir el, bir tý, bir til, bir dil" qaǵıdatyn ustaný - jas urpaqty eldikke, erlikke jumyldyrady. Eldiń birligi men dostyǵyna jańa mazmun, jańa serpin beredi" dep jıi aıtady. Bul jaıynda sizdiń pikirińiz qandaı jáne Qazaqstan halqyn biriktiretin basty faktor ne dep oılaısyz?
- Barlyq Qazaqstan halqyn biriktiretin birden-bir faktor - qazaq tili. Qazaq tili - ult pen ulysty biriktirýshi, uıystyrýshy, túsindirýshi, bir-birimen uǵystyrýshy quralǵa aınalatyn memlekettiń eń basty tetigi. Memlekettik til arqyly túsinise bilse ońaı ári jeńil bolady. Sondaı kúnge jetsek, Ata Zańymyzdaǵy memlekettik tildiń konstıtýtsııalyq mártebesin tolyq oryndaýǵa múmkindik bolady dep esepteımin.
Qazaqstan Respýblıkasyn mekendep otyrǵan 16 mıllıon halyqtyń taǵdyry bir, ómiri bir, tirshiligi bir, muńy bir, sonyń barlyǵy Elbasy aıtqandaı, bir el, bir tý, bir til, bir dil qaǵıdaty boıynsha júrýi kerek. Sol kezde Qazaqstan halqynyń dostyǵy berik, yntymaǵy myqty bolady. Osy qalpyn odan saıyn berik qylatyn birden-bir jol - memlekettik til, barlyǵymyz qazaq tili arqyly túsinisýimiz kerek. Elimizdiń jetistikterin joqqa shyǵarmaı, sony baıandy etýimiz, Táýelsizdikti baıandy etýimiz kerek. Til men Táýelsizdik ekeýi egiz uǵym, turlaýly uǵym. Eń basty dúnıeler osy máselelerge kelip tireledi. Bul máseleler sheshilgende tynyshtyq ta, turaqtylyq ta, bereke de, mereke de bolady.
-Sizdiń oıyńyzsha, Buqaralyq aqparat quraldary ultaralyq birlikti nasıhattaýda qandaı ról atqarady?
- Buqaralyq aqparat quraldary elimizdiń tatýlyǵyn, bereke-birligin az jazyp jatqan joq. Onyń ishinde qazaq tildi basylymdar táýelsizdik alǵan kúnnen bastap qazaq memleketiniń tileýin tilep kele jatyr. Men kóp basylymdardy qazaq memleketiniń joǵyn joqtap kele jatqandar dep esepteımin. Qazaq basylymdary qıyn kezeńderde, reformalardyń aýyr kúnderinde jubatý sózin aıtsa, qazirgi tańda halyqty jeńiske, bir belesti baǵyndyrýǵa úndep, jigerlendirý sózin aıtyp otyr. Olar qashanda qazaqtyń janynan tabylap jatyr, qashanda qazaqtyń sózin aıtyp otyr, kemshilikterdi de, jetistikterdi de aıtady, janashyrlyqpen aıtady. Qazaq baspasózinde óshpendilik joq. Janashyr, tilek, tileýles pıǵylmenen aıtýda. Bylaısha aıtqanda, baspasózdiń búgingi tegeýirindiligi de, pármendiligi de osynda jatyr dep bilemin. Qazaq baspasózin qazaq halqyna qyzmet etip otyr, qazaq halqynyń erteńine qyzmet etip otyr, qazaq halqynyń muńyn muńdap, joǵyn joqtap otyr dep bilemin. Sondyqtan Assambleıanyń qyzmeti bolsyn, basqa da halyqtyq máseleler bolsyn, halyqtyń dostyǵy men yntymaǵyna qatysty máselelerdiń barlyǵy da qazaq tildi baspasózde jaqsy jazylyp keledi.
Orys tildi basylymdar bul dúnıege alǵashqy kezeńderde muryn shúıire qarady. Sonymen qatar olarda alǵashqy jyldary memlekettik tilge mensinbeı qaraý, ony keketip-muqatý, ashyq tabalaý boldy, «bular el bolmaıdy, eńbektep Reseıge qosylady» degen syndy kóptegen pikirler jarııalandy. Al qazir orys tildi baspasózdiń qazaq tilin memlekettik til retinde, al qazaq halqyn osy eldegi memleket quraýshy ult retinde moıyndap, ol halyqtyń kóńilinen shyǵýǵa tyrysatyndyǵyn ańǵarýǵa bolady.
-Bul baǵytta Siz basqaratyn "Aıqyn" gazeti qandaı jumystar atqarýda?
- «Aıqyn» gazeti de ultaralyq birlikti nasıhattaýda qalys qalyp jatqan joq.Aıqyn respýblıkalyq gazet bolǵandyqtan ári aptasyna bes ret shyǵatyndyqtan, biz kúnde respýblıkanyń ómirinde bolyp jatqan barlyq oqıǵadan halyqty habardar etip otyrmyz. Barlyq iri oqıǵalar, Astanadan aýylǵa deıingi aralyqtaǵy úlken-úlken dúbirli jıyndar, basqa da máseleler gazet betinen kúndelikti kórinis taýyp jatady. Eń birinshi - aqparattyq baǵyt, ekinshi - aǵartýshylyq-tanymdyq baǵyt boıynsha jáne birneshe jaqsy aıdarlarymen halyqqa jaqsy qyzmet etip otyr dep oılaımyn. Barlyq ómirlik máseleni aıtý, oqyrmannyń suranysyn qanaǵattandyrý baǵytynda jumystar jasap jatyrmyz.
- Táýelsizdigimizge 15 jyl tolǵan Assambleıanyń sessııasynda N.Nazarbaev: "15 jylda aıý da qazaqsha sóıleıtin ýaqyt jetti" - degen edi. Bıylǵy sessııada da memlekettik tildiń mártebesi sóz boldy. Shynynda qoǵamda áli kúnge deıin qazaq tili - memlekettik til retinde óz dárejesinde qoldanylmaı keledi? Memleketik tildiń máselesi nelikten sheshilmeı keledi dep oılaısyz?
- Elbasy osy sesııada "Qazaqstanda turatyn 16 mıllıon halyq qazaq tilinde sóıleıtin kezdi ańsaımyn, armandaımyn" dedi. Bul sessııada aıtylǵan ataly sózdiń biri osy boldy dep bilemin. Shynynda túpkilikti eldiń eldigi - aınalyp kelgende bir tilde túsinisýine kelip tireledi. Osy turǵydan alǵanda Assambleıanyń kótergen júgi de, ondaǵy Elbasy sóziniń salmaǵy da osy memlekettik tilge jańa bir mazmun bergendeı kórindi. Onda orys tildi aǵaıyndarǵa da, ózge ult ókilderine de Elbasynyń basa aıtqan nársesi «Biz 20 jyl ýaqyt berdik, eshkimdi kózge shuqyǵan joqpyz, keýdeden ıtergen joqpyz, til úırenýge barlyq jaǵdaıdy jasadyq, al endi sóıleıtin bolsań, ózińdi májbúrlep, qınap sóıleme, qazaq halqyn qurmettep sóıle» dedi. «Qazaq halqy sondaı qurmetke tatıtyn halyq» dep basa aıtty. Bul Assambleıanyń úlken jetistigi, kórinisi dep oılaımyn.
Al tilge keletin bolsaq, meniń oıymsha, til máselesi kezeń-kezeńimen júıeli sheshilip keledi. Tilge qatysty kóp sózden góri, aıqyn da naqty ister kerek. Qazaqstanda tildi damytý úshin barlyq jaǵdaı jasalǵan. Endiginiń bári ózimizge baılanysty. Qazaqstan Táýelsizdik alǵanǵa deıin el oqýshylarynyń 22 paıyzy ǵana qazaq mektepterinde oqyǵan bolsa, qazir memlekettik tilde bilim alatyn oqýshylar sany - 77 paıyzǵa jetti. Sońǵy 19 jyl ishinde jańadan 1000-ǵa tarta qazaq mektebi ashyldy. Qazirgi tańda otyz myńǵa jýyq basqa ult ókilderiniń balalary qazaq mektebinde oqyp jatyr. Bul - shyn máninde úlken jetistik. Sońǵy Halyq sanaǵynda «memlekettik tildi bilemin» degen adamdardyń sany 65 paıyz boldy. Sonyń 57 paıyzy «qazaqsha oqı alamyn» degen eken. Dini bir, dili bir ózbek, uıǵyr, túrik, ázirbaıjan, tatar, qyrǵyz, bashqurt halyqtaryn qosa alsaq, olardyń qatary arta túsedi. ıAǵnı, bul azamattardyń kópshiligi memlekettik tildi biledi, túsinedi degen sóz.
Qazaq tilin meńgerý isinde bizdin memlekettik qyzmetshiler Prezıdentimizden úlgi alýy tıis. Elbasy qazaq tilinde maıyn tamyzyp sóıleıdi, orys tilinde sóıleıdi, elýden asqanda aǵylshyn tilin úırenip aldy, Ýkraına eline barǵanda ýkraınsha sóıledi. Meniń pikirimshe, ol úshin bizge qýatty, kúshti, básekege qabiletti memlekettik til qajet. Ol jónindegi usynystarymdy osy sessııada mártebeli minberdi paıdalanyp, Elbasyna aıttym. Qazir jańa tehnologııalar zamany. Kez kelgen adam óz úıin, óz qalasyn, qajetti koordınattardy, basqa da derekterdi ınternet arqyly alýǵa asa qolaıly, sondyqtan, GPS (global position system) júıesin iske qosý qajet dedim. Sonymen qatar, búginde qazaq latyn kod paraǵyn aldy, biraq ol jappaı qoldanysqa qosylǵan joq, sony Qazaqstandaǵy árbir kompıýterge kirgizý kerek. Orfografııalyq kómekshiler, mysaly MSWord mátindik redaktory qatelerdi avtomatty túrde túzetetin bolady. Qazaq tilindegi sms-aqparattardy, elektrondy poshtany jer sharynyń kez kelgen túkpirine jiberýge múmkindik týady. Úshinshiden, bul úshin AVS-net /eı-bı-sı net/ negizindegi qazaq álipbıin IT-tehnologııalar salasyna tezdetip engizgen durys. Ol elektrondyq karta, elektrondyq bankıng, elektrondyq kommertsııa, e-mail, SMS jazbalardy rettep, daýys taný, robottyq tehnologııalar men jasandy ıntellekt máselelerin jedel sheshýge múmkindik beredi. Osyndaı álipbı memlekettik tilde bilim beretin mektepterdiń bedelin kóterip, ózge ult ókilderiniń balalaryna keń jol ashady. Bul ultaralyq qatynasty, irgesi berik dostyqty bekitýdiń osy zamanǵy birden-bir ozyq ádisi bolady dep senemin. Al qazaq tilinin bolashaǵyna kúmánmen, kúdikpen qaraıtyn pessımısterge aıtarym: «osyǵan deıin joıylmaǵan qazaq tili óz eli, óz Memleketi barda eshqashan joıylmaıdy».
-Kelesi jyly Táýelsizdigimizdiń 20 jyldyǵyn atap ótemiz. Ýaqyttyń parqyn paıymdap, jetken jetistikterdi sarapqa salamyz. Siz úshin 20 jyldyń ishindegi eń basty jetistigi ne?
- Men úshin, árbir qazaqstandyq úshin de, júregi elim dep soǵatyn ár qazaq úshin 20 jyldaǵy eń basty jetistigigimiz - erkin de egemen El bolǵanymyz, búkil adamzat tanyǵan, moıyndaǵan ári qurmetteıtin Memleket qurǵanymyz. Egemendigimizdi baıandy etýdiń berik qamaly, eldik pen memlekettiliktiń erkin samaly, tolaǵaı tabysymyzdyń tolymdysy, barlyq atqaryp jatqan isterimizdiń bolymdysy - osy Táýelsizdik.
Táýelsizdik eń aldymen ulttyń bedelin ornyqtyrdy. Táýelsizdik - Tildiń bedelin ornyqtyrdy. Sonyń arqasynda qazaq tili - Memlekettik til mártebesin ıelendi. Sonymen qatar Táýelsizdik - Dinniń bedelin ornyqtyrdy. Sonyń arqasynda ımandylyq pen rýhanı qundylyqtar qaıta oraldy.
«Elý jylda - el jańa» deıdi qazaq. Qazaq qoǵamy 50 jylda emes, 20 jylǵa jetpeı-aq jańardy. Jańa turpatty, jan-jaqty jetilgen jańa urpaq qalyptasty. Qazaqstan atty qýatty, jas ta órshil memleket órkenıet kóshine qarqyndy qadam basty. Búgingi tańda keń-baıtaq Otanymyzda urys joq, yrys bar. Berekemiz de, merekemiz de bar. Ol - osy birliktiń arqasy. Yntymaqtyń arqasy. Dostyq pen ózara jarasymnyń arqasy. Talaı qıyndyqqa tóze bilgen qazaqtyń arqasy. Qazaqty túsine bilgen týys-baýyrlardyń da arqasy.
Toqsanynshy jyldary Qazaqstandaǵy jaǵdaı múldem basqa, óte kúrdeli edi. Dál búgingideı jaǵdaı tipti túsimizge de kirmeıtin. Ómir tez ózgerdi. Ózgergenin kózi kórdi. Búgin Qazaq namysqa tyrysyp, álem halyqtarymen básekege túsip otyr. 1991 jyldan bastap Elbasyny álem tanı bastady, Prezıdentimiz arqyly búginde elimizdi bári tanıdy. Dúnıejúzi qazaq deıtin halyqtyń bar ekenin bildi. Álem kartasynan Qazaqstandy, onyń elordasy - Astanany jazbaı tanıtyn boldy. Sol kezderi Elbasy «Biz úırenetin ulttan úıretetin ultqa aınalýymyz kerek», «Táýelsizdikti kún saıyn qorǵaý kerek, aı saıyn qorǵaý kerek, jyl saıyn qorǵaý kerek, nyǵaıtý kerek, órkendetý kerek», dep aıtqan bolatyn qazaq gazetterine bergen suhbatynda. Sondyqtan ata babalarymyz armandaǵan Táýelsizdigimiz uzaǵynan bolsyn dep tileıik. Elimiz asyqpaı, nyq qadammen júrip, jasaı bersin!
- Áńgimeńizge rahmet! Shyǵarmashylyǵyńyzǵa tabys tileımin!