Qazaqstan ǵylymynyń damýyna barlyq jaǵdaı bar- QazUÝ-diń Matematıka jáne mehanıka ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory N. Danaev
QR Ulttyq ınjenerlik akademııasynyń akademıgi, Memlekettik syılyqtyń ıegeri, fızıka-matematıka ǵylymynyń doktory, professor Narǵozy Danaevtyń aıtýynsha, qazir ǵylymǵa jetkilikti deńgeıde qarjy bólinip jatyr. Barlyq másele endi ǵalymdardyń óz áleýetin qalaı jáne qaı deńgeıde paıdalanýyna tirelip tur.
- Narǵozy Tursynbaıuly, sońǵy kezde matematıkalyq úlgileý salasy ǵylymnyń bir ózekti máselesine aınalyp otyr. Onyń sebebi nede?
- Bunyń basty sebebi - qazirgi kezde ekonomıkanyń bir salasynda jańalyq engizemiz, tehnologııamyzdy jańartamyz desek, kóp jaǵdaıda tıisti óndiristiń erekshelikterin zerttep, saraptap, aqparattyq qurylymyn jasaýymyz kerek. Kóp jaǵdaıda bul máseleler matematıkalyq negizdeýdi talap etedi. Aıtalyq munaı salasynda qazir munaıdy jer astyna ystyq sý, bolmasa bý nemese ilispe gaz jiberip óndirý tehnologııasy ábden jetilgen. Bulardyń tıimdiligi óte zor. Ózge tásilderge qaraǵanda, jer astyna ilespe gaz jiberý óte tıimdi. Osy tásildi paıdalanatyn kenish oryndarynda munaıdy óndirý ónimdiligi birneshe ese artady. Árıne, bul qymbat tehnologııa. Sebebi jer astynan shyǵyp jatqan gazdy jınap alyp, ony jer astyna qaıta jiberý úshin óńdeý kerek, arnaıy qondyrǵylar qajet. Biraq munaıdy kóp óndirýge baılanysty ketetin shyǵyndardy tolyq aqtaıdy. Bul tehnologııa qazir dúnıejúzine belgili. Ony alǵash óndiriske engizgen - kanadalyqtar. Ár el óziniń paıdalatyn tehnologııalarynyń sıpattamasyn qupııada ustaǵysy keledi. Jalpy ǵylymda qupııalar óte kóp bolady. Máselen, munaı salasynda aqparattandyrýmen aınalysyp júrgen Shlýmberje, Taıgers tárizdi keıbir kompanııalar ózderinde jumys isteıtin qyzmetkerlerinen ǵylymı jumystardyń nátıjesin birneshe jylǵa deıin ashyq basylymdarda baspaımyn degen qolhat alady. Sondyqtan basqa el ǵalymdarynan úmit az. Tek ózimizdiń otandyq ǵylymı zertteýlerdiń mazunyn arttyrýymyz qajet.
- Ǵalymdardyń osy máseleniń sheshimin taýyp, elimizdi bul tyǵyryqtan shyǵarýǵa múmkindikteri bar ma?
- Sońǵy jyldary munaı, taý-ken óndirisinde Qazaqstannyń úlesi artyp kele jatyr. Úkimet jaǵdaı jasap otyr. Kezinde qabyldaǵan keıbir kelisimsharttaryn qaıta qarap, Qazaqstan kásipkerleriniń óndiristik úlesin arttyrýǵa kúsh salýda. Soǵan baılanysty qazir siz aıtyp ótken máseleler qazir kún tártibine qoıylyp otyr. Bizdiń Indýstrııa jáne jańa tehnologııalar mınıstrligi 2014 jylǵa deıingi óndiristegi ǵylym salasyn, ınnovatsııalardy, tehnologııalardy jańartý týraly baǵdarlama qabyldady.
Matematıkalyq úlgileý salasyndaǵy Qazaqstannyń ǵalymdarynyń jetistikteri eleýli deýge bolady. Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń matematıka, ınformatıka jáne basqarý problemalary ınstıtýttarynda, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde, Qazaq-Brıtan tehnıkalyq ýnıversıtetinde, Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetinde, Taraz memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtynda, D.Serikbaev atyndaǵy Shyǵys Qazaqstan memlekettik tehnıkalyq ýnıversıtetinde matematıkalyq úlgileý salalarymen aınalysatyn ǵylymı toptar qurylyp, ǵylymı mektepter qalyptasqan. Ár túrli ortada suıyqtar men gazdar qozǵalystaryn, óndiristiń jáne tabıǵı qubylystardyń qorshaǵan ortaǵa áserin matematıkalyq jolmen zerttep júrgen Aıdarhan Qaltaev, Ýalıhan Ábdibekov, Uzaq Japbasbaev, Altynshash Naımanova, Nurlan Temirbekov, Berik Bákirbaev, Saltanbek Muhambetjanov sııaqty kópshilikke tanymal ǵalymdarymyz bar. Qoldanbaly matematıka salasynda Bilim jáne ǵylym mınıstri Baqytjan Jumaǵulovtyń esimin qazir dúnıejúzi biledi deýge bolady. Bul kisi munaı óndirý salasyndaǵy matematıkalyq úlgileýdiń úlken bir mamany. Óziniń mektebi, oqýshylary jáne birneshe shet tilderge aýdarylǵan kóptegen monografııalyq eńbekteri bar.
- Degenmen otandyq ǵalymdardyń eńbegi kóp jaǵdaıda elimizde jetkilikti deńgeıde elenbeı qalyp jatqan sııaqty? Bul jóninde Sizdiń pikirińiz qandaı?
- Baǵalanbaı otyr dep aıtýǵa bolmaıdy. Qoǵam tarapynan tıisti baǵalaryn alyp jatqan ǵalymdar da az emes. 2008-2009 jyldary Memlekettik syılyq jarysynda matematıkter qatarynan 2 ret syılyq aldy. Bıylǵy jyly joǵary oqý oryndarynda sabaq berip, ǵylymmen aınalysatyn eki júz oqytýshy úzdik oqytýshylar baıqaýynyń nátıjesi boıynsha Bilim jáne ǵylym mınıstrligi tarapynan árqaısysy úsh mıllıon teńgeden astam syıaqy alyp otyr.
Osy arada bizde erekshe kóńil aýdaratyn myna bir jáıtti atap ótken jón shyǵar. Byltyr elimizde mektep oqýshylarynyń dúnıejúzilik halyqaralyq olımpıadasy ótti. Ol Qazaqstan ǵylymynyń, matematıkasynyń dúnıejúzine tanymal bolǵandyǵyn bildiretin úlken kórsetkish. Kez-kelgen elde ondaı olımpıada ótpeıdi. Tek nátıjesi bar, kórsetkishi joǵary elderde ǵana ótedi. Bizdiń oqýshylar Astanada ótken halyqaralyq olımpıadanyń qorytyndysy boıynsha dúnıejúzinde 5-oryn aldy. Sońǵy jyldary álemdegi básekelestikke barynsha qabiletti damyǵan 50 eldiń qataryna kiremiz dep júrmiz. Al bizdiń matematıkter oǵan áldeqashan enip qoıǵan deýge bolady. Bizben ózge elder árýaqta sanasady. Máselen 2009 jyly Almatyda ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń uıymdastyrýymen túrik álemi matematıkteriniń ІІІ Kongresin ótkizdik. Ol da bizdi moıyndaǵany. Eger turaqty túrde atyń ozyp turmasa, nátıjeń joǵary bolmasa eshkim mensinbeıdi ǵoı.
- Qazir shet elde kelisimshartpen sabaq berip júrgen ǵalymdardyń sany jyl ótken saıyn ósip kele jatyr. Buny Qazaqstan ǵylymynyń bir jetistigi dep aıtýǵa bola ma?
- Ol shyn mánisinde keremet kórsetkish emes. Shetelde sabaq berý kórsetkish emes, kúnkóristiń qamy ǵana. Olar kóp jaǵdaıda shet elde keremet bolǵandyǵynan júrgen joq. Qazir álemde tek ekonomıkalyq-qarjylyq qana emes, ǵylym salasynda da daǵdarys bar. Kóptegen elderde joǵary oqý oryndarynda sabaq beretin adamdar tapshy bolýda. Іrgeli pánder bar ǵoı - matematıkalyq saraptaý, geometrııa, algebra degen sııaqty. Bizde qazir joǵary oqý oryndaryna RhD doktarantýraǵa shetelden oqytýshylar kelip jatyr ǵoı, sol sekildi olar da ózderine dáris berýge ózge ǵaldymdardy shaqyrýda.
Biz jaqynda, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi, professor Qaltaev Aıdarhan ekeýimiz Polshanyń Krakov qalasyndaǵy Ǵylym jáne jańa tehnologııalar ýnıversıtetiniń shaqyrýmen Ph.D baǵdarlamasy boıynsha eki apta boıy dáris berip qaıttyq. Eńbegimizge aıtarlyqtaı qarajat tóledi. Jáne sol qaladaǵy qurylǵanyna 645 jyl bolǵan ıAglon ýnıversıtetiniń matematıka fakýltetinde boldyq. «Sizderde qazir qandaı problema bar?» degen kezde dekan «irgeli matematıka, matematıkalyq analız, algebra, geometrııadan sabaq beretin adamdar joq» dedi. Bul jaýapty 7 Nobel syılyǵynyń laýreaty jumys isteıtin Vena ýnıversıtetinde de estidim. Barlyq jerde bir-aq problema bar, irgeli pánderden sabaq beretin adam tapshy. Qazir qabileti zor adamdar irgeli ǵylymmen aınalysqysy kelmeıdi. Olar kóp jaǵdaıda ózine kóbirek paıda ákeletin ǵylym salalaryna, bızneske ketip qalǵan. Búgingi tańda «álemde, AQSh-ta sabaqty KSRO-dan shyqqan ǵalymdar beredi, al ony tyńdaıtyndar qytaılar» degen qanatty sóz bar. Ekonomıkasy ozyq damyǵan elderde kópshilik qoldanbaly ǵylymmen joǵarǵy dárejede aınalysady. Bizdiń ǵylymı-zertteý ınstıtýttarymyzda dúnıejúzi dárejesinde jumys istep júrgen kóptegen ǵalymdar bar. Olar ǵalamtorǵa ózderiniń túıindemesin engizip qoısynshy, «shaqyrsańyzdar kelem» dep, qol-aıaǵyna turǵyzbaı alyp ketedi.
Shetelge negizinen jaýapkershiligi az adamdar ketedi. Al úlken bir mekteptiń tutqasyn ustap turǵandardyń bireýi ketpeıdi. Qoldanbaly ǵylymdar shynyn aıtý kerek bizde kesheýildep qalǵan, endi qazir qaıta damyp jatyr. Oǵan óndiris salalalaryndaǵy otandyq kompanııalardyń úlesiniń arta bastaýy keremet túrtki bolyp otyr. Qazir ekonomıkanyń tiregi bolyp otyrǵan bul salalarda olardyń úlesi 2005-2006 jyldarǵa deıin 10-12 paıyz ǵana bolatyn. Qazir keıbir kompanııalarda ol 25-50 paıyzǵa jetip qaldy. Jalpy óndiriste Qazaqstannyń úlesiniń ósýi tabysty kóbeıtedi. Onyń ǵylymǵa áseri óndiristegi qazaqstandyq qamtýdy kóbeıtýge yqpal etedi. Kezinde sheteldik kompanııalar esiktiń aldynda otyratyn vahterge deıin shet elden ákelgen joq pa. Qazir betburys jaqsy. Ónerkásip damyp kele jatyr. Otandyq tehnologııany órkendetý týraly kóp aıtylyp jatyr. Bul ǵylymnyń damýyna ákeledi. Sonan soń bizdiń ǵalymdar shet elge kúnkóris qamymen ketpeıtin bolady.
- Ǵylymǵa qarajat bólý durys jolǵa qoıylǵan ba?
- Bul suraqqa oń jaýap berý reti Parlament qarastyryp jatqan Ǵylym týraly jańa zań qabyldanǵan soń múmkin bolady ǵoı dep oılaımyn. Jańa zań jobasynda memlekettik qarjylandyrýdyń qazirgi tańda joq, kóp salalyq múmkinshilikteri qamtylǵan.
Qazirdiń ózinde respýblıkamyzda Qazaqstan ǵylymynyń damýyna barlyq jaǵdaıy bar. Resýrs, áleýet degen mol. Qarajat qazir jetkilikti bólinip jatyr. Іzdengen adam búgingi tańda qarjylandyrý máselesin sheshe alady. QazUÝ-dyń matematıka jáne mehanıka ǵylymı zertteý ınstıtýty irgeli zertteýler, bilim jáne ǵylym salasyndaǵy qoldanbaly zertteýler baǵdarlamalary, óndiris oryndarynyń tapsyrysy boıynsha qarjylanyp, kóp nárseler jasap jatyr. Sońǵy jyldary "Shyǵys Moldabek", "Jaıyq munaı", "QazMunaıGazdan" kelisimshart boıynsha qomaqty qarjyǵa tapsyrystar aldyq. Al shamasy kelmeıtin adamdar bizge aqsha bólinbeıdi deýden aýzy jalyqpaı júr. Biz osy munaı-gaz óndirisi salasyndaǵy ǵylymı-zertteýlermen 1994 jyldan beri aınalysamyz. Qazir tipti Ońtústik Koreıa kompanııasynyń tapsyrysy boıynsha da jumys jasap jatyrmyz. Olar bizdi ǵalamtor arqyly izdep taýyp alyp, ózderi usynys jasady.
Árıne jasyratyny joq, elimizdegi kóptegen ǵalymdar qoǵamǵa tikeleı paıdaly nársemen aınalyspaıdy. Úkimet olardy keıde «sórege qoıyp qoıatyn jumystar isteısińder» dep te synaıdy ǵoı. Ol ras. Olardyń zertteý nátıjeleriniń jańalyǵy óndiriske, ınnovatsııalyq órkendeýge sáıkes kelmeıdi. Sondyqtan áriptesterime ekonomıkanyń damýyn báseńdetpeı qaıta onyń qarqynyn odan saıyn arttyra túsetin jańa zertteýlermen batyl túrde aınalysatyn ýaqyt keldi degim keledi.
- Úmitińizdiń aqtalýyna biz de tilekshimiz. Jaqynda "Qazaqstanǵa eńbegin sińirgen qaıratker" ataǵymen marapattalypsyz. Qutty bolsyn. Áńgimeńizge rahmet.