Qazaqstan gaz baǵasyn nege qymbattatýǵa tıis
Óndiris qarqyny artyp jatyr ma?
Aldymen Qazaqstanda jyl saıyn óndiris baıaý qarqynmen bolsa da ósip jatqanyn aıta ketken abzal. Ony keıingi úsh jyldyq kórsetkishti sholý arqyly kóre alamyz.
Gaz óndirisinde negizgi júk eldegi úsh alpaýyt kompanııaǵa túsip tur. Máselen, Teńiz, Qashaǵan jáne Qarashyǵanaq ken oryndary Qazaqstandaǵy óndiristiń 83 paıyzyn qamtamasyz etip otyr.
Jalpy, gaz óndirisiniń kólemi jyl saıyn shamamen 60 mlrd tekshe metrge jýyqtaǵanyna qaramastan, «onyń bári nege tutynýǵa baǵyttalǵan taýarlyq gazǵa aınalmaıdy» degen suraq týyndaýy múmkin. Sebebi óndiristiń jartysyna jýyǵy ken oryndaryndaǵy qysymdy ustap turý maqsatynda jer qabatyna qaıta aıdalady. Bul aıla-sharǵy munaıdy kóptep shyǵarý úshin qajet. Eksportqa shamamen 15 mlrd tekshe metr shyǵarylady, onyń jartysy SWOP shemasy boıynsha Qazaqstanǵa qaıtyp oralady. Sondaı-aq Qazaqstannyń Qytaıǵa jyl saıyn 10 mlrd tekshe metr jetkizý boıynsha mindettemeleri bar. Osylaısha, Qazaqstanda taýarlyq gaz shamamen 30 mlrd tekshe metrge jýyqtap qalady. Taýarlyq gazdyń jartysyna jýyǵy elektr energııasyn óndirýge jumsalsa, úshten biri halyqtyń turmystyq qajettilikterine, qalǵany kásiporyndarǵa jiberiledi.
Qazir ishki naryqtaǵy tutyný kólemi aıtarlyqtaı ósip jatyr, 2020 jylmen salystyrǵanda 2 mlrd tekshe metrge artqan. 2022 jyldyń qorytyndysy boıynsha, eldi gazdandyrý deńgeıi 59 paıyzdy qurasa, bıyl ol 60 paıyz sheginen asqan. ıAǵnı, 12 mln qazaqstandyq gaz ıgiligin kórýde.
Elde baǵa tym arzan
El aýmaǵynda qazir suıytylǵan munaı gazy lıtrine eń arzany 59 teńgeden, qymbaty 89 teńgeden satylýda. Ony kóbine avtokólik ıeleri tutynatynyn jaqsy bilemiz. Keıingi jyldyń ózinde 300 myń avtokólik avtogazǵa aýysqan. Sonyń áserinen aı saıyn 10-15 myń tonna avtogaz jetispeı jatady.
Al naǵyz taýarlyq gazdyń 1000 tekshe metri bar bolǵany 23646 teńgeden saýdalanyp keldi. Energetıka mınıstrliginiń málimdeýinshe, onyń zaýyttan shyqqandaǵy ózindik quny – 33169 teńge. Endi tutynýshylar úshin baǵa 14,6 paıyzǵa ósti. Buǵan deıin Qazaqstan álemdegi eń gazy arzan elderdiń qatarynda ekeni aıtylatyn. Onyń ras ekenin kelesi kesteden baıqaýǵa bolady.
Elde baǵanyń tómen bolýy qazaqstandyqtardan buryn, sheteldikterge tıimdi. Sebebi buǵan deıin kóleńkeli joldar arqyly gazdy syrtqa arzan baǵamen satqan oqıǵalar da kezdesken.
Qazirgi jaǵdaımen kásiporyndar jumysy tejeledi
Munaı jáne gaz salasynyń sarapshysy Abzal Narymbetovtiń aıtýynsha, qazir Energetıka mınıstrligi «bylaı tartsań ógiz óledi, olaı tartsań arba synady» degen kúı keship otyr. sebebi bul taqyrypta bir-birine yryq bermeı turǵan qarama-qaıshy másele bar.
– Qazaqstandaǵy gaz baǵasynyń ósýi ınflıatsııa deńgeıinen de tómen. Osy jaıttyń ózinen gaz baǵasyn ósirmese óndiriske keri áser beretinin túsinýge bolady. Máselen, kórshi Ózbekstan eli aldaǵy 3 jylda túrli janarmaı men gaz qunyn naryq baǵasyna saı etýdi kózdep otyr. Ózbekstanda halyq kóp bolǵanymen resýrs az, sondyqtan olar qazir «shok» týdyratyn osy jaǵdaıdy bastarynan ótkermese, keleshekte budan da qıyn bolatynyn uǵyndy.
Jasyratyny joq, Qazaqstan úkimeti baǵany seskenip kóterýde. Óıtkeni Ózbekstandaǵydaı shuǵyl áreketke kireseıin dese, qoǵamda narazylyq paıda bolady. Baǵany kótermese myna jaqta óndiris quldyrap qalǵaly tur.
Sondyqtan vedomstvo halyqtyń reaktsııasyn baıqap kórý maqsatynda baǵany az-azdan ósirip, eksperıment jasap kórýde. Jáne baǵany qanshalyqty kótergende kásiporyndar úshin qolaıly bolatynyn anyqtaýda.
Biraq bir nárseni ǵana aıtqym keledi, Qazaqstandaǵy gaz quny bul ósý qarqynymen naryq baǵasyna jete almaıdy. Sondyqtan túbi biz de joǵaryda aıtqan Ózbekstan eliniń jaǵdaıyna baryp tirelemiz. ıAǵnı, ýaqyt máselege aınalyp otyr, – deıdi maman.
Narymbetovtiń sózinshe, kásiporyndardyń kóbi qanshama jyldan beri jańartylmaǵan. Buǵan benzın, kerosın jáne gaz sekildi janar-jaǵarmaı baǵasynyń álemdik naryqtan tómen bolýy – basty sebep. Kásiporyndar jetkilikti aqsha tappaǵan soń eskire beredi. Іs júzinde naryqtyq ekonomıkaǵa kóshpesek, únemi gaz tapshy bolady. Keńes dáýiri de eń sońǵy tyǵyryqqa osylaı kelgen.
– Árıne, baǵa dál damyǵan elderdegideı joǵary bolsyn demeımin. Óndiriske de, tutynýshyǵa da tıimdi baǵany tabýǵa múmkindik bar. Onyń ústine Qazaqstandaǵy munaı men gaz ónimderine qoıylǵan tarıftik shekteýler baǵdarlamasy ınvestıtsııalyq klımatqa keri áser etti. Investorlar belgili bir jobaǵa qarjy quıar aldynda qysqa merzimde tabys kóre almaıtynyn bilse, jobadan bas tartady. Eldegi iri 3 ken orny – Qarashyǵanaq, Teńiz jáne Qashaǵandy ıgerip otyrǵan sheteldik kompanııalardan basqasynyń bári óndirgen ónimin ishki naryqqa ótkizýge mindettelgen. Al elde baǵa tómen bolǵan soń, olar jarytyp tabys tappaıdy. Saldarynan keı kásiporyndardyń tehnıkalyq bazasy ábden tozyp, bankrotqa ushyraýdyń aldynda tur, – dep túıindedi sarapshy.
Eksporttyq gazdy ishki naryqqa baǵyttaýǵa týra keledi
Taǵy bir munaı jáne gaz salasynyń sarapshysy Asqar Ismaılovtyń aıtýynsha, elde gaz tapshylyǵy artýda.
– Eldegi gaz tapshylyǵy eki faktorǵa baılanysty. Birinshiden, 2022 jyly polıpropılen óndiretin zaýyt iske qosyldy, ol 550 myń tonnaǵa deıin propan tutynady. Ekinshiden, suıytylǵan munaı gazyn otyn túrinde paıdalanatyn avtomobılder ósýde. Olardyń sany 600 myńǵa jaqyndap qaldy. Árıne, osydan birneshe jyl buryn Qazaqstan tutynýdyń osynshama qarqyndy ósýimen betpe-bet keledi dep oılamadyq. Meniń oıymsha, ishki tutynýdy qamtamasyz etý úshin kelesi jyly barlyq eksporttyq kólemdi ishki naryqqa baǵyttaýǵa týra keledi, – deıdi maman.
Energetıka mınıstrligi gaz qory boıynsha Qazaqstan álemde – 22, TMD elderi arasynda 3-orynda ekenin alǵa tartady. Osyǵan qaramastan, sarapshynyń sózinshe, aldaǵy ýaqytta munaı óndirýmen qatar gaz óndirisi de tómendeýi múmkin. Munaı óndirisiniń tómendeýine baılanysty myńdaǵan jumys orny kemıdi. Munaı-gaz hımııasy jobalaryn áýeli áleýmettik, al sodan keıin ǵana bıznes retinde pozıtsııalaý kerek. Al qazir eldegi kásiporyndar ekinshisin birinshi orynǵa qoıyp, tehnologııalardan bastap, jabdyqtar, árisi jobalaý jumystaryna deıin tek sheteldikterdi tartýda. Bunyń bári ósim bermeıdi.
Bul tusta Asqar Ismaılov kólikterdi suıytylǵan gazdan tabıǵı gazǵa aýystyrý jónindegi úkimettiń bastamasyna qatysty pikirin aıtty.
– Birinshiden, bul tehnologııa kóptegen elderde qoldanylýda. Ekinshiden, qysylǵan tabıǵı gazdyń janarmaı quıý stantsııalaryn damytý Qytaı men Ortalyq Azııa tarapynan Qazaqstan arqyly tranzıtti birneshe ese arttyrady. Bul Qazaqstan ekonomıkasyna oń áserin tıgizedi. Negizgi mindet – taýarlyq gaz kólemin arttyrý. Ne óndiristi ulǵaıtý, ne kórshi elderden arzan gaz satyp alý. Bul maqsattarǵa tıisti vedomstvolar men ulttyq gaz operatory qalaı qol jetkizetinin ýaqyt kórsetedi. Sondyqtan tabıǵı gaz óndirý ózekti kúıde tur, – dedi sarapshy.
Shildeden bastap suıytylǵan munaı gazynyń bir tonnasynyń shekti kóterme baǵasy 45 myń teńgeni qurady. Biraq munaı-gaz-hımııa kásiporyndaryna eki ese qymbat baǵamen satylady. Qazaqstanda suıytylǵan gaz óndirisiniń kólemi shamamen 3 mln tonna. Ázirge ishki qajettilikterdi óteýge tolyq jetedi. Alaıda qajettilik artqan jaǵdaıda, suıytylǵan gazdy basqa elderden satyp alý qymbatqa túspek. Sondyqtan muny eń sońǵy nusqa retinde qarastyrǵan durys.
Qorytyndylaı kelgende, qaı qyrynan qarasaq ta, Qazaqstan gaz baǵasyn ósirýge májbúr. Tek tutynýshy tarapqa qolaıly baǵa qoıý eldegi óndiristi aqyryndap tejeı bastaýy múmkin.