Qazaqstan – egemendigin alǵan sátten bastap óz qandastaryn atajurtyna shaqyrǵan álemdegi jalǵyz memleket
Búgingi tańda álem qazaqtary ortaq múdde, bir týdyń astyna jınaldy. Quryltaı aıasynda birqatar mádenı-rýhanı jáne sporttyq sharalar ótetini kózdelgen. Osy oraıda QR Parlamenti Májilisiniń Áleýmettik-mádenı damý komıtetiniń tóraıymy, Dúnıejúzi qazaqtarynyń IV quryltaıyn daıyndaý jáne ótkizý jónindegi uıymdastyrý komıtetiniń múshesi Dınar Nóketaeva óz oılarymen bólisti.
- Dınar Júsipáliqyzy, ótken ǵasyrlar belesinde nebir zulmattardy bastan keshken halqymyz bas saýǵalap shetelderge aýyp ketýge májbúr boldy. Halqymyzdyń taǵdyry týraly oılaryńyzdy ortaǵa salsańyz?
- Jer betindegi qaı halyqty alsaq ta, ótken ǵasyrlardyń aýyr soqqylaryna ushyrap, nebir qıyndyqtardy bastan keshkenine kýá bolar edik. Álemde ult pen ulystardyń sany myńnan asady. Alaıda, óz táýelsizdigin alyp, memleketin qurǵan halyqtardyń sany 200-den sál ǵana asatyn shyǵar. Eýrazııa qurlyǵynyń ortasynda ornalasqan qazaq eli óz táýelsizdigin uzaq kútti. Birneshe ǵasyr buryn egemen bolyp alǵan azýly elder ózderine tıimdi bolýy úshin Eýropanyń birqatar jáne Azııa men Afrıka qurlyqtaryn mekendegen halyqtardy óz bodandyǵynda ustap, egemendik alýyna jol bermedi.
Degenmen «Tań atpaıyn dese de, Kún qoımaıdy» degen halqymyzdyń dana sózi bar. Zorlyq-zobalańy kóp bolǵan HH ǵasyrdyń toqsanynshy jyldary kóptegen elder úshin táýelsizdiktiń tańy atty. 1991 jyly 16 jeltoqsan kúni ańsaǵan kúnge jetken halyqtyń biri - qazaq bolsa, óz egemendigin alǵan eldiń biri - Qazaqstan!
1995 jyly qabyldanǵan Ata Zańymyzdyń alǵy sózinde: «Biz, ortaq tarıhı taǵdyr biriktirgen Qazaqstan halqy, baıyrǵy qazaq jerinde memlekettilik qura otyryp, ózimizdi erkindik, teńdik jáne tatýlyq murattaryna berilgen beıbitshil azamattyq qoǵam dep uǵyna otyryp, dúnıejúzilik qoǵamdastyqta laıyqty oryn alýdy tileı otyryp, qazirgi jáne bolashaq urpaqtar aldyndaǵy joǵary jaýapkershiligimizdi sezine otyryp, ózimizdiń egemendik quqyǵymyzdy negizge ala otyryp osy Konstıtýtsııany qabyldaımyz»,- dep eldik muratymyzdy, ustanǵan baǵytymyzdy aıqyn jazdyq.
Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń aldaǵyny boljaı biletin sarabdal saıasatynyń arqasynda 1990 jyldardyń basynda elimizdegi ekonomıkalyq qıyndyqtardy, ishki daǵdarysty eńsere otyryp, memlekettigimizdi qura bildik. Qazaqstan sol aýyrtpashylyqqa qaramastan, egemendigin alǵan sátten bastap óz qandastaryn atajurtyna shaqyrǵan álemdegi jalǵyz memleket. Al irgesi buryn qalanǵan, memlekettigi nyǵaıǵan Germanııa jáne Izraıl elderi de óz otandastaryn shaqyrǵany belgili.
- Elge oralǵan qandastarymyz týraly naqty málimetterińiz bar ma?
- Jalpy, ortamyzdy tolyqtyrǵan baýyrlarymyzdyń sany 1 mıllıonǵa jýyqtady. 1991 jyldan bastap 2011 jyldyń 1 qańtaryna deıingi kezeńde elimizge alys jáne jaqyn shetelderden 210 myń 225 otbasy nemese 824 myńnan astam etnıkalyq qazaqtyń kóship kelgeni tirkelgen. Onyń ishinde negizinen Ózbekstannan - 126 790 otbasy, Qytaı Halyq Respýblıkasynan - 25 764 otbasy, Mońǵolııadan - 22 124 otbasy. Barlyq qonys aýdarýshylardyń ishinde eńbekke jaramdy jastaǵylar 54,4 paıyzdy, ıaǵnı, 450 myńdaı adamdy quraıdy. 18 jasqa deıingi balalar 339 myń nemese 41,2 paıyz bolsa, zeınetkerlik jastaǵylary - 4,4 paıyz bolyp otyr. Osy 2011 jyldyń úsh aıynda shetelden 3190 qazaq otbasy kóship kelipti, ıaǵnı, taǵy da 10 491 adam atajurtyna oraldy.
2005 jyly 29 qyrkúıek kúni ótken Dúnıejúzi qazaqtarynyń úshinshi quryltaıynda Nursultan Nazarbaev Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy Tóralqasynyń tóraǵasy bolyp saılandy. Sol Quryltaıda Memleket basshysy halqymyzdyń «Jol júrse ónedi» degen qanatty sózin mysalǵa ala kelip: «Al eń basty jol - Otanǵa bastaıtyn jol, ol jyraqta júrip saǵynyshtan sarǵaıǵan qandastarymyzdyń júregi arqyly ótetin jol. Talaılaryńyz atamekenge júrek jolymen kelip, týǵan jer tósinde turaqtap qalyp ta jatyrsyzdar. Ottan da ystyq Otannyń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp kelesizder. Qaı jerde júrseńizder de, atamekendi ardaqtaǵan adal júrekterińizben týǵan jerimizdiń jaqsy atyn shyǵaryp kelesizder. Sol úshin Sizderge myń da bir rahmet aıtamyn»,- dedi Nursultan Ábishuly.
Dúnıejúzi qazaqtarynyń kishi qurylaılary birneshe ret shetelderde atap aıtqanda, Germanııanyń Keln, Berlın, Shvetsııanyń, Vesteros, Túrkııanyń Ystambul qalalarynda, Reseıdiń Altaı Respýblıkasyndaǵy Qosaǵash aýdanynda bolǵany belgili. Sonymen qatar elimizde jáne shetelde ár túrli basqosýlar, «dóńgelek ústelder», konferentsııalar men, kórmelerdiń ótkizilýi Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq ıdeologııany negizge alǵan ishki-syrtqy saıasatyndaǵy ustanymyn kórsetedi.
- Sheteldik otandastarymyzben júzdestińiz be? Elge kelgen baýyrlar týraly pikirińizdi de bildirseńiz?
- Bir joly issaparmen Saýd Arabııasyna bardym. Onda Qazaqstannyń mádenıet kúnderi ótti. Oǵan sol elde turatyn qandastarymyz jınaldy. Basym bóligi dáýletti turady eken. Ózderiniń dúkenderi bar. Biraq ol eldiń zańy qatal bolǵan soń, turǵylyqty jeri boıynsha tirkeýde turmaıdy. Saýda-sattyqtyń qyr-syryn tereń meńgergenderi kórinip tur. Óz elinde turmaǵandyqtan, olardyń quqyqtary shekteýli. Olardyń kózderine jas alyp turyp aıtqan sózderi áli esimde. «Aıaǵymyzdyń ushy elimizge jetse, biz ózimizdiń baýyrlarymyzdy saýda-sattyqtyń mán-jaıyna úıreter edik»,- dedi. Olardyń dinge degen qurmeti erekshe. Dinı ilim jaǵynan da dáris berýge daıyn ekendikterin jetkizdi. Olar kóp balaly bolyp keledi eken.
Shetelden kelgen qazaqtar elimizdiń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýǵa, mádenı-rýhanı baılyǵyn arttyrýǵa úles qosýda. Aıtalyq, áıgili ánshi Maıra Muhamedqyzy, bı óneriniń padıshasy Shuǵyla Saparǵalıqyzy ortamyzdy toltyryp, baǵymyzdy arttyrdy. Sondaı-aq biraz jasqa kelse de, «Qara jorǵa» bıin sheber oryndap, el qoshemetine bólengen Arystan aǵamyzdyń da orny bólek. Biz ol aǵamyzben Dúnıejúzi qazaqtarynyń alǵashqy quryltaıyna kelgende kezdesken edik. Arystan aǵamyz Raıymbek aýlynda meshit saldy. Kóptegen ǵalymdar men aqyn-jazýshylar, sport sheberleri qonys aýdardy.
Bizdiń atamekenimiz patshalyq Reseıdiń, odan keıin Keńes odaǵynyń nebir qyrǵynǵa ushyratqan kezeńderin bastan keshti. Sol kezde qandastarymyz bas saýǵalap shekara asyp ketti. Meniń bir qaıran qalatynym, qıyn-qystaý kezeńde ketse de, olar shetelde júrip, ózderiniń salt-dástúrin, dinin, birligin, ana tilin saqtaı bilgen! Jáne bir qasıeti ulttyq ereksheligin myqty saqtaý úshin ózge ulttan qyz almaýǵa tyrysqan. Sol sekildi ózderiniń qyzdaryn bóten ultqa bermeı, ata-baba dástúrimen bir-birimen qudalasyp, alysty jaqyndatyp otyrǵan. Bizdiń qazirgi tańda umytyńqyrap qalǵan dástúrlerimizdi qandastarymyz ózderimen birge ala kelip, qaıta jańǵyrtýda. Aıtalyq, halyq ánderi men ulttyq bılerimizdi qýana qabyldap jatyrmyz. Er azamattar at ábzelderin, jáne basqa turmysqa qajetti buıymdardy jasaý ónerin alyp keldi. Qaıystan buıymdar jasaıdy, aǵashtan er shabady. Al atajurtqa kelgen áıelder jaǵy kilem toqý, kıiz basý jáne basqa qolóner buıymdaryn jasap, kórsetýde. Keıbir óńirlerde shaǵyn tsehtar ashylyp, jumys istep jatyr. Egin jáne mal sharýashylyǵynyń jumystaryn jetik biledi.
Endi bir qandastarymyz aýylda turyp, túıe ustaıdy. Shubatty daıyndap, arnaıy qutylarǵa quıyp, saýda oryndaryna shyǵaryp, shaǵyn kásipkerlikti damytýda. Bıe ustap, qymyz óndirip jatqandary da az emes. Eńbekqor adamdar jumys jasap, paıda tabýda. Endi bireýleri sıyrdyń sútinen aıran, irimshik, qurt sekildi ulttyq taǵadardy óndirip satýda. Ózderi meıramhana ashqan.
Aldaǵy ýaqytta kórshi memlekettermen yntymaqtastyq baılanystarymyzdy odan ári damytyp, qandastarymyzdyń eshqandaı kedergisiz atamekenine oralýyna jaǵdaı jasalýy kerek dep oılaımyn. Máselen, bizdiń elden óz Otanyna kóship ketkenderge eshqandaı shekteý jasalǵan joq. Al qandastarymyz kezdesýlerde keıbir elder qazaqtardyń maly men múlkin sol elge tastap ketýdi májbúrleıtinin aıtady.
- Qandastarymyzdy týǵan elimizge ornalastyrýda «Nurly kósh» baǵdarlamasynyń yqpaly qalaı bolýda?
- Iá, yqpaly óte zor. 2008 jylǵy 2 jeltoqsanda Úkimettiń qaýlysymen 2009-2011 jyldarǵa arnalǵan «Nurly kósh» baǵdarlamasy bekitildi. Bul baǵdarlamany ázirleýge el Prezıdenti N.Nazarbaevtyń 2007 jylǵy 28 tamyzdaǵy Jarlyǵy negiz boldy. Onda Elbasy Qazaqstannyń kóshi-qon saıasatynyń 2015 jylǵa deıingi tujyrymdamasyn jasaýdy tapsyrǵan bolatyn. 2009-2011 jyldary atalǵan baǵdarlamany iske asyrýǵa barlyǵy 197 mlrd 795,6 mln teńge bólý kózdelgen. Onyń ishinde qosymsha 118 mlrd 073,3 mln teńge qarastyrylatyny josparlanǵan. Búgingi tańda elge oralǵan qandastarymyz «Nurly kósh» baǵdarlamasynyń ıgiligin kóre bastady. Osy baǵdarlamany qabyldaǵan memleketimizge, Elbasymyzǵa oralmandardyń aıtar alǵystary sheksiz.
Osy 25-27 mamyr kúnderi Astanada ótetin Dúnıejúzi qazaqtarynyń ІV Quryltaıynda keleli máseleler qozǵalady degen senimdemin.