Qazaqstan aýmaǵynda kezdesetin omyrtqasyz jan-janýardyń teń jartysynan kóbi áli zerttelmegen ? Zoologııa ınstıtýty dırektorynyń orynbasary

ALMATY. Aqpannyń 5-i. QazAqparat /Erlik Erjanuly/ - Taý-tasymyzda, darqan dalamyzda jortqan ań men ushqan qus, áralýan ósimdik – bizdiń baǵa jetpes baılyǵymyz.

Biraқ osy baılyғymyzdy tanyp-bilý, saқtaý mәselesine jetkilikti kөңil bөlinbeı keledi. Al ғalymdar Қazaқstan aýmaғynda kezdesetin jan-janýarlardyң azaıyp bara jatқan keıbir tүrleri өzimen birge taғy birneshe tүrdiң joғalýyna sebepshi bolatynyn aıtady. ҚazAқparattyң bүgingi қonaғy ҚR Bilim jәne ғylym mınıstrligi Zoologııa ınstıtýty dırektorynyң orynbasary, Halyқaralyқ bıologııalyқ baқylaý қoғamynyң mүshesi, b.ғ.kandıdaty Mұhtar Baıjanov. - Mұhtar Құtymbetұly, 1992 jyly maýsymnyң 5-inde Rıo-de-Janeırodaғy konferentsııada қabyldanғan Bıologııalyқ әralýandyқty saқtaý týraly konventsııaғa әlemniң өzge elderimen birge Қazaқstan da қol қoıғany mәlim. Ol 1994 jyly tamyzdyң 19-ynda Mınıstrler kabınetiniң №918 қaýlysymen maқұldandy. Қazir bұl saladaғy ahýal қaı deңgeıde tұr dep oılaısyz? - Bıologııalyқ әrtүrlilikti saқtaý problemasynyң kүlli әlem elderiniң nazaryna ilikkenine қazir jarty ғasyrdan asa ýaқyt өtti. Әrbir bıologııalyқ tүrdi joғaltý adamgershilik pen jalpy teorııalyқ pikirlerge ғana emes, қoғamnyң ekonomıkalyқ mүddesine de nұқsan keltiretinine adamzat balasynyң tolyқtaı kөzi jetti. Eýrazııanyң dәl kindiginde ornalasқan Қazaқstannyң tabıғaty, өsimdikteri men janýarlar dүnıesi alýan tүrliligimen erekshelenedi. 1989 jyly shyққan Қazaқstan faýnasynyң genofondy (zәýzat қory) kitabyna omyrtқaly janýarlardyң 835 tүri engen bolatyn. Olardyң 128-i joıylyp, azaıyp bara jatқan jәne sırek kezdesetin tүr retinde Қazaқstan Қyzyl kitabynyң tөrtinshi basylymyna endi. Onyң 57-si құstar, 40-y sүtқorektiler, 18-i dөңgelek aýyzdylar men balyқtar, 10-y baýyrymen jorғalaýshylar, үsheýi қosmekendiler. Al omyrtқasyz jәndikterden 40-50 myңdaı tүri (өrmekshiler, keneler, mollıýskalar, құrttar jәne taғy basқalar) anyқtalғan. Mamandardyң aıtýynsha, anyқtalmaғany bұdan eki ese kөp. Ony bizdiң ғalymdardyң jyl saıyn onshaқty jaңa tүrdi taýyp jatқanynan da aıқyn aңғarýғa bolady. - Elimizde olardy zertteıtin қansha ғylymı ortalyқ bar? - ҚR Bilim jәne ғylym mınıstrligine қaraıtyn Zoologııa ınstıtýty Қazaқstannyң jabaıy janýarlar dүnıesin zertteıtin birden-bir ınstıtýt bolyp tabylady. 1932 jyly құrylғan bұl ınstıtýt өtken jyly 75 jyldyқ mereıtoıyn atap өtti. Bұryn ol ҚR Ұlttyқ ғylym akademııasyna қaraıtyn ғylymı mekeme bolғan. Soңғy 10 jyldyң shamasynda Bilim jәne ғylym mınıstrliginiң қaramaғyna aýysty. Instıtýt құramynda 7 zerthana bar. Onda - tұıaқty aңdar, құstar, sýda tirshilik etetin jәndikter, janýarlardyң aýrý taratatyn parazıtteri, қansorғysh jәndikter men bıologııalyқ baқylaý jүrgizetin jәne erte zamandaғy janýarlar dүnıesi zertteledi. Alaıda soңғy 20-25 jyldyң ishinde қarjy tapshylyғynan ғylymı zertteý jұmystaryn tolyққandy jүrgizý қanaғattanarlyқtaı bolmaı otyr. Eger jaғdaı osylaı jalғasa berse, elimizdegi janýarlar dүnıesin tolyқ tanyp-bilý үshin eң keminde 50-60 jyl kerek shyғar. Қazir biz өz shama-sharқymyzғa қaraı jaңadan anyқtalғan tүrlerdiң taralýy, sanynyң өsýi men kemýine oraı tabıғattaғy әrtүrli қazba baılyқtardy ıgerýden bolatyn antropogendik әserlerdi baқylap otyramyz. Sonyң negizinde ғylymı maғlұmattardy Aýyl sharýashylyғy, Қorshaғan ortany қorғaý, Densaýlyқ saқtaý mınstrlikteri men basқa құzyrly mekemelerge jiberemiz. Alynғan bұl maғlұmattar Қazaқstannyң ishinde, ne shet elderdegi belgili ғylymı jұrnaldarda maқala, jyldar boıy jınalғan jınaқ materıaldar, monografııalar tүrinde jaryқ kөrýde. - Tәýelsizdikten keıin ınstıtýt alys-jaқyn shet eldermen tike baılanys jasaýғa mүmkindik alғan shyғar. Қazir bұl jұmys қalaı jүrip jatyr? - Onyңyz ras. Bұryn halyқaralyқ ғylymı konferentsııalarғa jәne sheteldik basylymdarғa materıal jarııalaý mүmkindigi Mәskeý, Peterbor jәne Novosibir ғalymdarynda ғana boldy. Elimiz tәýelsizdik alyp, ony әlem moıyndaғannan keıin Қazaқstan ғalymdarynyң eңbekteri shetelderge tanyla bastady. Olardy sheteldik әriptesteri birge jұmys isteýge shaқyryp, tүrli konferentsııalarғa қatysyp jүr. Mәselen, soңғy 2-3 jyldyң өzinde ғalymdarymyz 20 shaқty halyқaralyқ konferentsııalarғa қatysyp, baıandamalar jasady. Қazirgi taңda bizdiң ınstıtýt Anglııa, AҚSh, Germanııa, Japonııa, Italııa, Izraıl, Shveıtsarııa, Frantsııa, Қytaı, Reseı, Өzbekstan sııaқty eldermen tyғyz baılanys ornatқan. Olarmen keıbir jұmystardy birge atқaryp, istegen jұmystarymyz týraly ғylymı derektermen almasamyz. Sondaı-aқ jas mamandardy bir-birimizge tәjirıbe almasýғa jiberip otyramyz. Jalpy Keңes dәýirinde bizdiң ınstıtýt bedeli boıynsha Reseı men Ýkraına elinen keıin 3-shi oryndy alatyn. Қazir de sondaı dәrejedemiz. Bүgingi taңda ınstıtýtta 3 akademık, 17 ғylym doktory, 57 ғylym kandıdaty bar. Jalpy soңғy 10 jyldyң ishinde sheteldermen 20 shaқty birlesken ғylymı jobalar jasadyқ. Onyң ishinde Anglııa, Germanııa, AҚSh, Japonııa sııaқty damyғan elder bar. Olar bizdiң ғalymdardyң eңbekterin bilip, tanyғan soң birlese jұmys isteýge yқylas bildirip otyr. - Instıtýtқa jas ғalymdardy tartý қalaı jүrip jatyr? Қazirgi kezde қyzmetkerleriңizdiң orta jasy қansha? - Keңestik dәýirde ınstıtýttaғy 15 zerthanada 350 adam isteıtin. Soңғy on segiz jylda oңtaılandyrý men қysқartýdyң birneshe kezeңinen өttik. Zerthanalar sany қazir jetige deıin қysқaryp, қyzmetkerlerimiz de 128 adamғa deıin azaıyp ketti. Қolaıly jaғdaı bolmaғan soң jas ғalymdardyң kөbi bızneske ketti. Қyzmetkerlerdiң orta jasy қazir 50-diң үstinde. Jyl saıyn ýnıversıtet, ınstıtýttardan, ғylymı ortalyқtardan bıologııa, zooologııa salalaryna қyzyғatyn jastardy, onyң ishinde ұlttyқ kadrlardy shaқyryp jatyrmyz. Biren-sarany keledi de baspanasy joқ, jalaқysy az bolғan soң tұraқtamaıdy. Soғan қaramastan, soңғy 5 jylda 12 aspırant jұmysқa қabyldanyp, tөrt ғylym kandıdaty, eki ғylym doktory әzirlendi. - Қazaқstan aýmaғyndaғy joıylyp bara jatқan jәne sırek kezdesetin jan-janýarlardyң tүrin қalaı anyқtaısyzdar? - Қazaқstanda bүgingi kүnge deıin 3 Қyzyl kitap shyққan. Onyң birinshi basylymy - 1978 jyly, ekinshisi - 1991 jyly, үshinshisi 1996 jyly basyldy. Tөrtinshisiniң alғashқy nұsқasy byltyr jyl soңynda shyқty. Oғan tapsyrys bergen mekeme ҚR Aýyl sharýashylyғy mınıstrliginiң Orman jәne aң sharýashylyғy komıteti. Jalpy, bұrynғymen salystyrғanda, Қyzyl kitapқa kirgen tүrler әr basylym saıyn kөbeıip kele jatyr. Mysaly, 1996 jyly shyққan basylymғa omyrtқaly janýardyң 125 tүri kirgen edi. Bұl basylymda onyң sany 128-ge jetti. Al Қyzyl kitapty biz Үkimet қaýlysy boıynsha 10 jylda bir ret shyғaramyz. Soңғy basylymғa kirgen jan-janýardyң tizimi 2006 jyly үkimettiң arnaıy қaýlysymen bekitildi. Alaıda tapsyrys kesh berilgendikten, olar jaңartylғan joқ. Meniң paıymdaýymsha, құstardyң ishinde keıingi kezde azaıyp bara jatқan tүrler bұdan kөbirek bolýy mүmkin. Bұryn erte kөktemnen bastap, kүzge deıin taý-tasty kezip, issaparғa kөp shyғatynbyz. Қazir kөsilip zertteıtin mүmkindik bolmaı қaldy da, kөliktiң tabylýy men bөlingen қarjyғa baılanysty қyzmetkerlerimiz ary ketse 1-2 aıғa ғana үzip-үzip shyғyp keledi. Kөbine birlesken jobalarmen jұmys isteımiz. - Jalpy Қazaқstannyң geografııalyқ jaғdaıy әr өңirde әrtүrli. Soғan sәıkes, onda tirshilik etetin jan-janýarlar da kөp jaғdaıda bir-birine ұқsaı bermeıdi. Қazaқstannyң Қyzyl kitabyn jasaғan kezde bұl jaғdaı қanshalyқty eskerilip jүr? - Shynynda da Қazaқstan Қyzyl kitabynda joıylyp bara jatқan jәne sırek kezdesetin jan-janýarlar jalpy terrıtorııa boıynsha beriletin bolsa aımaқtarda ol naқtyraқ, dәlirek bolady. Bir өңirde ғana kezdesetin tүrlerdi dәıekti tүrde, tүbegeıli zertteý nәtıjesinde ғana jergilikti basshylyқ oryndaryna, tabıғat қorғaýғa қatysy bar mekemelerge naқty ұsynys jasaýғa mүmkindik týady. Sondaı-aқ bұl kitaptardyң jalpy bilim berý mekemelerinde balalardy tәrbıeleýde de maңyzy zor dep oılaımyn. Өzi týyp өsken өlkeniң janýarlar dүnıesin jaқsy bilgennen keıin olardyң ony қorғaýғa ynta-yқylasy bұrynғydan da arta tүseri kүmәnsiz. Eger balany jastaıynan tәrbıeleseңiz, týғan jeriniң tabıғatyna, jan-janýarlaryna degen janashyrlyқ қamқorlyқ sezimi onyң boıynda erte қalyptasady. Sol sebepti bұl is 2003 jyly ınstıtýt basshylyғyna ҚR ҰҒA akademıgi Әlıhan Meldebekov kelgeli beri қolғa alynyp jatyr. Onyң eң alғashқy nәtıjesi 2006 jyly jaryқ kөrgen Almaty oblysynyң janýarlar dүnıesiniң Қyzyl kitaby. Қazir basқa oblystardyң basshylary men tabıғat қorғaý mekemelerinen osy kitapty jalғastyrsaңyzdar degen ұsynystar tүsip jatyr. Sonyң biri Maңғystaý oblysymen jasalyp, byltyr baғdarlama әkimshilik basshylaryna tapsyryldy. Bıylғy jyldyң bıýdjettik esebine kirgizemiz degen ýәdeleri bar. Eger bıýdjetke kirgizip, қarajat bөletin bolsa, jyl soңyna қaraı, bolmasa kelesi jyly shyғýy mүmkin. - Almaty oblysynyң Қyzyl kitaby eң birinshi bop shyғýyn ondaғy құzyrly organ basshylarynyң belsendiligi deýge bola ma? - Mұny Almaty қalasynyң ұzaқ ýaқyt boıy astanalyқ oblystyң ortalyғy bolýymen baılanystyrғan jөn shyғar. Ғalymdardyң kөpshiligi osynda tұrғan soң, Almaty oblysy әli kүnge deıin өzgelerge қaraғanda tolyғyraқ zerttelgen aýmaқ bolyp sanalady. Sondyқtan, maғlұmattar da jetkilikti, daıyndyғy da zor boldy degendeı. Basқa aımaқtar bұryn kөp zerttelgen joқ. Almaty oblysynyң Қyzyl kitabynda omyrtқaly jәne omyrtқasyz jan-janýarlar birge toptastyrylyp berildi. Oғan omyrtқalylardyң 124, al omyrtқasyzdardyң 94 tүri engen. -Degenmen, kitaptyң taralymy azdaý bolғan sııaқty ғoı? - Biz tek tapsyrysty oryndaýshymyz. Taralym mәselesin bizge tapsyrys bergen құzyrly mekemeler өzderi sheshedi. Kөp jaғdaıda olar myң danamen jaryқ kөrip, tez taralyp ketedi. Ony қaıta bastyrýғa қarajattyң tapshylyғy қolbaılaý bolýda. Mәselen, Қazaқstan Қyzyl kitabynyң mektep jasyndaғy balalarғa yқshamdalyp jasalғan nұsқalary bar. Olar құstarғa, aңdarғa arnap shyғarylady. Alaıda bұl kitaptar әli kүnge deıin jүıeli tүrde tұraқty shyғarylyp jatқan joқ. Tipti telearnalar men radıolarda da қazirge deıin birde-bir arnaıy baғdarlama joқ. Al merzimdi basylym týraly tipti aıtpasa da bolady. Bizde kөp jaғdaıda mәseleniң bәri қarjyғa kelip tireledi. Eger shyndap kөңil bөlinetin bolsa ony sheshýge bolady. Oғan eshkim jetkilikti dәrejede mәn berip, den қoımaýda. - Әңgimeңizge rahmet.