Qazaqstan álemdik naryqta ózin turaqty jáne joǵary sapaly astyq jetkizýshi retinde kórsetip keledi
Jalpy, kөptegen sarapshylar elimizdiң bolashaғyn, әlemdik ekonomıkadaғy salmaғyn aýyl sharýashylyғynyң өrkendeýimen baılanystyratyny mәlim. Bұl jәı boljam emes, strategııalyқ maқsatymyz desek te, shyndyқtan alystamaımyz. Aғymdaғy jyldyң naýryzynda Қazaқstan halқyna joldaғan dәstүrli «Daғdarys arқyly jaңarý men damýғa» atty Joldaýynda Memleket basshysynyң өzi: «Agroөnerkәsiptik keshen týraly aıryқsha aıtқym keledi, onyң damýy arқasynda biz bir mezgilde elimiz үshin asa maңyzdy eki mindetti - azyқ-tүlik қaýipsizdigin қamtamasyz etýdi jәne eksportty әrtaraptandyrýdy sheshemiz. Sondyқtan da biz taýarly-sүt fermalaryn, құs fabrıkalaryn, mal bordaқylaý alaңdaryn ұıymdastyrý men damytý, tamshylap sýarýdy қoldaný arқyly jemis-kөkөnis daқyldary өndirisin ұıymdastyrý, aýylsharýashylyқ tehnıkalaryn jınaý jөnindegi өndiristerdi құrý, et өңdeý өndirisin damytý, bııazy jүndi қaıta өңdeý, қazaқstandyқ astyқ eksportynyң ınfraқұrylymy jәne ony tereң қaıta өңdeý sekildi eksportқa baғdarlanғan өndiristerdi damytý jөnindegi ınvestıtsııalyқ jobalardy қarjylandyrýdy jalғastyrýғa sheshim қabyldadyқ», degen bolatyn. Al Joldaýda aıtylғan baғyttardyң keıbiri әlden-aқ әlemdik azyқ-tүlik naryғynda өz salmaғyn ıelenip keledi. Sonyң biri - Қazaқstannyң astyғy.
Bıyl Қazaқstannyң astyқ әleýetiniң birshama artatyny baıқalady. «Nan bolsa, әn de bolady» demekshi, respýblıka boıynsha astyқ shyғymy sonaý bir jyldardaғydaı mıllıard pұt үshin dep jalaýlatpaғanmen, ishki naryққa, oғan қosa syrtқy naryққa shyғarýғa jetetindeı bolýy kөңil қýantarlyқ. Oblys әkimderiniң bergen mәlimetterine қaraғanda, osy jyly 21,3 mıllıon gektar aýyl sharýashylyғy daқyldary jınalady eken. 16,6 mıllıon gektary dәndi jәne bұrshaқ tұқymdastar, onyң ishinde 14,2 mıllıon gektar bıdaı bar.
2009 jyly dәndi daқyldardyң egistik alқaby 16,6 mıllıon gektarғa jetip otyr, bұl өtken jylmen salystyrғanda 3 paıyzғa nemese 0,4 mıllıon gektarғa artyқ jәne eksport әleýetiniң soңғy jyldardaғy deңgeıin saқtap қalýғa bolady. Salany jandandyrý boıynsha қabyldanғan sharalar astyқtyң jyldyқ өnimdiligin 20 mıllıon, al eksport kөlemin 10 mıllıon tonnaғa jetkizýge mүmkindik beredi. Soңғy үsh jylda dәndi daқyldardyң ortasha jyldyқ өndirisi 3,8 mıllıon tonnaғa artty. Demek aғymdaғy jyly 17,4 mıllıon tonna astyқ өndirsek, onyң 8 mıllıonyn eksportқa shyғarýғa mүmkindigimiz tolyқ jetedi.
Өtken jyldary dızel otynynyң egin oraғy naýқany қarsaңynda қymbattap, dıқandardy әýre-sarsaңғa salғany eske oralady. Al bıyl ondaı problemaғa jol berilmeıtin syңaıly. Shildeniң 20-ynda өtken Үkimettegi keңeste aýyl sharýashylyғy mınıstri A.Kүrishbaev aýylsharýashylyқ taýarlaryn өndirýshilerdiң dızel otynyna қajettiligin tolyқ қamtamasyz etý үshin elimizdiң mұnaı өңdeý zaýyttaryna oblystar shartty tүrde bekitilgenin atap өtti. Mınıstrdiң sөzine қaraғanda, byltyrғy jylғy deңgeımen salystyrғanda bıyl dızel otynynyң baғasy 40 paıyzғa tөmen. Қazirgi kezde dıқandardyң dızel otynymen қamtamasyz etilýi қajettiliktiң 24 paıyzyn құraıdy. Bұl kөrsetkish өtken jylmen salystyrғanda 6 paıyzғa joғary.
Osydan biraz bұryn eginge oraқ salғan oңtүstiktegi dıқandar өtken jylғa қaraғanda 2-3 esege joғary, gektarynan 18-23 tsentner bıdaı alýda. Al bilek sybanyp egin oraғynyң bastalýyn kүtip otyrғan soltүstik dıқandarynyң daıyndyғy jaқsy. Aldyn ala statıstıkalyқ mәlimetterge қaraғanda, egin oraғy naýқanyna қajetti kombaındardyң, jatkalardyң, mehanıkalandyrylғan қyrmandardyң, astyқ keptirgishterdiң 90 paıyzy saқadaı-saı. Negizgi astyқ өsiretin aımaқtarғa shilde aıynda jaýғan mol jaýyn-shashyn өnimniң өtken jylғy deңgeıinen joғary bolady degen үmit ұıalatyp otyr. Degenmen, құrғaқshylyқ bolғannyң өzinde de respýblıkadaғy astyқ өndirisi ishki sұranysty tolyғymen қamtamasyz ete alatynyn da atap өtken oryndy.
Қazirgi ýaқytta қazaқ astyғy eksportynyң kөliktik ıfraқұrylymyn damytýғa baғyttalғan eki birdeı ınvestıtsııalyқ joba қolғa alyndy. Onyң birinshisi - Iran Islam Respýblıkasynyң Әmirabad portyndaғy astyқ termınaly құrylysy. Jobanyң negizgi maқsaty - Kaspıı aımaғy elderine jәne әlemdik naryққa Қazaқstan astyғyn shyғarý. Jobalyқ қýaty jylyna 500-den 700 myң tonnany құraıtyn termınalda bir mezgilde 53 myң tonna astyқ saқtaýғa mүmkindik bar. Әmirabad қalasyndaғy portty aımaқta ornalasқan құrylys aғymdaғy jyldyң 4-shi toқsanynda berilmek.
Ekinshi iri joba - Қytaımen shekaradaғy temir jol astyқ termınalynyң құrylysy. Aspanasty eliniң bıdaıғa sұranysynyң artýy қazaқ eli үshin artyқ astyғyn irgeles kөrshige esh қıyndyқsyz jөneltýine mүmkindik beredi. 2011-2013 jyldary jүzege asady dep otyrғan bұl jobanyң қýattylyғy jylyna 500 myңnan 1 mıllıon tonnaғa deıin astyқ jөneltýge jol ashady. Al astyқty bir mezgilde saқtaý mүmkindigi 25 myң tonna. Dostyқ-Alashaңқaı stansysynda ornalasatyn termınal 2013 jyldyң 4-shi toқsanynda paıdalanýғa beriledi dep josparlanyp otyr.
Astyғymyz tүrli tabıғı tosyn apattardan aman bolyp, bitik өsse, syrtқa shyғarý barysynda «alysқa arbalap, jaқynғa dorbalasaқ ta» osy jobalar kөp kөmegin tıgizetini anyқ. Sebebi қazir Eýrazııa құrlyғyndaғy negizgi astyқ өndirýshi memleketter - Reseı, Ýkraına jәne Қazaқstan arasynda syrtқy naryққa degen bәsekelestik jyl saıyn arta tүsýde. Өtken jyly Reseı men Ýkraına astyғy bitik shyғyp, Қara teңiz porty arқyly қazaқ astyғynyң әlemdik naryққa shyғýyna biraz kedergi keltirgen bolatyn. Degenmen, өtken jyly Orta Azııa elderine, Iran, Aýғanstan jәne Әzirbaıjan elderi sııaқty әrtaraptandyrylғan balama өtkizý naryғyn paıdalanyp, jyldyқ eksport deңgeıin saқtap қaldyқ. Atalғan elderge bıdaı men ұn eksporty kөleminiң 90 paıyzy jөneltilgen. Aғymdaғy jyly da joғaryda atalғan elderge astyқ eksportyn ұlғaıtý kөzdelip otyr.
Қazirgi ýaқytta қazaқstandyқ astyқty tұtynatyn memleketter sany 70-ten asyp jyғylady. Negizinen bұlar TMD, Taıaý Shyғys, Soltүstik Afrıka jәne Eýro Odaқ elderi.
Kaspıı teңizinde құrylғan ınfraқұrylymdar esebinen kөptegen eksporttyқ satylymdar қamtamasyz etilgen. Atalғan ınfraқұrylymғa қazir қyzmet jasap tұrғan өzimizdiң Aқtaý men Bakýdiң (Әzirbaıjan) teңiz porttary kiredi. Joғaryda atap өtilgen astyқ termınaly arқyly Aқtaý portynan aıyna 50-55 myң tonna astyқty Iran men Әzirbaıjan baғytyna jiberýge bolady. Bұl termınaldyң jyldyқ өnimdiligi - 600 myң, birmezgildik saқtaý syıymdylyғy - 22,5 myң tonna astyқty құraıdy. Al Baký portyndaғy astyқ termınalynyң birmezgildik saқtaý қýaty 15 myң tonna, degenmen onyң 30 myң tonnaғa deıin ұlғaıý mүmkindigi bar, jyldyқ өnimdiligi - 500 myң tonna. Bұl porttaғy termınal aýmaғynda jyldyқ өnimdiligi 35 myң tonnany құraıtyn dıirmen kombınatynyң құrylysy jүrip jatyr. Osy jobalar tolyқ jүzege asқannan keıin Kaspıı teңizi aıdynynda kөlik dәlizin құrý kezeңi iske asyrylady. Astyқ termınaldarynyң baғa tәýekelin tөmendetý maқsatynda olardy biryңғaı dıirmen keshenderimen baılanystyrý қarastyrylýda, bұl atalғan elderge shıkizat қana emes, sonymen қatar tұraқty sұranysқa ıe daıyn өnim shyғarýғa mүmkindik beredi.
Қazir Reseı aýmaғyndaғy Қara jәne Azov teңizi porttarynyң birindegi astyқ termınaldarynan үles alý nemese salý mүmkindikteri talқylanýda. Bұndaı kөlik dәlizi taıaý onjyldyқta EO, Taıaý jәne Orta Shyғys, Soltүstik Afrıka elderine Қazaқstan astyғyn eksporttaýda negizgi baғdar bolar edi.
Қazaқstan astyқ odaғy men Memlekettik azyқ-tүlik korporatsııasynyң қatysýymen memlekettik-jeke әriptestik sheңberinde Beıneý stansysynda elevator kesheniniң құrylysy қarastyrylýda. Eger keshen salynsa, ol Tүrikmenstan men Aýғanstan baғytynda қazaқ astyғyn eksporttaý kөlemin ұlғaıtýғa jaғdaı jasaıdy. Osy oraıda Қazaқstan shekarasynan Tүrikmenstan men Iran arқyly temir jol magıstraliniң birlesken құrylysy mәseleleri қarastyrylyp jatқanyn atap өtken oryndy. Eger bұl joba iske assa Үndi mұhıty jaғalaýyndaғy porttarғa shyғýғa mүmkindik alar edik.
Қazaқstan әlemdik naryқta өzin tұraқty jәne joғary sapaly astyқ jetkizýshi retinde kөrsete bildi. Қazir biz әlemdik astyқ eksporttaýshylar reıtınginde 8-shi, TMD elderi arasynda Reseı men Ýkraınadan keıingi үshinshi, al bıdaı ұnyn eksporttaýda әlemde birinshi orynda tұrmyz. Әlemdik naryқtaғy қazaқstandyқ sapaly ұnғa degen sұranystyң zor ekenin eskersek, Қazaқstannyң atalғan өnimdi eksporttaýdy jylyna 3,5 mıllıon tonnaғa deıin jetkizýge mүmkinshiligi jetedi.