Qazaqshań qalaı, radıo?
Qazir ár úıde radıo sańqyldap turmaǵanymen, radıony kólikte kele jatyp tyńdaıtyndar kóbeıdi. Saǵattap keptelekte turǵandaǵy, uzaq jolǵa shyqqandaǵy serigimiz - radıo. Búgin de elektrondy BAQ arasynda qazaq úniniń aıqyn shyǵyp, ulttyq bolmysymyzdyń, salt-dástúrlerimizdiń saqtalýyna qyzmet etip, halyq ánderi men kúılerin, halyq kompozıtorlarynyń ánderin, terme men jyrlardy kóbirek nasıhattap otyrǵan «Qazaq radıosy», «Shalqar» syndy radıolardyń alatyn orny aıryqsha.
Bul radıolarda jaqsy-jaqsy tanymdyq, mýzykalyq habarlar da az emes. Aqparat qyzmetindegi jańalyqtardy júrgizýshiler de negizinen durys iriktelgen dep bilemiz.
Internet pen teledıdar zamany týdy desek te, radıonyń da ózindik aýdıtorııasy, tyńdaýshylary bolǵandyqtan radıohabarlar sapasy men tilin de nazardan tys qaldyrýǵa bolmaıdy. «Qazaq radıosy» men «Shalqar» habarlary mazmuny men tili jaǵynan da, ulttyq qundylyqtardy urpaq sanasyna sińirý turǵysynan da, elektrondy BAQ-tyń kóbinen ozyq turǵanyn aıtý qajet. Biraq budan olardyń tili minsiz eken degen túsinik týmaýǵa tıis.
Tildik kemshilikter olarda da kezdesedi.
Min izdeý maqsatymen emes, radıo tiliniń mádenıeti kóterile bersin degen nıetpen, radıohabarlar tilinde kezdesetin keıbir kemshilikterdi atap kórsetýdi mindet dep sanadyq.
Sózimizdi ózimiz úzbeı tyńdaıtyn «Qazaq radıosynan» qulaǵymyz shalǵan túrli tildik normadan aýytqýshylyqtardan bastasaq, olar tómendgideı:
«Qazaq eli» habarynyń júrgizýshisi Muhamedııar Rashaı 2013 jylǵy qańtardyń 25-indegi habaryn «Sizdermen birge bolǵan Muhamedııar Rashaı, amandyqpen júzdeseıik» dep aıaqtady. Ol osy sózdi aıtyp otyrǵanda qasyndaǵy onyń habaryna shaqyrylatyn qonaqtarymen, áriptesterimen birge bolýy múmkin. Al «Qazaq radıosyn» tyńdap otyrǵan eldiń túkpir-túkpirindegi mıllıondaǵan tyńdaýshylarmen bir sátte birge bola almaıdy. Onyń bul qoldanysy bar bolǵany orys tilindegi «S vamı byl...» degen tirkestiń kóshirmesi.
Sony kóshirmeı-aq, «habardy júrgizgen», «jańalyqtardy oqyǵan» dese, jurtqa túsinikti, kóńilge qonymdy bolar edi. Jalǵyz M.Rashaı ǵana emes, muny osylaı sóıleıtin ózge de tele-radıohabarlaryn júrgizýshilerdiń eskergeni jón.
2013 jylǵy 7 naýryzda túski jańalyqtardy júrgizip otyrǵan Gúlim Ǵabıtqyzy quqyq qorǵaý salasyndaǵy qyzdar arasynda ótkizilgen «Pogondy arý» konkýrsynyń tuńǵysh ret uıymdastyrylǵanyn bylaısha habarlady: «Buǵan deıin mundaı konkýrs birinshi ret ótkizilip otyr». Sóılem qıyspaı tur. Osy sóılemdegi «buǵan deıindi» aıtpasa da, konkýrstyń alǵash ret ótkizilip otyrǵany túsinikti.
Kóptik jalǵaýynyń orynsyz jalǵanýy jaıynda kóp aıtyp júrsek te, odan qorytyndy shyǵaratyndar az bolyp tur. 2013 jylǵy 4 mamyr kúngi «Kóńilashar» sazdy baǵdarlamasyn júrgizgen ózimiz daýsy men sóıleý mánerin unatyp tyńdaıtyn Laýra Omar «Ol 2 óleń kitaptaryn shyǵaryp úlgeripti» dese, 18 mamyr kúngi tańǵy jańalyqtardy júrgizgen Gúlim Baıgereeva «Aqtóbede 5 ınternatsıonalıst jaýyngerlerge páter berildi», Aıgerim Oralbekqyzy «200-ge jýyq ánderdiń avtory Keńes Dúısekeev» (25.03.2016) dedi. Shyqqan kitaptardyń, jaýyngerlerdiń, ánderdiń naqty sanyn aıtyp turǵannan keıin kóptik jalǵaýyn jalǵaýdyń esh qajeti joq edi.
2013 jylǵy 1 sáýir kúngi tańǵy baǵdarlamada «Kóńil qymbat» áni oryndalady dep habarlandy da, onyń ornyna Shába Ábdiqulovanyń oryndaýyndaǵy halyq áni «Kózińniń móldirin-aı» berildi. Án aıaqtalǵan soń «Sizderdiń tyńdaǵandaryńyz Shába Ábdiqulovanyń oryndaýyndaǵy halyq áni «Kózińniń móldirin-aı» dep habarlandy. Eń qyzyǵy, osy án oryndalar aldynda ǵana Ospanhan Áýbákirovtiń túsiniksiz sóılep, shatasa beretin dıktor týraly «Túk túsinsem buıyrmasyn?» degen óleńi oqylǵan edi.
Biz qatelik ketkenin túsinsek te, jýrnalıstiń túk bolmaǵandaı aldyńǵy sózinen múlde basqa ándi habarlaǵanyn túsinbeı qaldyq. Dúıim jurt tyńdap otyrǵanda qatelik jiberip alǵan jýrnalıst kópshilikten keshirim surasa, kishireıip qalam dep oılaıtyn sııaqty.
Kerisinshe, mundaı qylyq radıo tyńdaýshylarǵa jaqsy áser qaldyrmasy anyq. Abaısyzda bir adamnyń aıaǵyn basyp ketsek nemese ıyǵymyz tıip ketse, keshirim suraımyz ǵoı. Al mıllıondarǵa qate aqparat taratqannan keıin, keshirim ótiný qarapaıym ǵana ádeptilik belgisi emes pe?
2013 jylǵy 10 qazan kúni tańǵy jańalyqtardy oqyǵan Gúlim Baıgereeva Semeı qalasyndaǵy júrgizýshiler daıyndaıtyn ortalyqtar týraly aıta kelip, «Rýldi tizgindeýshiler jol erejelerin saqtamaýy saldarynan, osyndaı apattar oryn aldy» dedi. Osy bir ǵana sóılemniń basy da, aıaǵy da ońyp turǵan joq. «Rýl» degenimizdiń ózi kóliktiń tizgini ǵoı. Shopyrdy «tizginshi» deıtinimiz de sondyqtan. Durysy - rýldi emes, sol rýl arqyly kólikti tizgindeıdi. Logıkaǵa júginsek, «rýldi tizgindeý» tirkesi - «tizgindi tizgindeý» bolyp shyǵady. Al «oryn aldy» - «ımel mesta» tirkesiniń sátsiz kóshirmesi ekendigin buǵan deıin de jazǵanbyz. Osy sóılemdi «Kólik júrgizýshilerdiń jol erejelerin saqtamaýy saldarynan, osyndaı apattar bolǵan» dese, aıtylmaq oı tyńdaýshysyna anyq jetip, qazaq sóıleminiń qalyby da buzylmas edi.
«Mıkrofon aldynda...», «habardy júrgizetin...», «baǵdarlamany júrgizetin...» degen qulaqqa sińisti qoldanystardan qashýdyń qandaı sebebi bar ekenin bilmedik. «Qylmyskerlerdi quryqtaý» (ustaý, tutqyndaý, qamaý ornyna) dep qoldanýshylar kóbeıip edi, endi «mıkrofon tizgininde Qymbat Muratqyzy» dep sóz bastaıtyn qaryndasymyzdy estip júrmiz. Tizgindi mıkrofondar shyǵyp jatpasa, radıodaǵy bir habardyń tizginin ustaǵan jýrnalıstiń «tizgin» sózin ornymen qoldanǵany oryndy bolar edi.
Aqbota Qanaıqyzy «Jaıdarman» (26.11.2015) habaryn «Qurmetti, ardaqty aǵaıyn...» dep bastady. Osy tusta maǵynalas eki syn esimdi qatar qoldanýdyń esh reti joq.
Aqbotanyń radıo tyńdaýshylarǵa «Raqmet, árıne, habarlasqanyńyzǵa!», «Raqmet, habarlasqanyńyzǵa, árıne» deýi de, qazaqtyń alǵys aıtý ádebi men iltıpat bildirý úlgisi retinde sóz mádenıetimen qabysyp turǵan joq. Kerisinshe, osy sóılem úlgisi «Spasıbo, konechno za zvonok!» orystyq úlginiń qalybyna salyp sóılep turǵanymyzdy kórsetedi.
«Jamby atý» (16.05.2016) radıooıynynda Jasulan Naýryzbaıuly telefon arqyly habarlasqan tyńdaýshyǵa «otyrmyz» demeı, «Sizdi tyńdap otyryq» dedi. Qazirgi jastar tilinde jıirek kórinis bere bastaǵan osy «júrik», «otyryq», «turyqtan» aryla almaı júrgende, mundaı burys qoldanystardy efırden aıtý ony tyńdaýshylardyń sanasyna sińirip, qulaǵyn úıretýge qyzmet etý degen sóz.
Aqmola oblysynyń birqatar aýdandarynda, Kókshetaý aýmaǵynda jýan «a» dybysynyń ornyn jińishke «á» dybysymen almastyryp aıtý ereksheligi bar. Máselen, «quláq», «buláq» túrinde. Kim qaı óńirde týyp ósse de, mıkrofon aldynda, efırge shyǵyp qalyń elge habar taratqanda tól dybystarymyzdyń úılesimin buzbaı anyq aıtyp, jalpyǵa ortaq qazaqtyń ádebı tiliniń dybystyq normalaryn saqtaǵany durys qoı. Bul da sóz mádenıetine tán basty talaptardyń biri ekenin umytpaǵan abzal.
Qazaq jastarynyń kóbirek tyńdap, jıirek habarlasyp jatatyn radıosynyń biri - «Juldyz FM». «Jyldyń úzdik radıosy» ataǵyn jeńip alǵan «Juldyz FM» baǵdarlamasynyń júrgizýshileri sózin «qazaqtyń qarapaıym jigitimin» dep bastaıtyn Jasulan Qalı men Anar Myńbaeva táýir mamandar.
Olardyń «Tańǵy shoý» baǵdarlamasynyń 2016 jylǵy 4 sáýirdegi shyǵarylymynda talqyǵa túsken taqyryp - «Úıde kim qojaıyn?» boldy. Jap-jaqsy sóılep otyrǵan Jasulannyń stýdııaǵa shaqyrylǵan qonaq ánshi Baıan Nurmyshevanyń jubaıy týraly «Má, Erlandaı jary bar qyzdyń armany joq qoı» deı otyryp, artynsha taǵy da «má,..» tańdaný odaǵaıyn birinen soń birin qoldanǵany tyńdaýshylarǵa ersileý estildi.
Budan keıingi habarlarynan da birneshe ret «má», «má» degenin estidik. Jalpy Jasulan osy jıi qoldanatyn «má» odaǵaıyn efırden aıtpaı-aq qoısa, ózine de, tyńdaýshylarǵa da jaqsy bolar edi.
«Juldyz FM» jańalyqtaryn júrgizgen Aınur Qapysheva (11.04.2016) «...sý basý qaýpi saqtalýda» ornyna «sý basý qaýpi bar» dese, qazaqy qoldanys bolar edi.
Orys sóıleminiń úlgisimen qurylǵan osyndaı sóılemderge kóp úıir bolyp, bul tirkesti jıi qoldanýǵa sonshalyqty qajettilik bar dep oılamaımyz.
Shynymyzdy aıtsaq, ózge radıolardy kóp tyńdaı da bermeımiz. «Rýsskoe radıo», «NS radıo», «Retro FM», «Tengrı FM», «Radıo NS», «Orda FM», «Avtoradıo» sııaqty radıolarda qazaqjandy, qazaqtildi tyńdaýshylardyń suranysyn óteıtin, qazaqtyń múddesi men muń-zaryn aıtatyn baǵdarlamalar joqtyń qasy deýge bolady.
Kerisinshe, olardyń bizdiń aqparattyq keńistigimizde erkin tarap jatyp, qazaq tili men mádenıetin, óneri men dástúrin nasıhattaýǵa sonshalyqty sarańdyǵy janymyzǵa kóbirek batady. «Ulttyq sanamyzdy nyǵaıtýǵa, ulttyq mádenıetimizdi shynaıy qurmetteýge baǵyttalǵan mazmunǵa toly habarlar men aqparlar taratatyn keńistikti qashan qalyptastyrar ekenbiz?» degen suraq kókeıimizden ketpeıdi.
103.2 tolqynynan taraıtyn «Orda» radıosynyń 2013 jylǵy 15 shilde kúngi tańǵy mýzykalyq habaryn júrgizgen jigittiń (aty-jónin estı almadyq) sóılem quraý, sóz saptaý máneri qazaqsha dep múlde aıta almas edik. Ol «Kez kelgen áıel terlegendi jaqsy kóredi, óziniń norka tulybynda, árıne» dep, ánge kezek berdi. Sóıleminiń qurylysy qazaqsha bolmaýymen qosa, «norka tulybynda» dep sóz qoldandy. Mýzykalyq habardy júrgizýshiniń «norkasy» - «kúzen», al «tulyp» dep otyrǵany - ton nemese ishik. Osylaı da sóıletinder de qazaqsha bilemiz dep, efırge shyǵa beredi eken-aý. Osy radıonyń taǵy bir jýrnalısi «...aqparattarmen bólisip» (24.03.2016) jatty.
Keltire bersek, mysal kóp. Keıbir radıolarda «ń» árpin aıta almaıtyn, qazaq sózine ekpindi durys qoımaıtyn, orfoepııalyq norma degenińizge pysqyrmaıtyn nemese ony durys bilmeıtin jýrnalıster de bar. Ásirese, sóılegende, mátindi oqyǵanda qatar turǵan dybystardyń bir-birine ilgerindi-keıindi yqpalyn eskermeıtinder óte kóp. Bul olardyń mektepte, ýnıversıtette tildiń negizgi zańdylyqtaryn, grammatıkasyn, orfoepııasyn durys oqymaǵanyn kórsetedi. Bilip tursa mundaı qatelikterge jol bermes edi ǵoı. Til qaǵıdalarymen erejelerin buzyp sóıleıtin maman, jol erejesin saqtamaıtyn júrgizýshiden áldeqaıda qaýipti. Alǵashqysy jekelegen adamdardyń ómirine qaýip tóndirse, keıingileri búkil bir urpaqtyń, tutas bir ulttyń tiline qaýip tóndiredi. Óıtkeni olardyń aıtqandary taban astynda jalpaq jurtqa tarap, mıllıondardyń qulaǵyna quıylyp, sanalaryna sińip jatady. Sondyqtan da ár sózimizge jaýapty, mıkrofonymyzǵa myǵym bolaıyq, qadirli radıojýrnalıster!
Áýe tolqynymyzdan qazaqtyń sózi áýezdi de áýendi qalpynda aıtylyp, asqaqtap shyqqan qazaq úni baıtaq elimizdiń tórt buryshyna túgel tarap, tilimizdiń mereıi ústem bolatyn kúndi kórýge jazsyn!
Sherýbaı QURMANBAIULY
fılologııa ǵylymynyń doktory,
professor, QR UǴA-nyń
korrespondent-múshesi