Qazaq jylqynyń arqasynda jaýdan jerin qorǵady - Esmyrza Jańbyrshıev
Esmyrza Jańbyrshıev atalarynan beri qaraı jylqyshy bolyp keledi. 1942 jyly ákesi Jańbyrshy eńbek armııasyna alynady. Kolhoz belsendileri ákesi baqqan jylqyny aýylǵa aıdatyp ákelgizip, Jumaǵalı Japaqovqa sanap bergeli jatady. QazAqparat tilshisine suhbat bergen Esmyrza aqsaqal sol kezeńdi eske ala otyryp, áńgimesin bastap ketti.
- Men ol kezde 11 jasta edim. Jylqyny alyp qoıaıyn dep jatqan soń, bergim kelmeı, baqyryp jyladym. Eki úıir aıǵyr jylqynyń ishinde tórt bıem de bar edi. Sosyn ferma meńgerýshisi aqsaqal ózgelerden: «Mynaý jylqyny baǵa ala ma?» dep surady. Bári de «Baǵa alady! Týǵannan jylqynyń ishinde ósip kele jatyr»,- dedi. Sodan maǵan senip tapsyrdy, jylqyny shashaý shyǵarmaı baǵyp kettim.
Ol kezde soǵysqa qajetti attardy alyp turdy. Jylqyny aıdap baratyn adam tabý qıyn. 1943 jyly Orlov degen qalaǵa 150 at alyp barý kerek boldy. Attardy alý úshin «polýtorka» mashınamen úsh orys jigiti keldi. «Eltaı» kolhozynda jylqy kóp eken. Osy tóńirektegi jylqylardy bir jerge jınady. Men jylqyny tas qylyp ıirip turǵan edim. Sarjan Atashov degen aqsaqal ózimen birge «Myna balany alamyn!» dep meni tańdady. Qyrdyń ústimen Gýrevke (qazirgi Atyraý) aıdap bardym. Sol qalada attar poezǵa tıelip, Orlovqa jóneltildi. Men birge kettim. Jolda jaý ushaqtary poezdy bombylady. Sostavtyń art jaǵyna túsken bomba vagondy aıyryp ketti. At alýǵa kelgen orys jigitteri «Sen jaraısyń!» dep meniń arqamnan qaǵyp jatyr...
Qazir tipti keıbir qatyspaǵandar da soǵys ardageri degen ataqty alyp, arnaıy zeınetaqy men járdemaqy alatynǵa uqsaıdy. Men ondaıdan «nólmin»! Bala-shaǵanyń qasynda, óz sharýashylyǵymyzǵa bas-kóz bolyp júrip jatyrmyn. Jasymyz seksenniń beseýine keldi.
Jylqy baqqan kezde aldyńǵy qatarly jylqyshy atandym, qulyndy kóp aldym. Orskige, Aqtóbege jylqy aıdalsa, men baramyn. Gýrev pen Aqtaýǵa da birneshe ret jylqy aıdap bardyq.
Meni jylqy baǵýdan shyǵaryp ta tastaıdy. Keshegi Keńes ókimeti zamanynda sol kezdiń basshylary meni qorqytamyz dep áıelim jáne bala-shaǵammen birge myń shaqyrym jerge dalaǵa da tastap ketti. Biraq keıin amal joq, keńshar jylqysyn baǵý úshin maǵan beredi.
Ol zamanda jylqyny alys qyrǵa shyǵaryp baǵatynbyz. Sol kezde sonaý Aral teńizine deıin, tipti Mıbulaq degen jerge deıin baratyn edik. Aşybulaq degen jerge de bardyq, arǵy jaǵynda Shalqar 70 shaqyrymdaı edi. Jylqynyń jaýy qasqyr ǵoı. Kúni-túni jylqynyń ishinde júrip kúzetemin. Kóz ilmeı júrgen kúnniń ózinde qasqyrǵa jegizip alǵan kezderim boldy. Aýylǵa jylqyny ıirip tastap, tamaq ishemiz. Alysqa úı ishimizben birge kóship júremiz. Áıelim Jánıba túıege barlyq júkti artyp alyp júredi. Toqtaǵan jerge kıiz úıimizdi tigemiz. Jylqy baqqanda «áı, kápir» atanǵanym joq. Sharýadan qalǵan joqpyn.
Ómir boıy jylqy baǵyp, ataq-abyroıǵa bólendim. 1984 jyly keńshardyń bir dırektorymen sózge kelip qalyp, 1 myń jylqyny 3 qarasha kúni tapsyryp, 5 qarasha kúni jumystan shyqtym.
- Jylqynyń qandaı qasıetterin erekshe aıtar edińiz?
- Jylqynyń tabıǵaty erekshe. Qazaq osy jylqynyń arqasynda jaýdan jerin qorǵady. Jarysqa túsip, báıge alyp, abyroıy aspandady. Qazirgideı mashına joq zamanda halyq jylqymen kún kórdi. Keshegi Keńes ókimeti kezinde bastyqtar da at mindi. Olar atty shartpen alady. Jınalysqa da sonymen barady. Jylqy degen qazaqtyń burynǵy mashınasy men ushaǵy!
At sporty qandaı merekeniń de sáni ǵoı! Erterekte 7 qarashada, 9 mamyrda jarystar ótip turdy. Ózim báıgege at qosatynmyn. Talaı ret júlde aldym. Sonymen qatar jorǵa jarysyna da qatysyp júrdim. Báıgege shabandoz bolyp balalarym shapsa, jorǵa jarysyna ózim túsip, atymdy jorǵalatam. Maqtanǵanym emes, jorǵa jarysynyń aldyn bermedim. Báıgege at qosýdy qoıǵanyma 20 jyldaı boldy.
Ómir boıy baqqanym - adaı jylqysy. Bireýler basqa jaqtan báıge attaryn ákelip, aıǵyr aýystyryp jatady. Men olaı birin de aýystyrmaımyn. Osy adaı jylqysynyń ishindegi júırik bıeni taýyp, soǵan júırik aıǵyrdy salyp, jaqsy tuqymyn alamyn.
Mańǵystaýdyń jylqysy ári tózimdi, ári qaıratty, ári osy jerdiń tabıǵatyna beıim bolyp keledi. Erterekte Nurtas Ońdasynov degen basshy boldy. Ol Beıneýge kelip, ádettegideı atshabys emes, birneshe kúndik jarys ótetinin aıtty. Oǵan Túrkimenstannan, basqa jaqtardan da nebir júırik attar keldi. Alpys shaqty at qatysty. Árbir 25 shaqyrym saıyn attardy belgilep turatyn adamdar qoıyldy. Sonda bizdiń adaıdyń «Majaqaı» degen ker aty jeke dara birinshi keldi. Adaı jylqysynyń myqtylyǵyn kórsetti. Sodan keıin uzaq ýaqyt boıy ondaı jarys bola qoıǵan joq. Al osy sońǵy jyldary qaıtadan qolǵa alyp jatyr eken dep estidim.
Týǵannan jylqynyń ishinde ósken soń, onyń búkil qasıetin tanı bilemiz ǵoı. Qaısysy júırik, qaısysy tózimdi bolatyny qulyn kezinen baıqalady. At satyp alatyn adamdar áli kúnge deıin maǵan tańdatady.
Bes jasymnan jylqy baqqannan beri osy janýarǵa degen qyzyǵýshylyǵym basylǵan emes. Ózim mototsıklden eki ret jyǵyldym, mashınadan eki ret quladym. Al jylqydan jyǵylyp, eshbir jerim synǵan emes! Jylqyny kórmesem, otyra almaımyn. Qazirdiń ózinde balalarym taılardy ustap, jalyn kúzep, tańba basyp jatsa, men sol qoraǵa qamalǵan asaý jylqylardyń ishinde júremin. Balalarym «Seni jylqy teýip óltiredi!» dep qoradan shyǵaryp jiberedi. Keıbireýi teýip te jatady, biraq maǵan tımeıdi. Bala kúnimde attardyń artynda bylańdap júrippin.
- Astyńyzǵa mingen attardyń qandaı erekshe qasıeti boldy?
- Bir qyzyl aıǵyrdy minip, jylqy baqtym. Ol aıǵyr jylqyny shyr aınalyp júredi. Birde-birin shashaý shyǵarmaıdy. Aýyzdyǵyn alyp tastaımyn, ol shalyp ottap júredi, men ústinde otyryp, keıde qalǵyp ketemin.
Jylqy úrkip qashsa, qasqyrǵa jem bolady. Úıirin qasqyrǵa aldyrmaıtyn aqyldy aıǵyrlar bolady. Olar úıirdi bir jerge ıirip qoıady.
Ózim qasqyrdyń jaýy boldym. Birazyn qyrdym kezinde. Atpen qýyp ta alamyn, qaqpan quryp ta ustaımyn. Úıde 15 qaqpanym bar. Júretin jolyna, ózderi óltirgen maldyń ólimtigine quramyn. Osydan on shaqty jyl buryn Tuşyqudyq pen Shebirdiń arasynda bir kúnde bes qasqyrdy qaqpanǵa túsirgen edim. Jas kezimde qasqyrdy atpen qýyp kele jatyp, qaptalyna kelgende, uryp óltiremin. Keıde myltyqpen atyp alasyń. Jalpy, mashyǵym jylqy baǵý men qasqyr aýlaý boldy.
Ózim jasymda bilim ala almaı qaldym. Saýyqshyl adam da emespin. Báıge bolyp jatqan kezde kontsert kórýge ne basqa oıyn-saýyqtarǵa da barmaımyn. Tipti qazirdiń ózinde teledıdardy da kórgim kelmeıdi. Keıde birin-biri súıip jata ma, bizdiń kóńilimizge qonymsyz kórinisterdi kórsetip jatady.
- Búgingi aýyl turmysy týraly ne aıtar edińiz?
- Qazir aýyl jaǵdaıynyń kemi joq. Elektr jaryǵy janyp tur, kógildir otyn men sý úıge kelip tur. Buryn kelinder alystan sý tasýshy edi, qazir sý ákelemin dep azaptanbaıdy. Mysaly, ata-babalarymyz kıiz úıde, sham da joq jerde ómir súrdi, ol kezde ishke jaryq túsirý úshin jalpyldaqty jaǵatyn edi. 80-nen asqan shaǵymda mynadaı dáýrendi kórip otyrǵanymnyń ózi baqyt. Aýyldaǵy árbir úıdiń kem degende bir-ekiden mashınasy bar.
Men baılyqqa qyzyqqan dúnıeqor adam emespin. «Eńbek etseń, emersiń» degen, mal da baqqan adamǵa bitedi. Qazir jylqy men túıelerimiz bar.
- Estýimizshe, birneshe jyl buryn bir ıgi istiń bastamashysy bolǵan ekensiz. Sony óz aýzyńyzdan estisek...
- Tobyqty degen jerde Beket atanyń meshiti bar. 2001 jyldyń sáýir aıy. Uıyqtap jatyr edim, bir aqsaqal túsime endi. Aıqaılap ushyp túregeldim. Kempirim «Ne boldy?» dep surady. Aıtqanym joq. Túrke degen balama «Júr, Tobyqty degen jerge baramyz»,- dedim. Mashınamen 40 shaqyrym jerdegi Beket ata salǵan meshitke bardyq. Іshine túsip kórdim, bir taıqazan, bir balta jatqanyn kórdim. Qazan ornatatyn mosy tur eken. Iesiz qalǵany baıqaldy. Aýylǵa kelgen soń, jan-dúnıem elegizip, otyra almadym. «Atanyń meshiti nege qulazyp tur?» degen oı sanamnan ketpedi. Aınalasynda eshteńe joq. Adamdardyń kópten kelmegeni kórinip tur. Bir baldyzyma aıtyp otyryp, aýdanǵa, depýtattarǵa shaǵym jazdym. Keıbireýler «Seniń qolyńnan ne keledi?» dep kelemej qyldy. Bir aqsaqaldar «Esmyrzanyń kórip júrgeni bar jarty-aq, bolymsyz dúnıe»,- dep kúldi.
Sodan bir joly Ábish Kekilbaıuly bir jerlesimizdiń sheshesine kóńil aıtýǵa keldi. Keıin jınalys ótti. Sonda men sóz sóılep: «Aý, adaılar! Atanyń meshitine túnemelik úı nege salynbaıdy?»- dedim. Sol kezde Á.Kekilbaıuly meniń durys aıtyp otyrǵanymdy, bul qoldaýdy qajet etetin bastama ekenin aıtty. Jerlester tarapynan maǵan endi oblys ákimi Bolat Palymbetovtiń atyna ótinish jaz degen usynys jasaldy. Sol jerde jazyp berdim. Arada kóp kún ótpeı-aq B.Palymbetovten «Ótinishińdi qanaǵattandyrdyq, 37 mln teńge qarajat bólindi. Meshittiń janynan úı salynady, sý tartylady, elektr jaryǵy jetkiziledi» degen maǵynada jaýap keldi. Qurylys qaıta-qaıta turyp qalyp, aqyry meshit janynan bir kishkentaı úı salyndy.
Arada biraz ýaqyt ótip ketti. Oblysqa basshy bolyp Qyrymbek Kósherbaev kelgen kezi bolatyn.
Tobyqty meshitiniń basyna táý etip kelýshilerge arnalyp úlken úı salyndy. Estýimshe, «KA-Stroı LTD» degen qurylys kompanııasynyń Bas dırektory Sáken Esenkeldiuly ózi qolyna alyp, ózderi qarajat bólip, bastan aıaq salyp beripti. Sáken azamat jigit qoı, tórt úlken úı saldy. Oǵan halyq rıza, alǵysymyzdy aıttyq. Toınaǵy bólek azamat eken, ondaı jigitterge Beket atanyń shapaǵaty tıedi, rýhy qoldap júredi.
Bir kúni Tuşyqudyqqa barǵanymda, bir azamat Beket ata meshitiniń janyna salynǵan qonaq úıdiń ashylý saltanaty bolatynyn, oǵan oblys basshysy qatysatynyn aıta kelip: «Osy isti qolǵa alǵan ózińiz emes pe? Sizdi nege shaqyrmaıdy?»,- dedi. Eshkim meni shaqyrǵan joq. «Oıbaı» dep úıge jantalasyp keldim de, kempirime jeti nan men bir qazy pisirtip aldym da, kólikpen jolǵa shyqtym. Balama qattyraq júr dedim. Kelsem, tóńirektiń bári lyq toly halyq. Oblys, aýdan basshylary, basqa da syıly qonaqtar úıdiń ishinde eken. Kúzetip turǵandar meni ishke kirgizbeıdi. Men olardy shetinen sybap, birin taıaqpen urdym, alǵa jibermeıdi, biri tonymdy sheship aldy. Sodan «Myna bir shal kelip bizdi sabap jatyr» dep aıqaı bastaldy. Іshtegiler «kirgizińder» degen soń, maǵan ruqsat berdi. Ábish kelip kórisip, betime betin tıgizdi.
Birneshe adam sóz sóılegen soń, qonaqtar asyǵys ekendikterin bildirip, ketýge yńǵaılandy. Áreń degende eń sońynan maǵan da sóz berildi. Tobyqty meshitiniń ıesiz jatqandyǵyn, onyń qalaı qolǵa alynǵanyn túgel aıtyp berdim. Sodan Qyrymbek Kósherbaev meni jaqsy kórip qalypty. Keıin Qyzylordaǵa ákim bolyp ketti, barǵan adamdardan «Meniń bir shalym bar edi, hal-jaǵdaıy jaqsy ma?» dep suraıtyn kórinedi.
Sóıtip, búgingi tańda Alladan raqym, paıǵambardan shapaǵat tilegen jandar Tobyqty meshitine baryp túneıdi, Beket atanyń rýhyna quran baǵyshtap, kóńilderine demeý izdeıdi. Bul da bir iske asqan eldiń tilegi boldy...
...Oramdy oıy, paıymdy pikiri bar Esmyrza aqsaqal osyndaı áńgimesin baıandaı kelip, batasyn berip, elge alǵysy men tilegin aıtyp, bizdi shyǵaryp saldy.