Qazaq jerindegi ejelgi qalalar - Ábsattar Derbisáli
Aqqala
Isfıdjap - bul óte erte kezdegi ataý. Keıin bul qala Álbaıda dep atalǵan. Maǵynasy - «Aqqala». Qazirgi ataýy - Saıram. Osy qaladan 34 ǵalym shyǵyp otyr. Aıtpaqshy, osy jaqynda men Ispanııada bolyp, bir ataqty kitaphanada jumys istegen kezde eki Saıramıdi taptym. Olar, 14-15-shi ǵasyrda ómir súrgen eken. Ekeýi aǵaıyndy bolyp shyqty. Ekeýi de keıin arab elderine ketken ǵoı. Solardyń eki traktaty tabyldy, Ispanııadan alyp keldim. Bular da sol otyz tórt ǵalymnyń ishinde. Endi mynaý Túrkistanǵa bara jatqan jolda Temirlan deıtin aýyl bar. Ordabasy aýdanynyń ortalyǵy. Sodan 1 shaqyrym jerde, Arys ózeniniń jaǵasynda bir qıraǵan qala jatyr. Odan 5-6 shaqyrym jerde Qaraspan deıtin qıraǵan qalanyń orny bar. Osy Qaraspanda Ámir Temir Toqtamystyń elshilerimen kezdesip, sol jerde kelissóz júrgizgen eken. Al jańaǵy, Temirlanǵa jaqyn jatqan qalany arabtar Arysbanıkas dep ataǵan. Olar túrki tilindegi ataýyn durys bilmegendikten Ýspanıkas, Sýbanıkas dep jaza bergen ǵoı. Biraq, sózdiń túbirinde Arys degen sóz bar. Shynynda da qala Arys ózeniniń jaǵasynda jatyr. Sondyqtan Arys degen sóz qalyp qoıǵan. Mine, osy Arysbanıkastan shyqqan 9 ǵulama bar.
Túrkistan eki dúnıe esigi ǵoı...
Túrkistannyń ejelgi ataýy - Shaýǵar. Odan keıin - ıAsy dep atalǵan. Bertin kele - Túrkistan. Shaýǵar degen ataýdy estigende tań qaldym. Shaýǵar degen bul ne sóz? Sóıtsem, Shaýǵar degen soǵdy tilinde «Qarataý» degendi bildiredi eken! Qarataýdyń eteginde jatyr ǵoı endi. Qarańyzdarshy, eshqandaı kezdeısoqtyq joq. Bári bir-birimen baılanysty. Mine, osy Shaýǵardan 4 Shaýǵarı tabyldy. ıAsyǵa keler bolsaq, biz endi Qoja Ahmet ıAsaýı atamyzdy ǵana bilemiz ǵoı, ókinishke qaraı. Ol úlken ǵalym, búkil túrki dúnıesiniń rýhanıaty! Aqyn, dana babamyz. Al endi, meniń zertteýlerim boıynsha Qoja Ahmet ıAssaýı atamyzǵa deıin Abdolla ál-ıAssaýı deıtin de ǵalym shyǵyp otyr! Odan qala berdi Qoja Ahmet ıAssaýıden keıin de alty ál-ıAssaýı shyqqan eken. Bular qaıda? Nege bilmeımiz? Bilmeıtinimiz sol, olar Kashmırde jatyr! Kezinde Kashmırdi ıslamdandyrýǵa barǵan eken. Men bir joly Kashmırge barǵan kezimde, jergilikti ǵalymdar aıtty:
- Bizdiń musylman bolýymyzǵa sizdiń atalaryńyz kóp sebep bolǵan.
- Nege? - deımin ǵoı jańaǵy.
- Sizder jaqtan Kashmırge 600 sopy kelgen eken. Sóıtip, bizdi ıslamdandyrypty.
Sol 600 sopynyń altaýy bizdiń babalarymyz bolyp shyqty. Túrkistannan shyqqan ıAsylyqtar. Túrkistan qalasynan 31 ǵalym shyqqan. Endi solardyń ishinde bireýine ǵana toqtalaıyn. Úndistanǵa baryp júrgen kezim. Nıý-Delıdiń ońtústik jaǵynda eski qala bolǵan. Tuǵlyabad degen. Qazir de bar. Onda óte ádemi meshitter bar. Keremet endi, orta ǵasyrda salynǵan. Sonda bir kisi maǵan:
- Siz Qazaqstannan keldińiz be?
- Iá, ıá.
- Myna jerde bir Imam Zamı Túrkistanı degen kisiniń kesenesi bar.
- Oıbaı, qaıda?
- Anaý tur! Qalanyń ońtústik qaqpasynyń qasynda.
Bardym. Sóıtsem, endi úlken kesene emes. Bizdiń Qoja Ahmet ıAssaýı atamyzdyń kesenesindeı emes, odan kishirek kesene. Sosyn qarasam, mańdaıynda jazý bar eken. Taqtaǵa jazylǵan. Óte eskirgen. Kóshirip aldym. Parsy tilinde eken. Kóshirip alyp, keıin zerttep qarasam, bul kisi 1539 jyly qaıtys bolǵan eken. Oıbaı-aý! Bul Babyrdyń zamandasy bolyp shyqty ǵoı! Babyr Úndistandy qaı jyly aldy? 1526-27 jyly Panıpadta qyrǵyn shaıqasta Úndistannyń bıleýshisi Ibrahım Lodıdiń 50 myń áskerin óziniń 20 myń áskerimen jeńip, Úndistandy aldy. Sonyń qurmetine sol jerde úlken meshit saldyrady. Men sol Meshitti izdep taptym. Kashmırden mashınamen qaıtyp kele jatqan jolda Panıpad degen ataýdy kózim shaldy. Shopyrǵa: Áı, toqta, toqta, toqta! - Nege? - Myna Panıpadtqa toqtaıyq. - Oı, tún jarym boldy, ýaqyt joq. - Joq, toqtańyz, áıtpese jaıaý túsip kete berem dedim. Toqtady. Bardyq. Ǵalamat shaıqas bolǵan jer ǵoı. Sodan taǵy bir barǵanymda Babyr saldyrǵan meshitti taýyp aldym.
Isfıdjaptyń mańynda Zerných, Zernýh deıdi, Sýrhan, Zahhad, Qaraspan, al Alakól jaqta Emıl degen qala bolǵan.
Syrdyń boıynda Syǵnaqtan shyqqan úsh kisini taptym. Husamadddın Syǵnaqı. O, bul úlken ǵalym, tamasha ǵalym. Men sizderge bir qyzyq aıtyp bereıin. Myna «Nur Mubarak» deıtin ýnıversıtet bar. Soǵan jyl saıyn on shaqty ǵalym kelip dáris oqıdy. Bir jyl sonda turyp sabaq júrgizedi. Sodan bir ret Kaırge barǵanymda, solardyń biri qasyma kelip:
- Osy siz bir joly Syǵanaqı týraly áńgime aıtyp edińiz.
- Iá. Osy jerde Kaırdiń bir baspasy Syǵnaqı deıtin sizdiń elden shyqqan bir ǵalymnyń segiz tomdyǵyn shyǵardy dedi.
- Oı, qaıda?
- Osy jerde bir baspada.
- Oıbaı apar meni sol baspaǵa - dedim. Apardy. Sóıtsem, baspa besinshi qabatta eken. kóterildik. Dırektory qabyldady.
- Myna kisi Qazaqstannyń mýftıi edi, osylaı da osylaı.
- Iá, jaqsy.
- Sizdi osy Husamaddın Syǵnaqı týraly kitap shyǵardy dep estidim.
- Iá, shyǵardyq, úsh tomdyǵyn shyǵardyq. Onyń bes tomy qatelespesem Er-Rııadta shyqty, úsh tomyn biz shyǵardyq.
- Sol kitaptar maǵan kerek edi, men satyp alaıyn dep edim.
- Oı, olardyń shyǵyp ketkeni qashan! Olar joq qazir! Barlyǵy satylyp ketken.
- Qap, áttegen-aı, jaraıdy endi, - dep, burylyp ketip bara jatyr edim:
- Toqtańyz, ol sizge ne úshin kerek edi? - dep surady. Sodan qudaı aýzyma salǵan shyǵar, - Ol meniń babam edi - deppin. Babam degenim ras qoı endi. Bizdiń jerimizden shyqqan ǵalym ǵoı. Sóıtip em, ol kisi:
- Áı, shopyrdy shaqyr, - dedi kómekshisine, - Bizdiń úıdegi meniń ózim úshin qaldyrǵan ekzemplıardy alyp kel, - dedi. Sodan alyp kelgenshe birge otyryp shaı ishtik. Sodan alyp keldi. Oı, júregim jarylyp qýandym! Sol Syǵnaqı atamyzdyń segiz tomyn maǵan syılady! Sóıtsem, bizdiń Sultan Sartaev deıtin zańger, akademık aǵamyz bar emes pe!? Sol kisi estip:
- Áı, bul meniń babam ǵoı! Men onyń 16-shy urpaǵymyn. Ol babam meniń! Bul kitapty maǵan berińiz, - dep jata jarmasty. Ne isteımin endi? Óte jaqsy kóretin aǵam. Berdim sol kisige.
- Siz taǵy tabasyz ǵoı. Arab elderinen jınap júrsiz. Sizdiń kitapqumar ekenińizdi bilemin. Taǵy alarsyz, - dedi. - Jaraıdy, - dep segiz tomdyqty qolyna ustattym. Keıin biraq bul kisi babasy týraly úlken bir maqala jazdy. Sosyn meniń bir shákirtim, sol ýnıversıtettiń prorektory, professor Shámsıddın Kerimov meniń ótinishimmen Husamaddın Syǵnaqı degen ǵylymı monografııa jazdy. Sony Syǵnaqıge arnalǵan ǵylymı konferentsııada jańaǵy akademık aǵamyzǵa sol eńbegin syılady.
Túrikterdiń ata jurty
Endi Saýran qalasy. Saýran qalasynan shyqqan 9 ǵalym bar eken. Sondaı-aq, Qazalynyń mańynda Jent degen qala bolǵan. Orta ǵasyrda. Onda oǵyz taıpalary turǵan. Solardyń astanasy bolǵan. Osy kúngi túrikter, ıaǵnı túrkııalyqtardyń otany. Olardyń: «Qazaqstan bizdiń ata jurtymyz, tarıhı otanymyz, al Túrkııa ana jurtymyz» - deıtini sodan. Mine, osy qaladan shyqqan 18 ǵulamany taýyppyn. Barlyǵy Jendı, Jendı bolyp kete beredi.
Syrdyń boıynda taǵy Barshynkent degen qala bolǵan. Ol týraly ortaǵasyrlyq tarıhshy ǵalym Jamal Qarshı jazady. Sol kisi syrdyń boıyn jaıaý aralap júrip, kórgenderiniń barlyǵyn jazyp otyrǵan. Óte qyzyq kitap. Mine sol qaladan segiz Barshynkentı shyqqan. Solardyń biri - Ábilmuhamed Ásemı ál-Barshynlyǵı. Men Jamal Qarshı týraly jýyrda bir úlken maqala jazdym. Jalyn jýrnalynda shyqty.
(jalǵasy bar)