Qazaq jerindegi asharshylyqty toqtatý týraly hattar joǵary jaqqa jetpeı, qoldy bolyp otyrǵan - tarıhshy
Ǵalymnyń aıtýynsha, qarapaıym sharýanyń aryzy joǵary jaqqa jetpeı, jarty jolda quzyrly organdardyń qolyna túsip, qupııa túrde temir jáshikke jasyrylǵan.
«Arhıv derekterine súıensek, eń alǵashqy hatty 1932 jyly 10 aqpanda Máskeýge Búkil Odaqtyq Atqarý Komıtetiniń Tóraǵasy M.I.Kalınınge Aqmola oblysynan Nurǵalı Dúısenbınov jazǵan eken. Ol ózi turatyn Pavlodar-Ertis aýdandarynda ashtyqtan adamdardyń jappaı qyrylyp, juqpaly aýrýlar tarap jatqanyn habarlaǵan.
Nurǵalı Dúısenbınov sondaı-aq eki ótinishti qabyl alýdy ótingen.
Onyń birinshisi - jergilikti turǵyndardyń ashtyqtan qyrylýyn toqtatý úshin memleket tarapynan azyq-túlikpen, ónerkásiptik taýarlarmen qamtamasyz etý, túrli naýqandardy toqtatý jáne barlyq jerde erkin saýda jasaýǵa bazarlardy ashý.
Ekinshisi, tonaý, para alý, bireýdiń múlkin tartyp alýmen aınalysyp, turǵyndarǵa Keńes Odaǵyn dushpan retinde kórsetip júrgen aýdandyq uıymdardyń qyzmetkerleri men jergilikti bılik belsendileri, tóraǵasy, aýyl men selo keńesteriniń múshelerin qylmystyq jaýapqa tartý edi. Alaıda, onyń janaıqaıy joǵary jaqqa jetpegen sııaqty. Bul hat uzaq ýaqyt boıy qupııa túrde saqtalyp keldi», - deıdi ǵalym.
1932 jyldyń naýryz aıynyń basynda KSRO BOAK tóraǵasy M.I. Kalınınge azamatsha Melanııa Dvornıkova hat joldaǵan.
«Hat ıesi bir desıatına jerinen 53 put astyq alǵanyn jazady. Alaıda, kolhoz odan 92 put astyq ótkizýdi talap etken. Ondaı mólsherde astyq ótkize almaǵan soń akt jazylyp, týra ózindeı áıeldermen birge onyń moınyna «Nan bermeıtin zulym, halyq jaýy» dep jazylǵan jazýdy ilip, kósheniń bir shetinen ekinshi shetine deıin alyp júrgen. Budan basqa qasyndaǵy áıelderdi sýyq saraıǵa qamap, baǵanǵa baılap qınaǵan. Ádildik izdegeni úshin ústinen jalǵan aıyp jınalyp, partııa qatarynan shyǵarylǵan. Soǵan baılanysty Melanııa Dvornıkova isti qaıta qarap, partııa músheligin qaıtarýdy ótingen», - deıdi Svetlana Smaǵulova.
Melanııa Dvornıkova sondaı-aq astyq daıyndaý naýqany kezinde «Taras» kolhozynyń musylman-kolhozshylaryna bir túıir bıdaı qaldyrmaı, tipti tuqymdyq astyqty da sypyryp alǵannan keıin ashyqqan jurt balalaryn ertip, azyq izdep bosyp ketkenin jazǵan.
Sondaı-aq hat ıesi Aıagóz stantsııasynda jarty bólke nan úshin bireýdi baýyzdap tastaǵany jáne qaıyr tilep júrgenderdiń qarasy kúnnen kúnge kóbeıe túskenin keltiredi. Kolhozdar jumysshylaryna nan taýyp bere almaı otyr, sondyqtan shekaraǵa qaraı júzdegen, myńdaǵan bosqyn shubyryp bara jatyr. Olardy jarty jolda ustap alyp, urǵan dep qynjyla otyryp baıandaǵan Dvornıkova.
Sarqanda byltyrǵy astyq áketilmeı qoımada tursa da, bul jerdiń adamdary ashyǵyp azyq izdeı bastaǵan. Egis dalasynda jumys istegen kolhozshylarǵa 800 gramm, al otbasyna bar joǵy 400 gramm ǵana astyq berildi. Mal sharýashylyǵymen aınalysqan jumysshylarǵa kóterem maldyń etinen aıyna 2 keli 600 gramm, al olardyń otbasyna 400 gramm ǵana et bergen», - dedi tarıhshy ǵalym Svetlana Smaǵulova.
1932 jyldyń 26 naýryzynda ult zııalylary Seıitqalı Mendeshev pen Turar Rysqulov ekeýi Qazaq ólkelik komıtetine, BOAK-ne eldegi aýyr jaǵdaıdy aıtyp, dabyl qaǵyp hat joldaǵan.
«Bastapqy kezde bul hattarda qurǵaqshylyqtan shóp shyqpaı, sonyń áserinen mal basy azaıyp, halyqtyń jaǵdaıy quldyrap bara jatqanyn ǵana jazady. Respýblıkada ashtyq órship, juqpaly aýrý tarap, halyq jappaı qyryla bastaǵan kezde baryp, asharshylyq jaıly ashyq túrde jaza bastaıdy. Olar ár hatynda salmaqty dálelder keltiredi, oryndalýǵa tıisti usynystar aıtady. Bosyp ketken, sharýashylyǵy joq, ashyqqan qazaqtardy qaıtarýdyń birneshe jolyn usynady.
Kelgen bosqyn qazaqtardy ónerkásipke, kólikke, jańa qurylystarǵa ornalastyryp, ýaqytsha barlyq usaq kásipterge (kólde balyq aýlaý, qoıan ósirý, qus sharýashylyǵy, usaq baqtar, ara sharýashylyǵy, orman jáne t.b.) ruqsat berý, kedeıler, orta-jeke sharýalardy salyqtan bosatý, olardan taýardy satyp alǵanda kolhoz bazaryndaǵy naryqtyq baǵamen alý kerek ekenin jetkizedi. Sonymen qatar bosyp ketkender men ashyqqandarǵa eń aldymen turmysqa qajetti qural-jabdyqtar, jumysqa salatyn jáne azyq bolatyn mal, qoıan, qus, uzaq merzimge arnalǵan nesıe berýdi de usynady.
Mundaı jaǵdaıda olardyń ujymdyq nemese jeke maly nemese bal sharýashylyǵymen aınalysýyna múmkindik bolaryn kórsetedi», - deıdi Svetlana Smaǵulova.
Onyń sózinshe, Turat Rysqulov turalap qalǵan mal sharýashylyǵyn qalpyna keltirmese, halyq jaǵdaıynyń aýyrlaıtynyn naqty kórsetken. Bul hattardan basqa joǵary jaqqa ashtyqqa qatysty málimdemelik qorytyndylar jasalyp, halyqtyń jappaı ashyǵyp jatqany aıqyn aıtylǵan. Ókinishke qaraı, bul málimetter qupııa saqtalǵan.
«Elimiz táýelsizdik alǵannan keıin de 1930 jyldardaǵy ashtyqty áshkereleıtin qujattar zertteýshilerdiń qolyna birden tımedi. Endi qolymyzǵa tıgen qujattardy oqı otyryp, halyqtyń basynan qandaı azapty, qasiretti kúnderdiń ótkenine sengiń de kelmeıdi. Biraq bul – shyndyq. Ashtyqtan isingender júre almaı, qulap jatty. Onyń ústine tyrysqaq, ish súzegi jáne t.b. juqpaly aýrýlar jyldam tarap, ólim kóbeıdi», - deıdi tarıhshy.
Ólgenderdiń denesin 1932 jyldyń qysy men kelesi jyly kóktemde qar erigende jınap jerlegen. Qaraǵandy oblysy Nura aýdanynda oblystan kelgen ókil Dinıslamovtyń jazýynsha, «bir shuńqyrǵa 75, ekinshi shuńǵyrǵa 97, úshinshi shuńqyrǵa 60, barlyǵy 232 ashtan ólge adamdy jerlegen». Chernıgovka poselkesi mańaıynan ashtan qyrylǵan 60-70 adamnyń múrdesi tabylǵan.
Sondaı-aq, ashtyq tusynda adam sengisiz jáıtter bolǵan. Bul – adam etin jeý, ıaǵnı kannıbalızm. Ata-anasy óz balasyn jegen oqıǵalar tirkelgen, ólgenderdiń denesin qazyp alyp jeý jıilegen.
«Bir fakti keltireıik. 1932 jyldyń 7 shildesinde KSRO Birikken memlekettik saıası basqarmanyń qupııa-saıası bóliminen túsken arnaıy habarlamada kórsetilgendeı, naýryz-mamyr aılarynda Qazaqstannyń jekelegen aýdandarynda 67 adam etin jeý deregi anyqtalǵan. Olardyń 39-y adam óltirýmen aıaqtalǵan.
Jýaly aýdanyndaǵy Túlkibas stantsııasynda adam óltirip, jep júrgen tórt adamnan turatyn top quryqtalǵan. Olar 6 adamdy (áıelder men balalar) óltirip, jegen. Atalǵan topty ustaǵan kezde soıylyp, bólshektengen adam etteri tabylǵan. Al Keles aýdanyndaǵy Darbaza stantsııasynda adamdy óltirip, etin jegen 5 adamdyq top ustalǵan. Olar adam etiniń bir bóligin Aıyrtaý aýdanyna aparyp, kılogramyn 5 somnan satqan. Olgovka selosynda «Şıt» kommýnasynyń múshesi áıeli ekeýi eki balanyń etin jegen. Ol balalardyń biri eki jasta bolǵan. Taǵy bir kempirdi baýyzdap óltirip, onyń da etimen qorektengen. Teksergen kezde qazanda pisip jatqan adam eti tabylǵan. Mine, osyndaı mazmundas hattar óte kóp. Tutastaı otbasynyń qyrylyp, oshaǵynyń oty sónip qalǵandary qanshama», - deıdi ǵalym.
1931-1933 jyldardaǵy asharshylyq qasireti respýblıkanyń demografııalyq ósýine de úlken zııan tıgizdi.
«Ashtyqtan qyrylǵandardyń sany esepsiz boldy. Osy kúnge deıin naqty ashtyqtan, juqpaly aýrýlardan qyrylǵandardyń sanyn naqtylaı almaı otyrmyz. Sebebi ǵalymdar zertteý barysynda túrli pikir aıtady. Sondyqtan bul máseleni jiti zertteý asa mańyzdy», - dep sózin qorytyndylady tarıh ǵylymdarynyń doktory Svetlana Smaǵulova.