Qazaq tili ıntegratsııanyń qanatyna ilese ala ma? - baspasózge sholý
***
Ótken jyldyń aıaǵynda Batys Qazaqstan oblysyndaǵy Kaztalov aýdandyq Mádenıet úıi men osy aýdanǵa qarasty Jalpaqtal aýylyndaǵy mádenıet úıine kúrdeli jóndeýler júrgizilgen edi. Munyń alǵashqysyna respýblıkalyq bıýdjetten 75 mln. 948 myń teńge, ekinshisine 77 mln. teńge bólingen, dep jazady «Egemen Qazaqstan» gazeti búgingi sanynda.
Basylymnyń jazýynsha, 3 aqpan kúni aýdandyq Mádenıet úıinde Kaztalov aýdanynyń ákimi Nurlan Bekqaıyr turǵyndar aldynda esep berdi. Zalǵa qyzǵylt tústi jańa oryndyqtar qoıylypty. «Ortańǵy qatarlardyń birinde otyrǵanbyz. Bir kezde aldymyzdaǵy ardagerler ornalasqan oryndyqtar birinen soń biri synyp, beldik aǵashtary qırap túse bastady. Olar janbastaryn syndyryp almaǵanymen zaldaǵy lyq toly halyqtyń aldynda ájeptáýir qolaısyzdyqqa ushyrady», - deıdi maqala avtory.
Onyń málimetinshe, osynyń aldynda aýyl turǵyndary tarapynan aıtylǵan kúrdeli jóndeýdiń múldem sapasyz júrgizilgeni, onyń kózge aıqyn kórinip turǵany Mádenıet úıine qoıylǵan keıbir buıymdardyń paıdalanylmaı jatyp synǵany men búlingeni jónindegi áttegen-aı degizetindeı áńgimeler buryn da aıtylyp júrgen. «Endi tup-týra kóz aldymyzdaǵy joǵarydaǵydaı kórinisterden keıin oǵan senýge, ılanýǵa týra keldi», - deıdi avtor.
«Buǵan ne deýge bolady? Paıdalanylmaı jatyp qıraı bastaǵan sapasyz oryndyqtardyń óteýin kim tólemek? Osyndaıda jelge ushqan esil memleket qarajaty-aı, dep qynjylmasqa amalyń qalmaıdy», - deıdi maqala avtory. Aıta keteıik, maqala «Paıdalanylmaı jatyp qırady» degen taqyryppen berilgen.
Sondaı-aq, «Egemen Qazaqstannyń» Sharaına aıdarynyń jazýynsha, Nıý-Iork qalasynyń polıtsııasy akter Fılıp Seımýr Hoffmannyń ólimin tergeý isine qatysty úsh er adam men bir áıeldi tutqyndady. Quqyq qorǵaý organdary ókiliniń aıtýynsha, qamaýǵa alynǵandardyń meken-jaıyn tekserý kezinde geroın salynǵan 350 shaǵyn paket tabylǵan.
46 jastaǵy Hoffman osy jyldyń 2 aqpanynda geroındy mólsherden artyq qoldanyp, o dúnıege attanyp kete barǵan. Onyń janynan sondaı-aq, geroın salynǵan paketter de tabylypty. Akter, rasynda da, esirtkige táýeldi bolǵan kórinedi. Kezinde ol esirtkiden emdelipti de. Hoffman «Oskar» syılyǵyn alǵan «Kapote» kınofılmindegi róli úshin de tanymal.
Iá, osy esepti sheshý jolyna qyryq jylǵa taıaý ómirimdi arnappyn. «Áı, qoıshy!» dep jyly jaýyp qoıǵan kúnder de kezdesti. Biraq, aınalyp soǵa berdim. Bir tylsym kúsh erkime jibermedi. Aqyry problema sheshildi, túbi qaıyrly boldy, deıdi «Egemen Qazaqstan» gazetine bergen kólemdi suhbatynda Memlekettik syılyqtyń laýreaty Muhtarbaı Ótelbaev. Esterińizge sala keteıik, ol jýyrda álemdegi eń kúrdeli jeti eseptiń birin sheshken qazaqtyń ataqty matematıgi.
«Biraz ómirimdi arnaǵan «Nove-Stoks teńdeýleriniń myqty sheshiminiń bolýy» degen eńbegimdi jarııaladym. Bul - suıyqtyq pen gazdyń qozǵalysyna arnalǵan. Esepti ǵylymı jolmen sheshýge usynǵaly da júz jylǵa taıap qaldy. Bul teńdeý taıfýn, tsýnamı tárizdi tabıǵı qubylystardyń paıda bolýyn, qozǵalys qaıdan bastalyp, qaıdan aıaqtalatynyn anyqtaýǵa múmkindik beredi. Búgingi kúnge deıin myńjyldyqtyń jeti problemasynyń bireýi ǵana, ıaǵnı Pýankare gıpotezasy edi. Ony orys ǵalymy Grıgorıı Perelman degen matematık sheship, Fılds syılyǵyn aldy. KSRO kezinde ataqty ǵalymdar A.Kolmogorov, V.Arnold, V.Monahov, ózgeler de talpynǵan. Másele mynada, teńdeý sheshildi. Degenmen, men ony jaı sheshken joqpyn. Sheshý ádisin oılap taptym. Ashylǵan jańalyqty jetkizý de ońaı emes. Dálelińdi, dáıegińdi aınadaı anyq etip, túsindirip jazýyń kerek. Soǵan tabandaǵan bir jyl ýaqytym ketti. Alǵashqy anyqtamalarymdy talantty matematık Mahmut Sadybekovke túsindirýdiń ózi qıyn boldy. Sodan onnan asa túsindirý nusqasyn ázirledim. Bir árip, ne bir sannan qate ketse, búkil eńbegiń esh, tuzyń sor. Áli jetildirý ústindemin. Aǵylshyn tiline de aýdartyp jatyrmyn. Sonyń bári saýatty júrmese jańalyǵyń jetpeı qalady», - deıdi ol.
«Men keıbireýler sekildi jańalyqty «Men ǵana ashaıyn, qazaq ashpasyn» degen pıǵyldan aýlaqpyn. Bári halqym úshin degen adammyn. Ony aıtasyń, meni sheteldikter kóp shaqyrady. Qudaıdyń qudireti, qazaq jerinen shyqqym kelmeıdi», - deıdi ǵalym taǵy bir sózinde.
Onyń aıtýynsha, ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldaryndaǵy oıranda bizdiń matematıkterdiń zardap shegýi bylaı tursyn, aqyl ıelerin sanaly túrde joıǵan. Solardyń biri, zulmat qurbany, 1934 jyly Nobel syılyǵynyń laýreaty, ataqty ǵalym Leonıd Kantorovıchtiń jetekshiligimen «Integraldyq teńdeýlerdi jýyqtaý sheshý» degen taqyrypta fızıka-matematıka ǵylymdary boıynsha kandıdattyq dıssertatsııa qorǵaǵan tuńǵysh qazaq Ibadýlla Aqbergenov edi. Sol zapyrandy zamannan keıin qazaq matematıkteri kópke deıin es jııa almady. Matematıka ǵylymy múldem turalap qalmasa da, álsiredi. Degenmen, bılikke Dinmuhamed Qonaev kelgen soń, qazaq ǵylymy serpildi. Ǵalymdar sergı bastady. Asan Taımanov, Orynbek Jáýtikov, Tólebaı Amanov, olardyń izin basyp Bazarbaı Orazbaev, Quljabaı Qasymov, Ómirzaq Sultanǵazın, taǵy basqa alyptar shyqty. 1970 jyldarǵa qaraı órteńge óngen balaýsadaı jas matematıkter qaýlap ósti. Sekseninshi jyldardyń ortasynda qazaq matematıkteri tanyla bastady. Tipti, biraz respýblıkalardyń aldyna shyǵyp ketti. T.Kálmenov, R. Oınarov, M.Muratbekov, A.Jumadildaev, Ý.Ómirbaev, E.Nursultanov, N.Temirǵalıev, ózge de azamattar jarqyrap shyqty. 1991 jyly Dúnıejúzilik kongreste jarııa bolǵan aıtýly myń matematıktiń 30-ǵa jýyǵy qazaqtar boldy. Bul óte joǵary kórsetkish edi.
Táýelsizdik alǵan jyldardan beri memleketaralyq kelisimsharttar qazaq tilinde júrgizilsin degen tilek bar edi kóp kóńilinde. Sony júzege asyrýdyń kezi endi keldi.
***
Ótken aptada Senat spıkeri Qasym-Jomart Toqaevtyń tóraǵalyǵymen ótken Senattyń bıylǵy jylǵy jalpy otyrysynda halyqaralyq sharttar týraly zań jobasy maquldandy. Sol qujattaǵy «kelisimsharttar qazaq tilinde júrgizilsin» degen bap boıynsha bizdiń eldiń qatysýymen ótken halyqaralyq kelisimsharttardyń bir danasy qazaq tilinde daıyndalatyn bolady. Bul týraly «Aıqyn» gazeti jazyp otyr.
Basylymnyń jazýynsha, bizdiń eldiń bul qadamǵa uzaq daıyndyqpen kelgeni anyq. Senatta qaralǵan zań jobasy sol uzaq jylǵy daıyndyqtyń núktesindeı qabyldandy. Sebebi Cyrtqy ister mınıstrligi kelisimsharttardy memlekettik tilde daıyndaý táýelsizdik alǵan jyldardan bastap jalǵasyp keledi. Al is-qaǵazdaryn memlekettik tilde júrgizip kele jatqanyna bıyl besinshi jyl. Sońǵy kezde Ortalyq Azııa elderimen aradaǵy qujattar eki tilde kelisimge otyrýshy eldiń tili men qazaq tilinde toltyryla bastapty. Tipti ótken jyldan bastap bul tájirıbe alystaǵy Túrkııamen qujattamalyq qarym-qatynasta da qoldana bastaǵan. Bul degenińiz tájirıbe jetkilikti, endi iske kirise berýge bolady degen sóz.
Qazaq tili sóıleıtin adamdarynyń sany jaǵynan álemdik tilder arasynda 70, til baılyǵynan úshinshi orynda. Sený qıyn desek te derekter osylaı. Eń baı til sanalatyn arab tilinde 12 mıllıon 300 myń sóz bolsa, bul kórsetkish aǵylshyn tilinde 750 myń, qazaq tilinde 600 myń, al ıspan tilinde 300 myń, orys tilinde 150 myń eken. Al qytaılar bolsa 87019 ıeroglıfti qoldanady. Demek, qazaq tili álemdegi eń baı tilderdiń tórinen oryn alady. «Endeshe, memlekettik tilimizdi dál osyndaı strategııalyq turǵyda sóıleýshileri eń kóp 10-20 tildiń qataryna qospasqa?» deıdi avtor.
Ekonomıkany ǵana emes, tildi ıntegratsııalaýdyń eń tóte joly - ýrbanızatsııa. Bizde bul úrdis óte tez júrip jatyr. Búginde halyqtyń 50 paıyzy - qalada, 50 paıyzy - aýyldyq jerlerde turady. Prezıdentimiz aldaǵy ýaqytta halyqtyń 80 paıyzy qalada turatynyn aıtady. Munyń bári ekonomıkalyq kórsetkishimizdi kóterý úshin jasalyp jatqan sharalar. Osy máseleni qaýzaǵan maqala «Qazaq tili ıntegratsııanyń qanatyna ilese ala ma?» degen taqyryppen berilgen.
Elbasy bıylǵy Joldaýynda «salamatty ómir saltynyń ornyǵýyn» qazaqstandyqtardyń ómir súrý uzaqtyǵyn 80 jasqa deıin arttyrýdyń bir sharty retinde belgiledi. Bul týraly «Aıqyn» gazeti «Eń kóp ishetin el» atty maqalasynda jazyp otyr.
Basylymnyń málimetinshe, Qazaqstan «ishkish elderdiń» álemdik reıtınginde 34-oryn alady. Árbir qazaqstandyq turǵynǵa shaqqanda, elimizde jyl saıyn 11 lıtrge jýyq taza etıl spırti ishiledi eken. Bul - shamamen araqtyń bes júz gramdyq 50 bótelkesi. Nátıjesinde, Qazaqstan búginde búkil Ortalyq Azııa óńirindegi eń kóp ishetin el bolyp tabylady. Salystyrý úshin: Qyrǵyzstan osy jahandyq reıtıngte 106-orynda, Túrkimenstan - 114, Ózbekstan - 131, al, Tájikstan - 134-orynda. Tipti bir jarym mıllıard turǵyny bar alpaýyt Qytaıdyń ózi 95-orynǵa jaıǵasypty.
Bul rette halyqaralyq sarapshylar Qazaqstandaǵy alkogoldi shekten tys tutynýdy tómendetýge baǵyttalǵan tetikterdiń tıimdiliginiń shamaly ekendigin atap ótedi. Árıne, álgi álemdik reıtıng shyqqaly beri de eki jyl ýaqyt ótti. Biraq jaǵdaı qanshalyqty jaqsardy?!
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy jan basyna shaqqandaǵy alkogol tutynýdyń eń shekti deńgeıin eseptep shyqqan: ol jylyna 8 lıtrden aspaýǵa tıis! «Ary qaraıǵy ulǵaıý ulttyń azyp-tozyp, degradatsııalanýyna jáne azǵyndalýyna bultartpaı ákeledi!» dep saqtandyrady jahandyq uıym.
Sharalardyń tıimdiligin salystyra taldaý barysynda Qazaqstandaǵy jazalardyń qatań emestigi kózge túsken. Mysalǵa, respýblıkamyzda 21 jasqa deıingi jasóspirimderge araq-sharap satqany, sondaı-aq alkogol ónimderimen túngi 23:00-den tańǵy 8:00-ge deıingi tyıym salynǵan ýaqytta saýdalaǵany úshin 5-ten 60 aılyq eseptik kórsetkish (AEK) mólsherinde ǵana aıyppul salynady. Al damyǵan shetelderde bul quqyqbuzýshylyqqa barǵandar, tipti túrmege qamalady.