Qazaq-ózbek dostyǵy týraly shart: Qandaı jobalar júzege asady
— Aıgúl Saıfollaqyzy, 2022 jyly 22 jeltoqsanda Tashkentte rásimdelgen Qazaqstan men Ózbekstan arasyndaǵy odaqtastyq qatynas týraly sharttyń maqsaty qandaı? Bul elimizben rásimdelgen odaqtastyq qatynas týraly jalǵyz qujat pa?
— Qazaqstan Respýblıkasy men Ózbekstan Respýblıkasy arasyndaǵy odaqtastyq qatynastar týraly sharttyń maqsaty — bul ekijaqty ózara is-qımyldyń barlyq áleýetin júzege asyrý. Bul dostyqtyń áleýeti óte zor. Máselen, tek sońǵy jyldary ǵana eki el arasyndaǵy taýar aınalymy eselep ósti. Demek, barlyq saladaǵy yntymaqtastyǵymyzdy ulǵaıtýǵa múmkindik bar degen sóz. Kelisim syrtqy saıasat, qorǵanys pen qaýipsizdik, ekonomıkalyq yntymaqtastyqty tereńdetý, energetıka, ınvestıtsııalyq qyzmet, mádenı-gýmanıtarlyq baılanys salalarynda neǵurlym tyǵyz uzaqmerzimdi yntymaqtastyqqa quqyqtyq negiz qurýdy kózdeıdi. Transshekaralyq sý resýrstaryn utymdy paıdalaný jáne qorǵaý, sondaı-aq ekologııalyq jáne azyq-túlik qaýipsizdigi máseleleri de elderimiz úshin óte mańyzdy. Osy salalardyń bárin qamtý úshin odaqtastyq qatynas týraly bir úlken shart qajet boldy. Bul — eki memleket arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń eń joǵary deńgeıi. Bizde Qyrǵyzstanmen (2003 jyly qol qoıylǵan) jáne Reseımen (2013 jyly) osyndaı shart bar. Bizdiń órkendeýimiz, qaýipsizdigimiz jáne táýelsizdigimiz jaqyn kórshilerimizben qarym-qatynasty qalaı qurýymyzǵa baılanysty. Meniń bilýimshe, qazir Tájikstanmen odaqtastyq sharty daıyndalyp jatyr.
— Dál osy Ózbekstanmen mundaı shart jasasýǵa ne túrtki boldy?
— Halyqtarymyzdy sanǵasyrlyq tarıhı, rýhanı, mádenı ortaqtastyq biriktiredi. Dinimiz bir, tilderimiz óte jaqyn. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynan bastap memleketterimiz ózara tyǵyz baılanysty dáıekti túrde damytyp keledi. Biraq, sońǵy bes jylda yntymaqtastyǵymyz aıtarlyqtaı jandana tústi. Prezıdentterimiz jyl saıyn derlik kezdesip, ár joly óte mańyzdy ýaǵdalastyqqa qol jetkizedi. Aıtalyq, Shavkat Mırzıeevtiń 2021 jyldyń jeltoqsanyndaǵy Astanaǵa resmı sapary barysynda odaqtastyq qatynas týraly deklaratsııaǵa qol qoıyldy. Onda Prezıdentter Úkimetterge odaqtastyq qatynas týraly shart ázirleýdi tapsyrdy. Nátıjesinde týra bir jyldan keıin Prezıdentimiz Tashkentke memlekettik saparmen barǵanda osy shart jasaldy.
— Atalǵan sharttyń negizinde qandaı negizgi qaǵıdattar men qundylyqtar jatyr?
— Shyndyǵynda, odaqtastyq qatynastar belgili bir qaǵıdattar men ortaq qundylyqtar negizinde qurylýy kerek. Bul Sharttaǵy mundaılar táýelsizdikti, egemendikti, aýmaqtyq tutastyqty jáne memlekettik shekaralardyń myzǵymastyǵyn ózara qurmetteý, senim, teńdik, ulttyq múddeni ózara esepke alý sanalady. Jáne de, árıne, ózara qoldaý jáne ózara mindettemelerdi adal oryndaý… Shartqa sáıkes yntymaqtastyqtyń jańa tetigi — Memleket basshylary deńgeıindegi Joǵary memleketaralyq keńes qurylyp jatqanyn atap ótkim keledi. Bul keńestiń qyzmetin Syrtqy ister mınıstrleri keńesi úılestiredi. Qajet bolǵan jaǵdaıda eki eldiń Parlament basshylary men Qaýipsizdik keńesteriniń ókili qatysa alady. Birinshi otyrysy Ózbekstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Shavkat Mırzıeevtiń Astanaǵa memlekettik sapary aıasynda osy jyldyń 8 tamyzyna josparlanǵan.
— Shart maqsattarynyń biri syrtqy saıasat, qorǵanys jáne qaýipsizdik salasyndaǵy tyǵyz uzaq merzimdi yntymaqtastyqtyń quqyqtyq negizin qurý ekenin eske salyp óttińiz. Osy salalardaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtý úshin qandaı naqty sharalar qarastyrylǵan?
— Jalpy, odaqtastyq qatynas týraly shart — bul nobaıly. ıAǵnı yntymaqtastyqtyń jalpy rýhyn, maqsattary men baǵyttaryn aıqyndaıdy. Degenmen, sharttyń halyqaralyq saıasattaǵy, qorǵanys pen qaýipsizdik salasyndaǵy ózara is-qımylǵa arnalǵan bólimi barynsha aıqyn. Munda halyqaralyq arenadaǵy ózara is-qımyl jáne qoldaý, qarýsyzdaný, jappaı qyryp-joıatyn qarýdy taratpaý, terrorızmge, dinı ekstremızmge jáne separatızmge qarsy is-qımyl, qaýipsizdikke jańa qaýipter sııaqty praktıkalyq ýaǵdalastyqtar atap ótilgen. Qorǵanys qabiletin nyǵaıtý úshin áskerı-tehnıkalyq saladaǵy ózara is-qımyl týraly da aıtady. Úshinshi memleketter tarapynan qarýly shabýyl qaýpin týdyratyn jaǵdaıdy sheshý úshin shuǵyl konsýltatsııalar kózdeledi. Osy shart arqyly elderimiz bloktar men odaqtarǵa nemese ekinshi tarapqa qarsy baǵyttalǵan áreketterge qatyspaýǵa mindetteme alady.
Olar óz aýmaǵy men resýrstaryn, sondaı-aq kommýnıkatsııa men ınfraqurylymyn ekinshi tarapqa qarsy basqynshylyq maqsatynda paıdalanýǵa jol bermeýge mindettenedi. Óńirlik qaqtyǵystardy beıbit jolmen sheshýge jan-jaqty járdemdesýge daıyn ekenin bildiredi. Esterińizde bolsa, 2022 jyly qyrǵyz-tájik shekarasynda eki eldiń áskerı qyzmetshileri arasynda qaqtyǵys bolyp, adamdar qaza tapqan edi. Mine, dál osyndaı jaǵdaılarda Qazaqstan men Ózbekstan dereý konsýltatsııa ótkizip, beıbitshilikti qalpyna keltirýge qalaı kómektesetinin kelisedi. Sonymen qatar, kelisim tabıǵı jáne tehnogendik sıpattaǵy tótenshe jaǵdaıdyń aldyn alý men joıý kezinde ózara kómek kórsetýdi kózdeıdi.
— Bul merzimi shektelmegen shart pa?
— Shart merzimi shekteýsiz. Ony taraptardyń biriniń bastamasymen ǵana toqtatýǵa bolady jáne sol tarap 12 aı buryn shartty buzatyndyǵyn eskertýi tıis. Sodan keıin ǵana shart áreketi toqtaıdy.
— Búginde Qazaqstan men Ózbekstan arasynda tyǵyz ekonomıkalyq baılanys bar. Eki el Prezıdentteri taýar aınalymyn 10 mıllıard AQSh dollaryna jetkizý mindetin qoıdy. Osy shart atalǵan maqsatqa jetýdi qanshalyqty tezdetedi?
— Ekijaqty taýar aınalymyn 10 mıllıard dollarǵa jetkizýdi Prezıdentterimiz 2022 jyly kelisken bolatyn. Bul — ortamerzimdi keleshekke arnalǵan mindet. Aıta keterligi, 2022 jyly eki el arasyndaǵy ózara saýda-sattyq 30 paıyzǵa artyp, 5 mıllıard dollarǵa jetti. Ol ótken jyly ol 10 paıyzǵa qysqaryp, 4,4 mıllıard dollardy qurady. Onyń bir sebebi — Qazaqstannan Ózbekstanǵa jeńil avtomobılder eksportynyń qysqarýy. Ózbekter qytaı kólikterin kóbirek satyp ala bastady.
Jalpy, saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyǵymyz óte jaqsy damyp keledi. Degenmen, árıne, ol syrtqy táýekelder men úrdisterge beıim. Bul — qalypty qubylys.
Biraq, bizde saýda-sattyq emes, ónerkásiptik kooperatsııa basymdyqta. Jalpy, ustanymymyz básekelespeý, tolyqtyryp otyrý. Biz odaqtaspyz, bir-birimizdi tolyqtyryp otyrýǵa tıispiz. Ol úshin taýarlarymyzdy úshinshi elder — Aýǵanstan, Pákistan, Úndistan naryǵyna jetkize alamyz. Bul úlken naryq qoı. Dál osy maqsatta byltyr UzKazTrade arnaýly birlesken syrtqy saýda kompanııasy quryldy. Munan bólek, bizde Premer-Mınıstrdiń orynbasarlary deńgeıinde barlyq kooperatsııalyq jobaǵa monıtorıng júrgizetin arnaýly jumys toby bar. Ózara saýdadaǵy kedergilerdi joıý úshin de jumys toby qurylǵan. Qazaqstan tarapy qaǵazbastylyqty joıý úshin ruqsat berýdiń e-permit elektrondy júıesin iske qosýdy usynyp otyr.
Osy tetikterden bólek Memleket basshylarynyń ýaǵdalastyqtaryn júzege asyrý boıynsha jol kartalary bar. Onyń ishindegi eń iri jobanyń biri — qazaq-ózbek shekarasynda «Ortalyq Azııa» halyqaralyq ónerkásiptik kooperatsııa ortalyǵyn qurý. Onyń 50 gektardy quraıtyn aýmaǵynda óndiris alańdary bolady. Máselen, onda aýyl sharýashylyǵy ónimderin tereń óńdeý jolǵa qoıylyp, qoımalar ornalastyrylady, kólik ınfraqurylymy qamtamasyz etiledi. Ony iske qosý 2026 jyldyń sońyna josparlanyp otyr. Taǵy bir óte qyzyq joba — Qyrǵyzstandaǵy Qambar-Ata GES-1 birlesken qurylysy. Ózderińiz de qazirgi ýaqytta óńirimizde sýdyń sheshýshi mánge ıe ekendigin bilesizder.
Jalpy, biz Ortalyq Azııada halyqaralyq sý-energetıkalyq konsortsıýmyn qurýdy usynyp otyrmyz. Tranzıttik-kólik áleýetin damytý boıynsha da birneshe joba bar. Búginde Darbaza-Maqtaaral temirjol jelisiniń qurylysy bastalyp, Úshqudyq-Qyzylorda temir jol jelisi men tas jolynyń jobasy pysyqtalyp jatyr. Mundaı birneshe joba bar. Biz áli jol basynda turmyz, áleýetimiz óte zor. Kelisim ony damytýǵa baǵyttalǵan. Sonymen qatar, Ózbekstan shekaralas aımaqtarda ýrandy birlesip barlaý, óndirý jáne óńdeýge qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Eger osy jobalardyń bári iske assa, onda eki el arasyndaǵy taýar aınalymy 10 mıllıard emes, odan da kóp bolady.
— Qazaqstan men Ózbekstandy bilim, mádenıet, sport jáne týrızm salalaryndaǵy tyǵyz dánekerlik baılanystyrady. Shartta eki eldiń osy salalardaǵy yntymaqtastyǵyn jaqsartý úshin qandaı sharalar qabyldanady?
— Eger mádenıet týraly aıtatyn bolsaq, onda biz úshin eń bastysy — rýhanı jáne mádenı jaqyndyqty saqtaý. Ózbekstanda bolǵanymda salt-dástúrlerimiz, dilimiz ben qundylyqtarymyz qanshalyqty jaqyn ári uqsas ekenin sezindim. Bizdiń osy týystyǵymyzdy saqtap, nyǵaıtý qajet. Qazaqstannyń Ózbekstandaǵy, Ózbekstannyń Qazaqstandaǵy mádenıet kúnderiniń turaqty túrde ótetindigi qýantady. Oǵan bizdiń ártister, jazýshylar, sýretshiler, qolónershiler qatysady. Bir-birimizden úırenerimiz kóp. Mysaly, kóneden kele jatqan qysh, aǵash oıý, temir túıý, kilem toqý ónerin búgingi kúnge deıin uqyptylyqpen jetkizgen ózbek qolónershileriniń sheberligine tántimin.
Sondaı-aq ǵylym, bilim, medıtsına, sport, týrızm salalaryndaǵy baılanystardy tereńdetýge tıispiz. Jaqynda bizde Tashkent ırrıgatsııa jáne aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý ınjenerleri ınstıtýtynyń fılıaly ashyldy. Bul tamasha, óıtkeni ózbekter qashanda sýarý isindegi sheberligimen tanymal bolǵan.
Yntymaqtastyǵymyzdyń taǵy bir mańyzdy bóligi — dıasporalar. Shartta Ózbekstan qazaq dıasporasyna mádenıeti men tilin saqtaýǵa kómektesýge mindetteme alady. Biz Qazaqstandaǵy ózbekterdiń tilin, mádenıetin, salt-dástúrin, ádet-ǵurpyn damytýǵa jan-jaqty kómektesýge mindettimiz. Týrızmdi damytý da óte mańyzdy. Qazirgi ýaqytta bizde Ortalyq Azııada transshekaralyq týrızmdi uıymdastyrý ıdeıasy bar. Sheteldik kóptegen týrıst óńirdegi birneshe elge birden barýdy jón kóredi. Óıtkeni bul olar úshin tıimdi ári yńǵaıly. Sondyqtan qonaqtarǵa ortaq bir týrıstik ónimdi usyna alýǵa tıispiz.
— Ótken jyly Tashkentte Qazaqstan men Ózbekstan parlamentaralyq yntymaqtastyq keńesiniń birinshi otyrysy ótti. Dál osy organǵa eki memlekettiń basshylary barlyq kelisimdi joǵary deńgeıde ýaqytyly jáne durys oryndalýyn, onyń ishinde sharttyń oryndalýyn baqylaýdy júktedi. Keńes jumysy týraly tolyǵyraq aıtyp ótseńiz? Ol ózine júktelgen mindetterdi qalaı oryndap, jumys isteýge nıetti?
— 2021 jyly Prezıdent Shavkat Mırzıeev Qazaqstanda memlekettik saparmen júrgen kezinde Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevqa qol jetkizilgen ýaǵdalastyqtardy júzege asyrýǵa eki eldiń depýtattaryn jumyldyrýdy usynǵan bolatyn. Mysaly, olar Qazaq-ózbek shekarasyndaǵy «Ortalyq Azııa» halyqaralyq ónerkásiptik kooperatsııa ortalyǵynyń qurylys barysyn baqylaı alar edi. Onyń qalaı salynyp jatqanyn, ne istelip jatqanyn, qurylysshylar úlgerip jatyr ma jáne basqalary. Árıne, tájirıbelik jumysty Úkimetter men ákimdikter júrgizedi. Biraq depýtattar qadaǵalap, baqylaı alady. Jáne de Memleket basshymyz bul ıdeıany qoldady. Nátıjesinde Memleket basshylary Parlamentaralyq yntymaqtastyq keńesin qurý týraly ýaǵdalasty.
Biz mundaı keńes quryp, onyń birinshi otyrysyn ótken jyldyń qazanynda Tashkentte ótkizgen bolatynbyz. Odan keıin tóraǵa Erlan Qoshanov bastaǵan Parlament Májilisiniń delegatsııasy Olıı Májilisiniń zań shyǵarý palatasyndaǵy áriptesterimen ekijaqty kún tártibindegi barlyq másele boıynsha jemisti jumys istedi. Parlamentaralyq yntymaqtastyq keńesiniń kelesi otyrysy osy kóktemde Almatyda ótedi dep josparlanǵan. Aıtpaqshy, odaqtastyq qatynas týraly shartta elderimiz tek parlamentaralyq yntymaqtastyqty ǵana emes, sonymen qatar partııaaralyq baılanystar men qoǵamdyq uıymdar arasyndaǵy ózara is-qımyldy damytatyny aıtylǵan.
Qazaqstan men Ózbekstan arasyndaǵy odaqtastyq qatynastar týraly mańyzdy, jan-jaqty jáne óte der kezinde jasalǵan shartty biz Májiliste 28 aqpan, sársenbi kúni ratıfıkatsııalaýdy josparlap otyrmyz.