Qazaq memlekettiginiń bir bastaýy: Moǵolstan, Qaıdý jáne Talas quryltaıy

ASTANA. QazAqparat - Bıyl tarlan tarıhymyzǵa betburys ákelgen Talas quryltaıyna 750 jyl tolyp otyr! Talaı memleketter tý kótergen kıeli Talas jerinde 1269 jyly Qaıdý hannyń shaqyrýymen uly quryltaı ótip, Uly dalada Joshy Ulysy (Ulyq ulys - Altyn Orda) men Moǵolstan boı kóterdi. Sondyqtan bıyl Altyn Orda men Moǵolstannyń qurylýynyń da 750 jyldyǵy!

Bul týraly «Egemen Qazaqstan» gazetinde jaryq kórgen

tarıh ǵylymdarynyń doktory, Halyqaralyq túrki akademııasynyń prezıdenti jáne «Egemen Qazaqstan» respýblıkalyq gazeti» AQ basqarma tóraǵasy Darhan Qydyráliniń maqalsynda aıtylady. «QazAqparat» HAA oqyrman nazaryna atalǵan maqalany usynady.

***

Máńgi el muraty - Moǵolstan Ata tarıhtyń kerýenin ýaqyt pen keńistik toǵysynda túıisken tutastyqta qarasaq, arǵy bastaýyn sonaý saq, ǵun, túrk qaǵanaty syndy alyp ımperııalardan alatyn Qazaq handyǵynyń odan beride Joshy ulysy men Moǵolstan mem­leketteriniń negizderin arqaý etip, dástúr sabaqtastyǵy aıasynda qalyptasqany aıqyn bolady. Bul rette biz kóbine qazaq handyǵynyń Altyn ordamen baılanysyn aıtamyz da, al qonys berip, keıin onymen tutasyp ketken Moǵolstannyń murasy jaıynda sóz qozǵaı bermeımiz. Bul taqy­ryptyń V.V.Bartold, V.P.ıÝdın, K.A.Pışýlına sııaqty ǵalymdardan ózge jetkilikti dáre­jede zerdelene qoı­maǵany taǵy anyq. Sondyqtan Qazaq han­dy­ǵynyń tarıhyn arqaý etken «Almas qylysh» syndy kórkem fılmniń ózin­de Moǵolstan men onyń astanasy Alma­lyqtyń turǵyn­daryn «sart» etip kór­setip, óreskel qatelikke jol bergen.

Bul oraıda, Muhammed Haıdar Dýlatıdiń áıgili «Tarıh-ı Rashıdı» týyndysynda Qazaq handyǵynyń qalyptasýy men Moǵolstan bıleýshisi Esenbuǵa ja­ıynda bylaı deıdi: «Esenbuǵa hannyń áskeriniń kóptiginen sultan Ábý Saıd (Ámir Temirdiń urpaǵy) ámirleri olarǵa qarsylasýǵa shamasy kelmeıtin edi... Hannan bólinip árqaısysy óz betinshe ketip, qorǵan turǵyzǵan moǵol ámirleri hanǵa da baǵynbaıtyn. Han da olarǵa tıispeı júrgen sebebi - bir kúnderi ózine qaıtyp oralar degen úmiti bar edi. Sol zamanda Ábilqaıyr hannyń Deshti Qypshaq dalasyna túgeldeı bıligin júrgizip otyrǵan kezi edi. Joshy urpaǵynyń sultandary joryq jasap, Jánibek pen Kereı han Moǵolstanǵa ketip qalǵan edi. Esenbuǵa han olardy qurmetpen qarsy alyp, qonystanýǵa Moǵolstannyń batys jaǵyndaǵy Shý ózeni alqabyndaǵy Qozy­basyny berdi». Demek, Kereı men Jáni­bek handar Shý óńirinde shańyraq kótergende Moǵolstan Qazaq handyǵynyń kere­gesin keńitetin, irgesin bekitetin ata­­me­ken aımaǵyn berip qana qoımaı, baı­­ra­ǵyn birge kóterisetin baýyrlas el re­tin­de tabıǵı qoldaý bildirgen deýge bolady.

Moǵolstan ataýyna negiz bolǵan «moǵol» sózi Ortalyq Azııada XV ǵasyrdan bastap túrk, mońǵol kóshpelilerdiń etno­polıtonımi retinde jalpylama atala bastady. Ózinen burynǵy Qarahan mem­­le­ketiniń aýmaǵyna ornalasqan Moǵol­stan shyǵysta Qashǵardan basta­lyp, Jetisýmen jalǵasyp, Shý, Talas, Qarataý óńiri­men tutasyp, Syrǵa deıingi aımaqty túgel qamtydy. Shaǵataı ulysynyń bir bóligi de HІV-XV ǵasyrlarda «mam­lakat-ı Moǵolstan, Moǵol ulysy, Mo­ǵo­lııa» bolyp ataldy. Osy aımaqta týyp, Aýǵanstan asyp, Úndistanǵa taban tiregen Zahır ad-dın Muhammed Babyr­dyń eli de keıin «Moǵol memleketi» dep atala bastady.

Ǵasyrlar bederinde qazaq etno­ge­ne­ziniń tulǵalanyp somdalýyna Moǵol­stan memleketiniń aıryqsha úles qosqanyn osy eldiń túpkilikti qonys­tanǵan rý-taı­palardyń shejiresin zerdelep salys­tyrǵanda aıqyn kórinetini taǵy bar. Shy­ǵystanýshy V.P.ıÝdın «Moǵol - túrk tildi qypshaq tobynyń ókilderi, qura­mynda kereıt, qańly, duǵlat syndy rý-taı­palar bolǵan» degen pikir aıtady. Qyr­­ǵyz ǵalymy O.Karaev «Mo­ǵolstan qa­zaq halqynyń qalyp­tasýyn­da negizgi uıyt­­qy bolǵan» dep atap ótedi. Mu­ham­med Haı­dar Dýlatı áıgili kitabynda «mo­ǵol men qyrǵyz bir halyq» degendi aı­tady.

Sóıtip, XIV ǵasyrdyń orta tusy­nan «Moǵol» atalǵan jańa etnıkalyq úde­ris­tiń negizi qalandy. Moǵolstan mem­leke­ti etnogenezdik turǵydan Orta­lyq Azııa­daǵy etnostardyń baıyrǵy jáne búgin­gi quramynyń jańasha túzilýi­ne aı­ryqsha yqpal etti, qudiret-kúshi tasy­ǵan bul memlekette túrkilik dástúrge negiz­de­lingen ıslam mádenıeti ornyǵyp, qalyp­tasty.

Qudiretti han Qaıdý Bek

Moǵolstan memleketi sóz bolǵan­da, Shyńǵys han urpaqtarynyń arasynda erekshe dańqqa bólenip, tarıhtyń dońǵalaǵyn jańa baǵytqa burǵan, Qubylaı qaǵan el astanasyn Kaıpınfúge kóshirgende oǵan qarsy shyǵyp, Ortalyq Azııadaǵy túrk qaýymynyń yntymaǵynyń uıytqysy bolǵan tegeýrindi bıleýshi Qaıdý týraly erekshe toqtalý qajet. Ógedeı (Ógetaı) hannyń besinshi uly Qashynnan týǵan, Moǵolstan ulysynyń negizin qalaýshy kókjal qolbasy Qaıdý týraly Rashıd ad-dın, Jamal Qarshı, Vassaf sekildi tarıhshylardyń eńbekteri men «ıÝan shı» jylnamasynda birshama málimetter saqtalǵan. Izraıldik ǵalym Mıhal Bıran «Qaıdý jáne Ortalyq Azııadaǵy táýelsiz moǵol memleketiniń bıleýshisi» degen eńbeginde Qaıdýdyń Ortalyq Azııada táýelsiz memleket qurýda orasan zor qyzmet atqarǵandyǵyn birqatar jazba derekter negizinde dáıekti dáleldeıdi.

Uly qaǵan Ógedeıdiń qolynda tárbıelengen Qaıdý memleket isine erte aralasty. Móńke qaǵan 1251 jyly taqqa otyrǵanda orda bıligine talasty degen kúdikpen, qabiletti Qaıdýdy ózinen alys ustaý úshin Tarbaǵataıǵa jer aýdaryp jiberdi. Biraq bul jas bórini jasytpady. Ol Berke hannyń qoldaýyna súıene otyryp Emil-Tarbaǵataı men Qara Ertistiń boıyna ıelik etip, kúsh jınaı bastady. Mámileger dıplomat ári qabiletti qolbasy bop qalyptasqan Qaıdýdan qaımyqqan Qubylaı ony birneshe márte qonaqqa shaqyrdy. Biraq basty qarsylasy Qubylaıdyń qyryq qubylǵan kánigi aılasyn bilgen Qaıdý Qytaıǵa barmaı, Joshy urpaqtaryna jaqyndaı berdi. Qaıdý hanmen eki ret kezdesken Jamal Qarshı ony asa aqyldy, parasatty, dana han dep jazady. Al Rashıd ad-dın «Ol óte aqyldy, qabiletti jáne aılaker kisi bolatyn. Barlyq isterin aqyl-aılamen uıymdastyratyn» dep sıpattaıdy. Qalaı bolǵanda, Qaıdý han tarıhta 1236-1301 jyldary Shaǵataı ulysynyń aýmaǵynda, qazirgi Qazaqstannyń ońtústigi, Shyǵys Túrkistan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrikmenstan, Tájikstan jáne Aýǵanstan óńirinde 65 jyl boıy bekem bılik júrgizip, Qubylaı qaǵanǵa qarsy Qaraqorymdaǵy ordany basyp alý joryqtaryn uıymdastyryp, kóshpelilerdiń dástúrli bılik túzimin jalǵastyrý maqsatynda Joshy, Shaǵa­taı, tipti Qulaǵý áýletteriniń kúshin biriktirýge orasan zor eńbek sińirgen tulǵa retinde qaldy.

Qaıdýdyń maqsaty dalalyq kóshpe­li­lerdiń memlekettilik dástúrin jańǵyrtý, atasy Shyńǵystan qalǵan «Uly Iasany» qýattap, pármendi bılik júrgizý boldy. Sol zamandarda onyń bul ata jolyna amanatyn qoldaǵan Uly dalada býyrqanyp jóńkigen erkin kóshpendiler birlestiginen quralǵan qýatty odaqtar Qaıdýdyń qol astyna shoǵyrlanǵan edi. Áıgili Marko Polo óz jazbasynda Qaıdý bıliginde 100 myńnan astam salt atty sarbazdar bolǵanyn aıtady. Túrk tektes duǵlat, arýlat, qorulat, jalaıyr, qon­qo­tan, barlas, kereı, naıman, merkit, qońy­­rat, qataǵan sııaqty rý-taıpalardyń bı­leý­shileri Qaıdýdy udaıy qoldap keldi.

Qazaq han­dy­ǵynyń tarıhyn arqaý etken «Almas qylysh» syndy kórkem fılmniń ózin­de Moǵolstan men onyń astanasy Alma­lyqtyń turǵyn­daryn «sart» etip kór­setip, óreskel qatelikke jol bergen.

Ata-baba jolyn buljytpaı saqtaýdy maqsat etken Qaıdý 1269 jyly áıgili Talas quryltaıyn uıymdastyrý arqyly Qubylaıǵa túbegeıli qarsylyq tanytyp, túrk qaǵanaty turpatyndaǵy táýelsiz memleketterdiń negizin qalady. Shyn máninde osy tarıhı oqıǵadan keıin Qaı­dýdyń saıası ustanymy men tikeleı bıligi arqasynda Joshy, Shaǵataı, Moǵolstan ulysy Qubylaı basqarǵan ıÝan memleketinen derbes ómir súre bastady. Osy qadamdary arqyly Qaıdý - atasy Shyńǵys qaǵannyń Máńgilik eldi murat etken dástúrli memleketshildik saıa­satyn qoldaýshy, Qubylaıdyń ımperııa ortalyǵyn kóshirýge túbegeıli qarsy­lyq kórsetken, dalalyq kóshpelilerdiń erkin, táýelsiz qurylymyn jasaqtaýshy tulǵa ekenin aınalasyna kórsete bildi. Ol Qubylaıdyń bıligine qarsy áskerı joryqtar uıymdastyryp, Qaraqorymdy basyp alýǵa bar kúshin saldy.

Osylaısha, shyǵysta Qubylaı bas­qarǵan bir qanat bolsa, batysta Joshy, Shaǵataı, Qulaǵý áýletimen odaqtasqan Qaıdý basqarǵan jańa qanat paıda bolyp, ımperııanyń bıligi derbes memlekettik qurylymdar men ulystardyń bıligi aıasynda dara júrgizile bastady. Bul qaqtyǵystar 1294 jyly Qubylaı qaıtys bolǵanǵa deıin otyz jyl boıy jalǵasty. Qubylaı han Qaıdýdy jeńe almaı, ony bas ıgize almaı ómirden ótedi.

Osy kezeńderde Taraz, Qaıalyq, Alma­lyq, Qashǵar, Hotan, Buhara, Samarqan sekildi on altydan astam qalada Qaıdýdyń tańbasymen kalıma jáne «ál-hahan ál-ádil ál-aǵzam» degen jazýly kúmis dırhemder soǵylyp, aqsha aınalymynda keńinen qoldanyldy. Qaıdý zamanynyń ózinde aqsha aınalymy damyǵandyǵyn, saýda-sattyq joldary qarqyn alyp, saltanatty qalalar gúldengeni aıqyn. Munyń barlyǵy bolashaq Moǵolstan memleketiniń irgesin bekitip, derbes damýyna eleýli yqpal etti.

Tarıhı Talas quryltaıy

Qaıdýdyń shaqyrýymen Talas ózeni boıynda Shaǵataı, Ógedeı, Joshy áýletiniń hanzada, noıandary jınalyp, Ortalyq Azııadaǵy alǵash uly quryltaı ótkizedi. Bul tarıhta 1269 jylǵy Talas quryltaıy dep atalady.

Quryltaı ótetin jer retinde tarıhı Talas jeriniń tańdap alynýy tegin emes edi. Qadym zamannan qutty qonys bolyp sanalatyn bul óńirde Oǵyz hannyń ordasy ornalasty, túrk qaǵanatynyń túp qazyǵy qaǵyldy, 751 jylǵy Talas soǵysy arqyly Tań ımperııasyna kúırete soqqy bergen túrkiler alǵash ret ıslam dinin qabyldady, odan keıin Balasaǵun, Sýıab, Taraz syndy qalalary bar Qarahan memleketi qanat jaıdy. Sondyqtan Mahmut Qashqarı kezinde «Ulyǵ Talas» dep áspettegen, kıiz týyrlyqty túrki jurty úshin kıeli mekende Qaıdý quryltaı ótkizdi. Qaıdý basqarǵan quryltaıǵa Altyn Ordadan Berkechar men Móńke-temir, Shaǵataı ulysynan Baraq qatysty. V.V.Bartold Talas quryltaıynyń mańyz­dylyǵyna toqtalyp, ony Qaıdý­dyń uıymdastyrǵanyn atap kórsetedi. Quryltaı Ortalyq Azııa tarıhynda Shyńǵys qaǵan ornatqan alyp ımperııadan keıin alǵash ret jeke derbes memlekettik bılik júrgizýdiń tarıhı bastaýy bolyp qaldy. Quryltaıda Shyńǵys qaǵannyń «Iasa» zańy, áýlettiń saıası ustanymdary men baıyrǵy túrkilik dástúrlerdiń saqtalýy baǵytynda, kóshpeliler múddesin qorǵaǵan mańyzdy sheshimder qabyldandy. Bul jaıynda «Jamıǵ at-taýarıh» bylaı jazady: «Hıjranyń 667 (1269 jyly) jyly kókteminde hanzadalardyń barlyǵy Talas pen Kenjektiń jaılaýynda jınaldy, sóıtip bir apta toılatqan soń, segizinshi kúni keńes quryltaı ótkizdi. Áýeli Qaıdý sóıledi: - Bizdiń dańqty atamyz Shyńǵys qaǵan álemdi parasattylyǵymen, aqylmen jáne qylysh pen oqtardyń soqqysymen basyp alyp, tártipke keltirdi, daıyndap óz áýletine tapsyrdy. Mine, bizdiń bárimiz ákeler jaǵynan bir-birimizge týysqanbyz. Ózge hanzadalar bolsa, bizdiń aǵa-inilerimiz, olardyń ortasynda kelispeýshilikter men alaýyzdyq joq. Ne úshin kelispeýshilikter men alaýyzdyqtar bizdiń ortamyzda bolýy kerek?! - dedi. Baraq: - Iá, jaǵdaı osyndaı. Alaıda men de sol aǵashtyń jemisimin ǵoı. Maǵan da jurt jáne ómir súrýge dúnıe taǵaıyndalýy kerek qoı. Shaǵataı men Ógedeı Shyńǵys qaǵannyń uldary edi. Ógedeı qaǵannyń esteligi retinde Qaıdý, al Shaǵataıdan men, al olardyń úlken aǵasy bolǵan Joshydan Berkechar men Móńke-temir. Kenje ini Tóleden Qubylaı qaǵan bolyp qaldy. Qazir ol olardyń keńdigin Uly Táńiri ǵana biletin Qytaı men Hotannyń shyǵys elderin basyp aldy. Batys elderin Ámýdarııadan Sham men Mysyrǵa deıin ákesiniń úlesi retinde Abaqa han men onyń baýyrlary ıemdenip aldy. Al ol eki ulystardyń ortasynda senderdiń ıelikteriń bolǵan Túrkistan men Deshti Qypshaq aımaqtary. Sender maǵan birigip qarsy shyqtyńdar. Men qansha oılansam da, ózimdi kúná jasaǵandaı bolyp eseptemeımin, - dedi. Olar: - Shyndyq seniń jaǵyńda. Sheshim mynadaı: budan bylaı ótkendi eske almaıyq, jaılaý men qystaýlardy ádiletti túrde bólip alyp, taýlar men jazyqty jerlerge qonystanaıyq, sebebi bul aımaqtar qatty oırandalǵan ári óńdelmegen, - dedi».

Talas quryltaıynyń sheshimimen úsh ulystyń shegarasy aıqyndaldy. Maýerennahrdyń úshten ekisin Baraq aldy, úshten biri Qaıdý men Móńke-temirge tıesili boldy. Qaıdýdyń Buharanyń tóńiregine de bıligi júrdi. Shyńǵys hannyń ortaq murasy jolynda birlesken handar budan bylaı qalalarǵa emes, taý­lar men dalalarǵa, jazyq jerlerge qonystanatyn bolyp ýaǵdalasty. Qaıdý men Baraq birin-biri «anda» dep atap, anttasty. Quryltaıdan keıin Baraq Abaqa hannan jeńilip, opat bolǵannan keıin Qaıdýdyń bıligi tipti arta tústi. Ol Iranda bılik júrgizgen Abaqa hanmen de kelisimge kelip, «anda» boldy. Osylaısha dańqy aspandap, yqpaly artqan Qaıdý Shý dalasyna han ordasyn tigedi. Uly dalada jańa turpatty memleketterdiń qalyptasýyna yqpal etken ol 1301 jyly qaıtys bolady. Rashıd ad-dın «Іle men Shý ózeni boıyndaǵy Suńqarlyq degen bıik taýda Qaıdý jáne onyń hanzadalarynyń súıegi qoıylǵan jerleý oryndary bar», - deıdi. Sondyqtan tarıhshylardyń Іle men Shý ózenderi arasyna arnaıy ekspedıtsııa uıymdastyryp, qoryqty taýyp, zerttegeni abzal bolar edi. Moǵolstan memleketi Kereı men Jánibek qurǵan Qazaq handyǵyna enshi berip qana qoıǵan joq, oǵan saıası qoldaý kórsetip, resmı túrde alǵash tanyp, moıyndaǵan el boldy. Osylaısha Talas quryltaıy arqyly Shyńǵys han qurǵan uly ımperııa ydyrap, onyń ornyna Eýrazııa keńistiginde túrk-ıslam órkenıetin tý etken jańa, derbes úsh memleket - Joshy ulysy, Shaǵataı ulysy jáne Moǵolstan boı kóterdi. Quryltaıdan keıin Joshy ulysynyń ámirshisi Móńke-temir ózin han dep atap, óz atynan teńge bastyrdy. Bul - derbes memlekettiń belgisi edi. Sondyqtan Talas quryltaıy Altyn Ordanyń da bastaýy deýge tolyq negiz bar. Endeshe bıyl Altyn Ordanyń da qurylǵanyna 750 jyl tolyp otyr. Al Ulyq Ulys - Altyn Ordanyń bir murageri Qazaq handyǵy ekeni belgili.

Qazaq handyǵynyń bir bastaýy

Qaıdý bılik etken Jetisý, Talas, Shý, Qarataý, Syr jáne Maýerennahr aýmaǵynda ejelden mekendegen úısin, duǵlat, qarluq, ıaǵma, jalaıyr syndy baıyrǵy túrk taıpalyq odaqtary Qazaq handyǵynyń shańyraq kóterýine aıryqsha úles qosty. Sondyqtan Qazaq handyǵynyń tarıhy - Joshy ulysymen qatar, Moǵolstannyń baı tarıhymen tyǵyz baılanysta órildi. Bir sózben aıtqanda, Moǵolstan - Qazaq memleketiniń qýatty bir bastaýy boldy. Kóshpeli memlekettik dástúr men dala danalyǵyn mıras etken Qaıdý urpaqtary Kereı men Jánibek handarǵa Shý óńirinen jer enshilep berý arqyly olarǵa qamqorlyq jasady dep aıtýǵa bolady. Bizdiń tarıhnamada búginge deıin Moǵolstan qazaq sultandaryn qalmaqtarǵa qarsy qoldaný úshin olarǵa jer berdi degen jańsaq uǵym qalyptasqan. Birinshiden, Shý, Talas óńiri qalmaqtyń ótinde turǵan joq. Ekinshiden, ol kezde qalmaq-oırat qaýpi múldem joq edi. Úshinshiden, ejelden Batys túrk qaǵanaty, Qarahan memleketi sııaqty ımperııalardyń besigi bolǵan, tipti, Moǵolstannyń negizin qalaýshy qudiretti Qaıdý máńgilik tynys tapqan qutty qonysyn ózderinen pana surap kelgenderge jaı bere salý - aqylǵa syımaıdy. Bizdiń paıymdaýymyzsha, Kereı men Jánibek Esenbuǵaǵa barǵanda Berke men Qaıdýdyń dostyǵyn arqaý etip, Talas quryltaıynyń sheshimderin alǵa tartty. Al myǵym Moǵolstannan qoldaý taýyp, qonys alyp, moıyndalǵan Qazaq handyǵy zańdy mártebege ıe bolyp, Ábilqaıyrdyń qysymynan qutyldy. Sondyqtan Moǵolstan memleketi Kereı men Jánibek qurǵan Qazaq handyǵyna enshi berip qana qoıǵan joq, oǵan saıası qoldaý kórsetip, resmı túrde alǵash tanyp, moıyndaǵan el boldy.

Joshy ulysynyń murasyn ala kelgen Kereı men Jánibek handar basqarǵan joraly jurttyń Moǵolstan ıeligindegi Talas, Shý boıynda derbes shańyraq kóterýi - Ortalyq Azııa tarıhynda «alash» dep uran salǵan túrk halyqtary úshin jańa oqıǵalardyń aıshyqtalýyn qamtamasyz etti.

Elbasy «Uly dalanyń jeti qyry» atty baǵdarlamalyq maqalasynda bizdiń tarıhymyzdyń eýrotsentrıstik kózqaraspen zerttelip kelgenin jazǵan edi. Qazir osy olqylyqtyń ornyn toltyryp, ótkenimizdi jańasha paıymdaýǵa tıispiz. Bul oraıda, Moǵolstan tarıhy Qazaq memlekettiliginiń ajyramas bóligi retinde jan-jaqty, keshendi ári tııanaqty zerdelenýge tıisti ózekti taqyryptyń biri dep esepteımiz. Moǵolstannyń bılik júıesi, ekonomıka-sharýashylyǵy, saıası-áskerı qurylymy, rý-taıpalar quramy jáne Qaıdý, Esenbuǵa syndy handar men bıleýshilerin arqaý etetin taqyryptar boıynsha tııanaqty ǵylymı-zertteýler júrgizip, ony Qazaq handyǵynyń bir bastaýy retinde mektep oqýlyqtaryna engizý qajet. Talas quryltaıy ótken jerge Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan memleketteriniń tarıhı dostyǵyna arnaıy eskertkish qoıyp, Ortalyq Azııada úsh ulystyń qurylǵan mereıli jylyn baýyrlas elderde atap ótý de ulaǵatty is bolary anyq. Bul - bıyl 750 jyl tolyp otyrǵan Talas quryltaıy, Altyn Orda, Shaǵataı ulysy jáne Moǵolstan memleketin jańasha zerdeleýdiń basy bolady dep senemiz.